Morgunblaðið - 15.08.1982, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. AGUST 1982
Graham Greene
Graham Greenc er einn af kunnustu rithöfundum Eng-
lands á seinni hluta aldarinnar. Bækur hans eru alþekkt-
ar, en maóurinn sjálfur hefur haft sig lítið í frammi. Því
kann það að hafa farið framhjá mörgum, að Graham
Greene er mjög hallur undir Sovétta og kommúnismann.
Sjálfur hefur hann aldrei tekið af skarið með það, en
þegar safnað er athugasemdum hans um heimsmálin í
gegnum tíðina fer ekki á milli mála, hvar samúð hans
liggur. I>að var Graham Greene sem sagði árið 1967 í
samtali við hið virðulega blað The Times: „Ef ég ætti að
velja á mílli þess að lifa í Sovétt og Bandaríkjunum, myndi
ég að sjálfsögðu kjósa Sovétt!“
Graham Greene, 77 ára gamall.
Ekki allur þar sem han
Graham Greene fæddist 2an
október árið 1904. Móðir hans var
systurharn Rohert Louis Steven-
son, en faðir hans var vel metinn
skólastjóri í Berkhamsted, þar
sem Greene sótti skóla í æsku
sinni. Hann fékk jíóða 0jr klassíska
undirstöðumenntun og gerðist
snemma víðlesinn.
Rf dæma má af ævisögubroti
hans, hefur hann fenjrið strangt
uppeldi, en systkini hans fimm
bera uppeldinu góða söguna. Faðir
þeirra var vinsæll af skólapiltum
og þótti umburðarlyndur maður;
hann stóð alltént ekki í veginum
fyrir syni sínum á bókmennta-
brautinni.
Greene hélt til Oxford án þess
að hafa hugmynd um, hvað hann
hygöist leggja stund á. Hann lauk
þó prófi í stjórnmálavísindum árið
1926 og sneri sér að blaða-
mennsku. Hið sama ár gerðist
hann kaþólikki og mun kona hans,
Vivian, hafa ráðið um það. Þau
kynntust í Oxford og kvæntust ár-
ið 1927. Þá var Greene orðinn
blaðamaður við The Times og far-
inn að gefa sig að skáldsagnagerð.
Þeim hjónum varð tveggj3 barna
auðið, en skildu er börnin voru
komin til manns.
Á Oxford-árum sínum sendi
Greene frá sér lítið ljóðakver, en
fyrsta skáldsaga hans, The Man
Within, kom út árið 1929. Bók-
menntafræðingar þykjast greina
þar og í næstu skáldsögum Green-
es mikil áhrif frá Robert Louis
Stevenson og ennfremur frá Jos-
eph Conrad og Virginíu Woolf, en
með „skemmtisögunni“ Stamboul
Train hafði Greene skapað sér
sinn eigin stíl, og eftir útkomu
Briifhton Rock (1938) efaðist eng-
inn lengur um að þar færi mikil-
hæfur skáldsagnahöfundur. Þykir
sú bók með albestu njósnasögum
sem skrifaðar hafa verið. Síðan
hefur Greene skrifað um þrjátíu
skáldsögur og er enn með á 78da
aldursári, án þess það sjáist nein
ellimörk á sagnagerð hans. The
Human Factor fékk (1978) hina
bestu dóma og sömuleiðis Doctor
Fisher of Geneva or The Bomb
Party (1980), þó hún þyki síðri.
Báðar þessar bækur hefur Al-
menna bókafélaf/ib gefið út á ís-
landi, svo og The Quiet American
og The Power and the Glory.
Á fjórða áratugnum ferðaðist
Greene víða og fékk efni í margar
bestu sagna sinna. Hann gerðist á
þeim árum kvikmyndagagnrýn-
andi Spectator og bókmenntarit-
stjóri þess tímarits varð hann árið
1940. I stríðinu starfaði Greene í
bresku leyniþjónustunni og gat
sér þar gott orð. Síðan má kalla að
hann hafi helgað sig bókagerð, þó
hann hafi ekki fyrr en á seinni
árum sagt skilið við blaðamennsk-
una að fullu.
Graham Greene er afburða
sögumaður og það sem einkennir
skrif hans er frábær tækni, mótuð
af kvikmyndinni. Hann hefur
næmt skopskyn, sem best kemur
fram í seinni sögum hans. Hann
þykir hafa einstaka innsýn í sálar-
líf mannsins og margar sögur
hans fjalla um manninn á flótta.
