Morgunblaðið - 26.06.1982, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 26. JÚNÍ 1982
Sómi
Háskólans
Eftir Einar Pálsson
HINN 16. maí sl. flutti Kinar Páls-
son erindi í útvarp, sem hann nefndi
I>ögn sem baráttuaðferö. Af þessu
tilefni flutti Gunnar Karlsson, for-
seti heimspekideildar, síðan erindi
6. júní sl. Einar Pálsson fór þess á
leit að fá að svara ásökunum sem
frara komu í erindi Gunnars, en var
synjað um leyfið á fundi Útvarpsráðs
15. júní sl. Morgunblaðið hefur boö-
ið Einari að birta svar sitt hér. Er
það óbreytt, að öðru leyti en því, að
settar eru millifyrirsagnir til hægðar-
auka fyrir lesendur.
Hinn 16. maí sl. flutti sá sem
hér talar útvarpserindi um Þögn
sem baráttuaðferð. Tilefnið var
það, að í dagblöðum höfðu birzt
fyrirspurnir um þögn háskólans
við fræðiritum, og sá sem hér tal-
ar sérstaklega við þá þögn orð-
aður. I erindi þessu var notkun
Þagnar í vísindalegri umræðu at-
huguð, einkum hver áhrif það
hefði, ef Þögn væri beitt sem
vopni. Niðurstaðan var sú, að þeg-
ar háskóli beitti Þögn sem bar-
áttuaðferð, flokkaðist það undir
það athæfi sem nefnt er „Lie by
Omission" við brezka háskóla, þ.e.
þagnarlygi.
I tilefni af þessu flutti Gunnar
Karlsson, forseti heimspekideild-
ar, erindi hinn 6. júní sl. Lítt svar-
aði hann þó sjálfu umræðuefni
fyrra erindisins, sniðgekk eigin-
lega með öllu þann vanda sem
felst í Þögn sem baráttuaðferð. I
stað þess flutti hann langa tölu,
þar sem vegið er að mér sem ein-
staklingi. Eftir um hálftíma af
slíku útvarpsefni lauk hann orðum
sínum svo, að hann kynni illa við
það að þurfa að munnhöggvast við
mann sem hann fyndi ekki að
hann gæti „náð neinu vitrænu
sambandi við“. „Mér þykir bölvað
að þurfa að saka mann um ósann-
indi og róg opinberlega," segir
hann, og hefur þá ásakað mig
fyrir ósannindi og rógburð á
marggang. En Gunnar kveðst hafa
skyldum að gegna við heimspeki-
deild: „Það er afskaplega erfitt að
benda á afraksturinn af störfum
okkar heimspekideildarmanna
fyrir þjóðarbúið og þess vegna
verðum við oft fyrir árásum lít-
ilmenna, sem reyna að læða því að
almenningi, að við tökum laun
fyrir enga vinnu, eða eitthvað enn
verra kannski."
í upphafi erindis síns hafði
Gunnar Karlsson lýst því yfir, að
ég hefði flutt „óvenjulega rætna
árás á starfsmenn heimspekideildar
háskólans" hinn 16. maí.
Lítilmennið
Ekkert fer milli mála um það,
að sá sem hér talar er lítilmennið
„par excellence" í erindi forseta
heimspekideildar. Var raunar
óþarft að geta þessa á opinberum
vettvangi, svo augljóst sem það
má vera gjörvöllum landslýð.
Maður sem vinnur fyrir sér með
erilsömum störfum og notar frí-
stundir sínar til að iðka vísinda-
rannsóknir er víst ekki hátt
skrifaður víða, og greinilega ekki
við háskólann. Hitt mun einhverj-
um þykja frétt, ef ég er að auki
rætinn lygari og rógberi, eins og
segir í erindinu. En nú hafa menn
sem sagt orð sjálfs forseta heim-
spekideildar háskólans fyrir
þessu.
Þótt ég hafi sannarlega strítt
heimspekideild með erindi mínu,
og það hafi beinlínis verið yfir-
lýstur tilgangur erindisins að
„sprengja upp miðborðið", eins og
þetta er orðað á skákmáli, þá var
þar hvergi vegið að einstaklingi.
Allur vandinn var ræddur efnis-
lega. Heimatökin voru hæg: Rakið
var, hvað háskólaprófessor í lög-
um hefði sjálfur ritað um skyldur
háskólakennara — og fram-
kvæmdin á skyldum háskóla borin
saman við forskriftina. Þessu stóð
háskólanum opið að svara. Forseti
heimspekideildar valdi aðra leið:
að bera þungar sakir á einstakling
og ata hann auri í stað þess að
halda sér að efnisatriðum.
