Morgunblaðið - 18.04.1982, Síða 10

58
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. APRÍL 1982
Dagný Krístjánsdóttir bókmenntafræðingur.
MorgunblaÖid/Emilía
Magnaðar heimildir um
hugsunarhátt kvenna
Rætt við Dagnýju Krístjánsdóttur bókmennta-
fræðing um rannsóknir hennar á fullorðinsbókum Ragnheiðar Jónsdóttur
Þegar nafn Ragnheiðar Jónsdóttur rithöfundar ber á góma, skjóta nöfnin á Kötlu- og Dórubókunum
víst upp kollinum í hugskoti flestra. Enda ekki að ósekju, því að barna- og unglingabækur Ragnheiðar
eru með því vandaðasta sem ritað hefur verið á því sviði hérlendis. Færri munu vita, að auk tuttugu
skáldsagna fyrir börn og unglinga, allmargra barnaleikrita og smásagnasafns skrifaði Ragnheiður
skáldsögur fyrir fullorðna, átta talsins. Um þessar bækur hefur verið hljótt, en það eru þær sem Dagný
Kristjánsdóttir bókmenntafræðingur fékk á síðastliðnum vetri styrk úr Vísindasjóði til að rannsaka.
Niðurstöður Dagnýjar eru nú
væntanlegar í bókarformi. Verður
bókin sú sjötta í ritröðinni Fræði-
rit, sem Rannsóknastofnun í
bókmenntum við Háskóla íslands
og Hið íslenzka bókmenntafélag
gefa út. Dagný Kristjánsdóttir býr
á Ggilsstöðum og kennir við
menntaskólann þar. Hún hefur
áður fjallað um fjórar bókanna í
cand. mag. ritgerð sinni árið 1979.
Eru það Þóru-bækurnar, bækurn-
ar um Þóru frá Hvammi, sem
komu út á árunum 1954—1964,
jafnhliða mörgum af ástsælustu
barnabókum höfundar.
Ég hitti Dagnýju að máli einn
sólríkan vetrardag, er hún var
stödd í Reykjavík á heimili móður
sinnar og kom af þeim fundi
margs fróðari um rithöfundinn
Ragnheiði Jónsdóttur og „gleymdu
verkin" hennar.
Fannst ég hafa fundið
eitthvað mjög merkilegt
„Þetta byrjaði allt saman með
því, að Silja Aðalsteinsdóttir fór
að reyna að urga mér til að taka
fullorðinsbækur Ragnheiðar
Jónsdóttur og skrifa um þær
kandídatsritgerð í íslenzkum
bókmenntum við Háskólann," seg-
ir Dagný. „Mér fannst hugmyndin
alveg fráleit, þó að ég segði það nú
ekki við Silju. Mig rétt rámaði í að
hafa lesið einhverja Kötlubók þeg-
ar ég var smástelpa, annað minnt-
ist ég ekki að hafa lesið eftir þenn-
an höfund. Ég hafði ekki haft
hugmynd um, að Ragnheiður hefði
skrifað fullorðinsbækur og þar
sem þeim hafði ekkert verið haldið
fram datt mér ekki í hug að þær
gætu verið sérlega merkilegar.
Ég fletti upp á Ragnheiði Jóns-
dóttur í þeim bókmenntasögum 4
sem ég hafði handbærar. Hana er
ekki að finna í bókmenntasögu
Kristins E. Andressonar. í bók-
menntasögu Stefáns Einarssonar
segir svo: „... Af öðrum höfundum
má nefna hina mikilvirku Ragn-
heiði Jónsdóttur (1895 — ) er ritað
hefur tuttugu og tvær bækur fyrir
ungar stúlkur ... og Svanhildi
Þorsteinsdóttur, skálds, Erlings-
sonar, (1904 — ) sem gefið hefur
út smásagnabók góða.“ Ragnheið-
ar og Svanhildar er þarna getið í
sömu setningunni, Ragnheiðar
fyrir mikilvirkni, Svanhildar fyrir
föður sinn! Loksins lét ég þó af
verða að fá tvær af skáldsögum
Ragnheiðar lánaðar á safni og svo
lágu þær ósnertar á náttborðinu
mínu í rúman mánuð. Það verður
því ekki sagt að áhuginn hafi verið
að drepa mig.
Loksins byrjaði ég að lesa bók-
ina Mín Liljan fríd og eftir hana
gat ég hreinlega ekki hætt. Ég las
bók eftir bók, vakti við lestur fram
á rauða morgun, nótt eftir nótt og
bókstaflega drakk þessar sögur í
mig. Ég var fullkomlega hugfang-
in. Mér fannst eins og ég hefði
fundið eitthvað mjög merkilegt...
