Morgunblaðið - 18.04.1982, Blaðsíða 22

70
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. APRÍL 1982
Rætt við pólska nóbelsskáldið Czeslaw Milosz
„Pólveijar
eru þekktir fyrir
að reyna hið
ómögulega“
Pólska skáldinu Czeslaw Milosz
hlotnuðust bókmenntaverðlaun
Nóbels á síðasta ári og við það tæki-
færi sótti hann fóðurland sitt heim
eftir langa útlegð. Lech Walesa og
aðrir leiðtogar Samstöðu fógnuðu
honum sem hetju og kváðust líta á
hann sem „tákn fyrir endurheimt
frelsi“. Milosz er nú kominn aftur
til Kaliforníu og heldur þar áfram
sinni 30 ára útlegð. Hann minnist
þess með trega þegar Pólverjar
endurheimtu frelsi það, sem þeir
hafa nú glatað aftur. Þessi grein
birtist í New York Times Magazine.
Höfundur hennar er Eva Hoffman,
ritstjóri The Week in Review, en
hún er fædd í Póllandi. Hér dregur
hún upp mynd af skáldinu, sem hef-
ur látið eftirfarandi orð falla: „Pól-
verjar eru þekktir fyrir að reyna hið
ómögulega.“
Hann er hár maður og sterk-
byggður, 70 ára að aldri. Hann
rifjar upp, hvernig honum varð
við, er honum bárust fréttirnar af
setningu herlaga í Póllandi.
Skáidið og Nóbelsverðlaunahafinn
Czeslaw Milosz hefur að vanda
fulla stjórn á sér, er hann talar
um þessa hörmulegu atburði í
heimalandi sínu, en djúpar og ein-
lægar tilfinningar hans koma þó
glöggt fram.
Hann segir: „Samstaða fól í sér
von fyrir allan heiminn. Innan
hins sovézka kerfis var í burðar-
liðnum ný skipan, sem stóð utan
við kapítalisma og kommúnisma."
Þessi orð segir hann dapur í
bragði, en bætir síðan við beizk-
lega: „Pólverjar eru þekktir fyrir
að reyna hið ómögulega. I síðari
heimsstyrjöldinni réðust þeir gegn
skriðdrekum með spjótum. Eng-
inn sérfræðingur hefði trúað því,
að sovéska skipulagið gæti umbor-
ið Samstöðu — og það gerði það
heldur ekki.“
Rúmt ár er liðið frá því að Mil-
osz veitti viðtöku bókmenntaverð-
launum Nóbels. Þá var það mörg-
um undrunarefni, að fyrir valinu
hefði orðið þessi lítt kunni útlagi,
sem í tvo áratugi hafði búið og
stundað kennslu í Kaliforníu en
skrifaði öll verk sín á pólsku.
En hróður Czeslaw Milosz hefur
vaxið mjög á síðasta ári og ger-
breyting hefur orðið á afstöðu
manna til verka hans. Ástæðan er
að öðrum þræði sú, að verk hans
hafa verið gefin út á ensku að nýju
og sum í fyrsta sinn. Ritsafn Mil-
osz er mikið að vöxtum og felur
ekki aðeins í sér ljóð hans heldur
og tvær skáldsögur, ritgerðir,
sjálfsævisögu og verk, er kalla má
pólitíska heimspeki. Viðurkenn-
ingin á Milosz hefur fært honum
heim nýja vegsemd. Til að mynda
hefur hann hlotið útnefningu til
að halda Charles Eliot Norton
fyrirlestra við Harvard-háskói-
ann, en fyrirrennarar hans þar
hafa verið ýmsir gegnir menn, svo
sem Robert Frost og Igor Strav-
insky.
Fyrir utan þessa viðurkenningu
varð Milosz eins konar tákn fyrir
endurheimt frelsis í Póllandi. í
júní á sl. ári fór hann til Varsjár
eftir þriggja áratuga útlegð og var
fagnað sem hetju. Milosz hafði
flúið Pólland því að honum þótti
pólitískt ástand í landinu óbæri-
legt. Um það leyti er hann kom til
baka virtist frelsi vera í sjónmáli.
I fyrsta sinn um þriggja áratuga
skeið samþykktu opinberir aðilar í
Póllandi útgáfu verka hans og
150.000 binda upplag seldist upp á
nokkrum klukkustundum. Dag-
blöð og sjónvarp gerðu sér mikinn
mat úr heimsókn hans. Pólska
þjóðin bar hann á höndum sér.
Að mati Milosz var þetta stór-
kostlegur tími — ekki svo mjög
vegna fagurgalans í fjölmiðlum,
sem hann tók með háðskri varúð.