Akademískt siðferði
Hugsanlega hefur einhverjum
háskólamanninum þótt forseti
heimspekideildar skeleggur. A
þessu er aöeins einn hængur: við
háskóla gilda mjög strangar regl-
ur um siðferði í málflutningi.
Samkvæmt beinni skilgreiningu á
vísindalegri framkomu er forboðið
að ætla persónu illt, þegar verk
hans eru krufin. Forseti heim-
spekideildar brýtur þannig ekki
einasta reglur Ríkisútvarpsins um
prúðmannlegan málflutning, held-
ur og þá meginhugsjón háskóla, að
akademísk umræða skuli ætíð
vera efnisleg, aldrei persónuleg.
Með framhaldi rökleiðslu sinnar
gengur hann þó skrefi lengra.
Hann neyðir beinlínis viðmælanda
sinn til að sýna fram á vinnuað-
ferðir einstaklings, sem helzt
skyldi hlíft, því að gjörvöll gagn-
rýni Gunnars Karlssonar snýst
um það, hvort tiltekið vitni er trú-
verðugt.
En að því komum við á eftir.
Þögn og ábyrgð
Það er ekkert leyndarmál, að
undanfarinn áratug hafa oft
heyrzt háðsglósur og svívirðingar
um rannsóknir þess sem hér talar
af vörum þeirra, sem jafnan eru
kenndir við heimspekideild og af-
sprengi hennar. Þetta vakti um-
ræðuefnið — spurninguna um það,
hvort sæmandi væri háskóla að
láta niðrandi dóma ganga staf-
laust um sali íslenzkra mennta-
stofnana, þótt enginn tæki ábyrgð
á ummælunum. En athyglisvert
er, að frá fróðleiksfúsum almenn-
ingi hafa slíkar raddir aldrei
heyrzt.
Það ósæmilega við Þögn í aka-
demískri umræðu er, að fræði-
manni er bannað að verja sig.
Beinni lygi má verjast: Ef sagt er,
að þú hafir gert þig sekan um til-
tekið athæfi, til dæmis „að ausa
heimspekideild og allt hennar
starfslið svívirðingum" — eins og
Gunnar Karlsson kemst að orði
um þann sem hér talar — og að
þar hafi „enginn (verið) undan-
skilinn“, þá getur þú leiðrétt þetta
með því að vitna í ummæli þín.
í fyrsta lagi jós ég engan sví-
virðingum, og í öðru lagi bað ég
einmitt þá fræðimenn sérstaklega
afsökunar á hispursleysinu, sem
skiluðu fullu vísindalegu verki. Ef
Gunnar Karlsson segir mig hafa
skorið þá alla 40 niður við trog, þá
er það HANN en ekki ég, sem
kveður engan þeirra skila fullu
vísindalegu verki. Augljóslega var
þetta ekki ætlan hans — sem sýn-
ir, að verjast má rangri fullyrð-
ingu.
Rógur og spéspegill
Þegar tekið er tillit til þess, að í
erindinu um Þögnina eru nær ein-
ungis rakin ummæli háskóla-
manna sjálfra, eru viðbrögð
Gunnars Karlssonar lærdómsrík.
Hann á vart orð til að lýsa „sjálf-
um rógburði Einars Pálssonar",
þegar orð háskólamanna eru í
opinni umræðu borin saman við
gjörðirnar. Þarna notar forseti
heimspekideildar skakka skil-
greiningu: þótt fast sé skotið, er
hvergi um rógburð að ræða. Róg-
burður felst einmitt í hinu, að
læða niðrandi ummælum með
veggjum og sjá til þess, að enginn
beri ábyrgðina. Þarna var um
beina sjálfsvörn að ræða, og að-
ferðin sem notuð var — aldagömul
— sú, að segja satt. Gengið var
hreint til verks, full ábyrgð tekin á
orðunum, og enginn einstaklingur
rógborinn. Hins vegar var spé-
Kinar Pálsson
spegli brugðið upp fyrir ásýnd há-
skólans, og þann veg talað, að vart
mætti undir búa. Ólíklegustu
mönnum skyldi gert skiljanlegt,
að harka í viðskiptum þyrfti ekki
að vera einstefnuakstur — þjóðin
ætti sér vörn meðan fjölmiðlar
stæðu opnir. Augu manna lukust
upp fyrir vanda þeirra í þjóðfélag-
inu, sem hvorki eiga sér völd né
málsvara á réttum stað, og stofn-
anir geta traðkað á, ef þeim svo
sýnist.