Þagað í hel
Ég ætlaði upphaflega að taka
allar skáldsögurnar átta fyrir í
cand. mag. ritgerðinni en Þóru-
bækurnar reyndust yfrið nóg þeg-
ar til kom. Styrkinn frá því í vetur
hef ég þvi notað til þess að bæta
hinum fjórum við.“
Hvaða ástæður telur þú vera
fyrir því að þessum bókum Ragn-
heiðar hefur jafn lítið verið haldið
á lofti og raun ber vitni? „Flestir
þekkja bækur Ragnheiðar um
Dóru o.s.frv. en ástæðan fyrir því
að fæstir vita að hún skrifaði líka
metnaðargjarnar bækur fyrir full-
orðna er einfaldlega sú að þær
voru þagaðar í hel.
Ragnheiður skrifaði tæpitungu-
laust um lífsbaráttu kvenna og
ástina. Heimsáhyggjur karlmanna
hafa ætíð skipt miklu máli í
bókmenntum, en hinn „litli" heim-
ur kvenna hefur alla tíð þótt mjög
ómerkilegur og bækur Ragnheiðar
Jónsdóttur hafa goldið þess,“ segir
Dagný.
Ragnheiður og Freud
„Þegar ég hóf að fást við Þóru-
bækurnar byrjaði ég á að greina
þær út frá þeirri bókmenntafræði
sem ég hafði lært. En ég hafði á
tilfinningunni að ég væri bara að
sullast á yfirborðinu og fór þess-
vegna í auknum mæli að styðjast
við sálarfræði Freuds til að skilja
mótun Þóru, ná bæði félagslega og
sálfræðilega þættinum. Ekki til að
sálgreina Þóru sérstaklega heldur
vegna þess að hún er um margt
dæmigerð fyrir heila kynslóð
kvenna, sem eru mótaðar af einu
samféiagi og flytjast í annað.
Þetta er kynslóð mæðra okkar,“
segir Dagný og leggur áherzlu á
hvert orð.
„Janine Chassaguet-Smirgel og
fleiri hafa gagnrýnt Freud og sér-
staklega kenningar hans um sál-
fræðilega mótun kvenna, en þær
falia mjög vel að Þóru. Þó að
Ragnheiður hafi kannski ekki les-
ið staf í Freud er sálgreiningin
mjög notadrjúg við að greina verk
hennar.
I bókunum um Þóru frá
Hvammi er sögð þroskasaga konu
frá því að hún er sjö ára gömul,
lítil stúlka sem elst upp við kröpp
kjör í íslenzkri sveit, og lesendur
skilja við hana fertuga, ráðsetta
skipstjórafrú í Reykjavík. Bæk-
urnar lýsa uppeldi hennar, mótun
og þroska. Þóra er mjög óvenjuleg
stúlka, hörð á því að ganga
menntaveginn. Henni tekst fyrir
mikið harðfylgi að komast suður í
menntaskólann en hún verður að
leggja gífurlega hart að sér því
hún er bæði öreigi og kona. í
Reykjavík hittir Þóra strák, sem
hún þekkir úr sveitinni. Hann
„dregur hana á tálar", hún verður
ólétt og þar með er draumurinn
búinn. Hún kemst í gegnum nám-
ið, giftist síðan barnsföður sínum
og hjónabandið verður óham-
ingjusamt. Þóra gerir sér vonir
um að allir brostnu draumarnir
rætist í dótturinni Lóu, sem er
velheppnuð, þó að ekki sé hægt að
þakka Þóru það, sína eigin ham-
ingju er hún löngu búin að af-
skrifa. Bækurnar fjalla því um
þessa konu, baráttu hennar og það
hvernig henni er hnoðað inn í
hlutverk sem hún hefur aldrei
ætlað sér að takast á hendur.
Eitt viötal á
þrjátíu árum
Ég hef hugsað mikið um Ragn-
heiði, finnst ég þekkja hana vel,“
segir Dagný. „Þessi fíngerða,
heilsulitla kona skrifaði af ein-
hverri sterkri innri þörf og því
betur sem ég kynnist henni í gegn-
um verk hennar, því meira langar
mig til að vita um hana og hvernig
hún hugsaði. Ragnheiður fæddist
árið 1895 og dó árið 1967. Hún átti
við heilsuleysi að stríða mestan
hluta ævinnar. Hún var gift Guð-
jóni Guðjónssyni, skólastjóra, og
áttu þau tvö börn. Eins og flestar
konur byrjaði Ragnheiður seint að
skrifa. Þegar fyrsta bókin, Ævin-
týraleikir, kemur út er hún komin
undir fertugt og börnin uppkomin.
En síðan skrifar hún þrjátíu bæk-
ur á jafnmörgum árurn."
Hvernig gekk þér að leita
fanga?