Það sem mestu skipti fyrir hann
var, að breytingarnar sem voru í
gerjun, virtust í þann veginn að
umbylta Póllandi og svo var að
sjá, sem hann ætti þar sjálfur ein-
hvern hlut að máli. Einkum var
hann snortinn vegna áletrunar á
borða, sem strengdur hafði verið
yfir sal, þar sem hann var hylltur.
Á borðanum stóð: „Fólkið mun
veita skáldi sínu styrk.“
Milosz kveðst raunar ekki vera
neinn sérstakur aðdáandi „öreiga-
dyggða". Eigi að síður hafði hon-
um fallið vel, að í Póllandi þar sem
stéttaskipting sé mjög lífseig, hafi
sveitastúlkan, eiginkona Lech
Walesa verið virt sem hefðarkona.
Honum féll þegar í stað vel við
Walesa. „Waíesa og margir af fé-
lögum hans voru ákaflega hlýir í
viðmóti," segir hann. „Mig hefur
alltaf dreymt um einhvers konar
samband milli menntamanna og
verkamanna. Það er ekki lítils
virði fyrir skáld að eiga sér annan
eins Iesanda og Walesa."
Hrifning Milosz yfir Póllandi
hinu nýja hefur varla verið meiri
en hryggð hans vegna núverandi
ástands. Skömmu eftir að herlög
voru sett tók hann svo til orða:
„Rökfræðilega var engin ástæða
til þess að ætla, að þessi þróun
gæti haldið áfram vegna þess að
Soyétríkin telja sig eiga Pólland."
Ástandið, sem tók við í Póliandi
eftir setningu herlaga var þjóð-
inni engin nýlunda, heldur fram-
lenging á kúguninni, sem hún hef-
ur orðið að sæta um tveggja alda
skeið, ef frá eru talin nokkur ár.
Milosz segir að margt sé líkt með
Pólverja og gyðingnum gangandi.
Það hefur orðið hlutskipti margra
af beztu listamönnum Póllands að
minnast ættlandsins úr útlegð, og
í verkum þeirra brennur ýmist
heit þrá eftir því eða glittir á
kaldhæðni. Milosz er nú uggandi
um að samband milli þjóðarinnar
og útlaganna, sem virtist vera að
komast á, eins og sjá mátti, er
hann sneri heim sjálfur, hafði
ofnað enn á ný.
Milosz býr nú í húsi sem stendur
átt uppi í hæðum Berkeley, en
iætur lítið yfir sér. Hann hefur
búið þar ásamt konu sinni frá ár-
inu 1960 og þar ólust upp tveir
synir þeirra.
Er hann er að því spurður, hvort
ekki sé dálítil fjarlægð milli hans
og bandarískra starfsbræðra
hans, játar hann því dapur í
bragði. Hann segist stundum fyll-
ast öryggisleysi í samræðum, enda
þótt þær fari fram í mesta bróð-
erni, og hugsi sem svo „hvort ekki
sé á ferðinni einhver misskilning-
ur sem enginn hefur orð á og gerir
sér kannski heldur enga grein
fyrir, því að ákveðin orð, ákveðin
menningarleg hugtök hafa aðra
merkingu fyrir þá heldur en mig.“
En þessi orð útlagans bera ekki
vott um hugarvíl eða sjálfsvor-
kunn. „Mér finnst ég alls ekki vera
á skökkum stað“ segir hann. „Ég
skynja harmleik og ólgu minnar
tíðar og hún snertir allan heim-
inn. Við skulum ekki vera að
skapa goðsagnir um útlaga, ef við
erum öll útlagar, eða hvað? Að því
leyti er gott að vera í Ameríku, að
maður hefur á tilfinningunni að
hann sé í allsherjar útlegð." .
Milosz hefur ekki farið að dæmi
Vladimir Nabokov og Aleksandr
Solzhenitsyn, sem beinlínis kalla
sig skáld í útlegð. Hann hefur
heldur aldrei leitast eftir því að
aðlagast að fullnustu og gerast
bandarískur rithöfundur. Hann
hefur tekið þann kostinn að skrifa
einvörðungu á pólsku og hefur lítt
sinnt því að fá verk sýn þýdd á
ensku nema nú nýverið.
Czeslaw Milosz fæddist í smábæ
skammt frá Vilna. Foreldrar hans
voru af lágaðli í Litháen. Minn-
ingar hans frá fyrstu bernskuár-
unum koma fram í sjálfsævisögu
hans. „Land feðranna* og einnig
birtast þær í skáldsögunni „Issa-
dalur“, en hún er afar skynræn og
fjallar um það hvernig barn upp-
lifir náttúruna en er hrakið inn í
kaldranalega veröld, þar sem ekki