Hvernig á að verjast Þögn í aka-
demískri umræðu — hvernig á að
bregðast við þeim ummælum, sem
ekki verða festar á hendur? Svarið
er, samkvæmt prófessor í lögum
við háskóla Íslands, að slík staða
eigi ekki að geta komið upp, því að
það sé bein skylda þeirra háskóla-
prófessora, sem málið varðar, að
taka til þess opinbera og ábyrga
afstöðu — afstöðu, sem unnt er
rökræða.
Sú skyida hefur ekki verið rækt.
Tilefnið
Forseti heimspekideildar kemst
svo að orði, að fyrirspurnir í
dagblöðum séu augljóst „tylli-
ástæða“ mín til að svívirða há-
skólann, „handónýtar forsendur".
Spyrji hver sjálfan sig, hvernig
honum þætti, ef þrjátíu ára starf
hans væri túlkað sem sambland af
grillum og geðveiki, af þeirri
ástæðu, að svo skildu menn við-
brögð háskólans. Augljóst er til
dæmis, að innan kennarastéttar-
innar er Þögn háskólans skilin
sem bein fyrirlitning á því verki
sem um ræðir. Og eins og heyra
mátti á Gunnari Karlssyni, var
það rétt mat. Þegar slík mál eru
viðruð í blöðum, og menn taka
áframhaldandi þögn sem áfram-
haldandi fyrirlitningu, fer víst
ýmsum að þykja ærið tilefnið.
Spurningin var því brýn: hvernig
átti að taka á því, sem aldrei var
sagt, þannig, að einhver bæri á því
ábyrgð.
Forseti heimspekideildar telur
deild sína „leggjast lágt“ með því
að svara erindinu um Þögnina.
Ræðir hann það sem einstakt veg-
lyndi að eyða orðum í smámenni
það, sem hann telur fara með
„rangfærslur". Segir hann, að í
rauninni hefði verið sjálfsagt af
háskólanum að sækja „Einar
Pálsson til saka fyrir atvinnuróg".
Þarna sjá menn sjálfan kjarna
vandans í spéspeglinum: maður
sem sprengir upp stöðu til að
knýja fram ákveðin ummæli, sem
unnt sé að verjast — í stað þeirra
órökstuddu sleggjudóma, sem eng-
inn var ábyrgur fyrir — er nú orð-
inn sökudólgur, ekki sá sem brotið
er gegn. Það er HANN sem gerir
árás, það er HANN sem sakaður
er um atvinnuróg, þótt ástæðan til
erindisins hafi einmitt verið sú, að
hann hafði sjálfur orðið að búa við
hrottafenginn atvinnuróg árum
saman.
Breyting á
umræðuefni
Alltaf er eitthvað hlýlegt við
það, þegar mikilmenni sýna hin-
um minni háttar veglyndi. Ekki er
þó veglyndið sérstaklega áberandi,
þegar Gunnar Karlsson breytir
efnisatriðinu í spurningu um per-
sónu andmælanda síns og skipti
hans við háskólann. A þessum
stað er ekki tími til að rekja þau
mál, en ég tilkynni hér með, að ég
skal með ánægju flytja um þau er-
indi í útvarp, ef heimspekideildin
óskar þess og Útvarpsráð leyfir.
Sama máli gegnir um hvert ein-
asta smáatriði, sem Gunnar
Karlsson álasar mér fyrir í erindi
sínu, og hér gefst ekki kostur að
ræða. Það skal aðeins endurtekið,
að þótt eigin reynsla hafi skapað
tilefnið, þá varðaði erindið um
Þögnina EKKI hagsmuni tiltekins
einstaklings, heldur hina almennu
reglu siðferðis og mannréttinda.
Hver maður getur sagt sér sjálfur,
að sá sem tekur þá ákvörðun að
tala eins og gert var í erindinu um
Þögnina, hefur gjörsamlega sagt
skilið við baráttu fyrir eigin hags-
munum. Slíkur maður ertir ekki
einasta gegn sér þá sem beitt hafa
Þögn sem vopni, vikizt undan
skyldum sínum við rannsóknar-
störf og beitt einstaklinga vald-
níðslu, heldur einnig ágæta fræði-
menn og vammlausa, sem þykir að
sér vegið með hispurslausu tali
um vinnuaðferðir heimspekideild-
ar. Hlutlaus rannsókn á verki
slíks manns við heimspekideild
verður nær óhugsandi á eftir. En
hvort aðferðin var réttlætanleg —
það mun hlustandinn geta dæmt
um af því sem nú verður rætt.