„Það dugir greinilega ekki til að
skrifa þrjátíu bækur á þrjátíu ár-
um ef maður er kvenrithöfundur á
íslandi. Mér tókst að hafa upp á
einu viðtali við Ragnheiði Jóns-
dóttur, sem Steinunn Briem tók
árið 1965, að mig minnir.
Föng mín hafa því verið bæk-
urnar sjálfar, þetta eina viðtal og
svo hefur dóttir Ragnheiðar, Sig-
rún Guðjónsdóttir, reynst mér af-
ar vel hvað varðar ýmsar upplýs-
ingar. Ég sagði þér áðan hver skil
bókmenntasögurnar gera Ragn-
heiði.
Um margra áratuga skeið skrif-
aðist Ragnheiður á við vinkonu
sína, Guðlaugu Sigurðardóttur á
Utnyrðingsstöðum. Ég vissi af
þessu og þóttist hafa himinn
höndum tekið þegar Guðlaug
veitti mér leyfi sitt til að líta á
bréfin, sem hún hefur haldið til
haga, öllum með tölu, í þessi
mörgu ár sem liðin eru frá því að
þær vinkonur hófu að skrifast á.
Þarna gat verið komin ómetan-
leg heimild um rithöfundinn og
verk hans. Ég ætla ekki að segja
þér hvað ég var spennt...
En Ragnheiður minnist ekki
orði á ritstörf sín í þessum bréf-
um. Hún skrifar um daglegt líf
sitt og segir fréttir af fjölskyld-
unni. Hún virðist draga þykkt
tjald fyrir, þar sem bækurnar eru
annars vegar og hún greinir þær
fullkomlega frá öðrum þáttum til-
veru sinnar, að því er best verður
séð. Ég veit ekki af hverju skilin
þarna á milli eru svona skörp, en
þetta er dæmigert fyrir það að
fjölskyldan og einkalífið koma
oftast fyrst hjá konum, sama
hvaða störfum þær annars gegna."
Átakatímar
Hvernig tekur þú á sögum
Ragnheiðar í bókinni?
„Ég geri fyrst grein fyrir að-
ferðafræðinni sem ég nota, en
skipa síðan bókunum í þrjá flokka.
Þær komu út á tímabilinu 1941 til
1967 og fjalla um tímabilið frá
aldamótum til 1960. Á þessum
tíma er íslenzkt þjóðfélag að taka
gagngerum breytingum. Fyrir
utan það hvað flestar bækurnar
eru vel skrifaðar eru þær einstök
heimild þegar að því kemur að
lýsa þessum átakatímum eins og
þeir endurspeglast í lífi kvenn-
anna.
í fyrsta hlutanum; „Úr sveit í
borg“, tek ég fyrir Þóru-bækurnar
og „í skugga Glæsibæjar". Sú bók
kom út ’46, önnur bók Ragnheiðar
af þessum átta og gjörólík hinum.
Afskaplega vond bók, yfirdrama-
tískur ástarþríhyrningur og ung-
mennafélagsrómantík. Ég veit
ekki hvað kom yfir hana. Annar
hlutinn heitir „Úr þorpi í borg“.
Þar fjalla ég um bók, sem heitir
„Mín Liljan fríð“ og kom út 1956.
Bezta bók Ragnheiðar að mínu
mati; falleg og átakanleg saga um
litla stúlku, sem elst upp í sjávar-
þorpi. Fjölskyldan er á hreppnum
og samfélagið í kringum hana er
hart og skilningsvana. Lilja hefur
listræna hæfileika og þegar hún
kynnist Óla, berklaveikum syni
kaupfélagsstjórans, kynnist hún
einnig heimi myndlistarinnar. En
Óla batnar og þá er hurðinni
skellt á Lilju. Eftir að hafa kynnst
fegurðinni getur hún ekki lifað við
Ijótleikann í umhverfi sínu. Hún
kýs dauðann, aðeins fjórtán ára
gömul og lýsingin á því hvernig líf
hennar fjarar út er afar harmræn.
Ég grét svo yfir þessari bók að það
var ekki þurr þráður á mér.
Allar leiðir liggja
til borgarinnar
Næsta bók; „Rósin rjóð“, var
skilin eftir í handriti og hefur
aldrei komið út. Þar segir af yngri
systur Lilju, Rósu, sem er allt
annarrar gerðar, hörð og ákveðin
og Sæunni, móður þeirra systra,
en lýsingin á henni er einhver
magnaðasta kvenlýsing sem ég hef
lesið fyrr og síðar. Rósa og Sæunn
flytja til borgarinnar, þangað sem
allar leiðir liggja að lokum, enda
heitir þriðji og síðasti hlutinn „í
borginni".
Þar tek ég fyrir fyrstu og síð-
ustu bækur Ragnheiðar; „Arf“,