Sprengingin
Ein aðalástæðan til að Gunnar
Karlsson telur réttmætt að sækja
„Einar Pálsson til saka fyrir róg-
burð í stað þess að eyða orðum í
hann (í útvarpi)" er sú, að Sigur-
jón Björnsson prófessor lýsti því
yfir árið 1979, að samkvæmt könn-
un, sem hann hefði gert, væru
meðalafköst hvers háskólakenn-
ara tiltekið árabil um hálf ritgerð
á ári. Það voru einmitt þessi um-
mæli, sem beitt var til að sprengja
upp miðborðið; sprengingunni var
yfir lýst fyrirfram, og orð þessa
fyrrverandi forseta heimspeki-
deildar sett fram svo sem í skop-
mynd. Tilgangurinn var að sjálf-
sögðu sá, að þeir heimspekideild-
armenn teldu sig nauðbeygða til
andsvara. Leikurinn hafði tilætluð
áhrif, Gunnar Karlsson telur mig
fara „gróflega rangt með orð Sig-
urjóns Björnssonar" — og heitist
beinlínis við mig, ef ég vitni
eftir minni eða orðspori. Er
mikilfenglegt að sjá svo miklu
púðri eytt af jafnlitlu efni. Og
ætla má, að einhver hefði talið
upp að tíu, áður en hann lék þess-
um leik. Erindinu um þögnina má
líkja við mannsfórn í lokaðri
stöðu; spurningin er einungis,
hvort fórnin stenzt. Gín mótherj-
inn við agninu, ef honum er sýnd-
ur eins konar karikatúr af sjálfum
sér? Það er frægt, að danskur
heimspekingur þoldi ekki, að önn-
ur buxnaskálm hans var sýnd
styttri en hin; sagt er að
hann hafi spurt teiknarann, hvort
hann gæti sannað þetta. Að neita
ummælum Sigurjóns Björnssonar
um hálfu ritgerðina með því að
kveða hann hafa ætlað að segja
annað, ellegar hjálpa háskólanum
til að afla fjár til vísindarann-
sókna, verður aðeins til að undir-
strika hina kátbroslegu hlið þessa
máls. Og að andmæla skopmynd
af sjálfum sér í útvarpi er svona
álíka og ef formaður Sjálfstæðis-
flokksins andmælti Sigmund
teiknara fyrir að gera nef hans of
höfðinglegt — og heitast við hann,
ef teiknað væri eftir orðspori eða
minni. Eða gæti Sigmund sannað
þetta? Þegar öllu er á botninn
hvolft, líta önundarfæri Geirs
Hallgrímssonar svolítið öðruvísi
út en Sigmund teiknar þau.
Ritgerðin hálfa
Kjarni málsins er þannig ekki,
hvort teiknuð er skopmynd með
broddi, í þeim yfirlýsta tilgangi að
sprengja upp sálarró vissra kenn-
ara við heimspekideild, heldur
hitt, hvort skopmyndin byggist á
réttum forsendum. Og ef slík um-
mæli hafa aldrei birzt á prenti,
eins og ætla má af ummælum
Gunnars Karlssonar, hvað var þá
Dagblaðið að gera 30. marz 1979?
Eg leyfi mér að tilfæra fregnina
orðrétta af s. 15:
„Á fundi sem haldinn var í
fyrradag í Háskóia íslands um
málefni skólans kom fram í máli
Sigurjóns Björnssonar prófessors
að hann hefði gert úttekt á vís-
indalegri framleiðslu kennara við
HÍ og borið saman við meöaltals-
framleiðslu kennara í hundrað
bandarískum háskólum. Könnun
þessi, sem náði til áranna
1966—1970, reyndist HÍ mjög í
óhag. Meðalfjöldi ritgerða á hvern
háskólakennara hér á landi reynd-
ist aðeins 0,65 eða rúmlega hálf rit-
gerð á ári á hvern kennara en með-
alfjöldinn reyndist 1,04. Þetta
hlutfall væri HÍ í raun enn óhag-
stsðara þar sem 21% íslenzku rit-
gerðanna væru samdar af mönn-
um sem ynnu við rannsóknar-
stofnanir Háskólans en væru ekki
kennarar. Sagðist Sigurjón einnig
hafa metið það mjög rúmt hvað
teldust ritgerðir faglegs eðlis
þannig að þessi óhagstæða út-
koma væri ekki að kenna ströngu
mati hans á hvað teldist vísindaleg
framleiðsla. Taldi Sigurjón að
þetta segði mjög dapurlega sögu um
stöðu Háskólans, og markverðustu
rannsóknirnar í raunvísindum og
heilbrigðismálum kæmu ekki frá
HÍ.“ (Lbr. E.P.)