Þar grípa tíðum kaþólsk viðhorf
inní og árekstur góðs og ills, svo
sem í sögunum; The Power and
the Glory (1940), The Heart of the
Matter (1948) og The End of
Affair (1951), sem allar eru með
bestu sögum hans. En með skáld-
sögunum The Quiet American
(1955) og Our Man in Havana
(1958) má segja að Greene hafi
sagt skilið við hinn trúarlega þráð.
Sumar bækur hans bera undir-
titilinn „Skemmtirit" til aðgrein-
ingar frá þeim skáldsögum sem
Greene vill kalla „alvarlegar".
Skemmtisögur hans eru til dæmis
fyrrnefnd Stamboul Train, A Gun
for Sale (1936) og The Ministry of
Fear (1943). Þá hefur Greene
skrifað leikrit, sem notið hafa
mikilla vinsælda: The Liviny
Room (1953), The Pottiny Shed
(1957) og The Complaisant (1959).
Af öðrum bókum hans má nefna
skáldsögurnar A Burnt-Out Case
(1961) og The Honorary Consnl
(1973).
Graham Greene er furðulegur
maður. Evelyn Waugh greinir frá
því í einu hréfa sinna, að Greene
eyði hálfu og heilu dögunum á
götuhornum við að skrifa hjá sér
bílnúmer, sem hann taki svipað
mark á og annað fólk á stjörnu-
spám! Maður nokkur minnist þess,
að hafa oftlega á unglingsárum
sínum fylgst með Graham Greene
standandi á Piccadilly, morgun
eftir morgun, íklæddur regnkápu,
með skrifblokk í hendi og skrif-
andi nær viðstöðulaust hjá sér
eitthvað sem maðurinn hélt at-
hugasemdir úr fjölbreyttu mann-
lífinu — en Greene bjó þá á
Albany og það var altalað á þeim
slóðum, að rithöfundurinn hefði
þá ástríðu að safna bílnúmerum!
Evelyn Waugh skrifar á einum
stað í bréfi til vinar síns: „Líf Gra-
ham Greenes er jafn leyndar-
dómsfullt fyrir mér og það er fyrir
þér!“ Greene kærir sig ekki um að
flíka einkahögum. Titlar ævisögu-
brota hans gefa það í skyn: A Sori
of Life og Ways of Escape. Þá
sjaldan hann hleypir blaða-
mönnum inná sig, heldur hann sér
jafnan við bókmenntaleg efni og
hann neitar að koma fram í sjón-
varpi. Utgefandi hans einn, Hans
Polak, hefur iátið hafa eftir sér, að
Graham Greene sé „næstum
sjúklega feiminn".
Svo sem fram kemur í upphafi,
þá er það ekki lengur álitamál, að
Greene er mikill vinur Sovétta.
George Orwell greindi það strax
árið 1949. Þá hafði hann orð á því
að sér virtist Graham Greene ætla
að verða fyrsti kaþólski meðreið-
arsveinn kommúnista á Englandi!
(Greene gekk raunar í Kommún-
istaflokkinn breska á skólaárum
sínum í Oxford, svo sem fleiri af
hans kynslóð). Graham Greene
hefur ferðast mjög um heiminn og
á ferðum sínum hefur hann gagn-
rýnt mjög ítök: Frakka í Indókína;
Belga í Kongó; Breta í Malaysíu og
Kenýa o.s.frv. Honum var á sínum
tíma meinuð landvist í Bandaríkj-
unum og í eitt skipti var hann rek-
inn frá Puerto Rico. Sumum þykir
sem hann hafi náð sér niður á
Ameríkumönnun, þegar hann
skrifaði The Quiet American og
yfirleitt í sögum Greenes eru
Bandaríkjamenn fúlmenni og
heimskingjar, ef ekki hreinir fá-
bjánar.
Greene dró mjög í efa, að innrás
Sovétta í Tékkóslóvakíu væri sam-
bærileg í hryllingi og siðleysi við
loftárásirnar í Víetnam: Hann
taldi framkomu Breta í Ulster
jafnast á við sýndarréttarhöld
Stalíns: Hann talar jafnan mildi-
lega um KGB, en ræðst með
offorsi á CIA og Pentagon.
David Pryce-Jones spyr í grein í
NOW!, hvort nokkur rithöfundur á
Vesturlöndum hafi þjónað svo
undir Sovétta? Greene hefur í
staðinn hlotnast margvíslegur
heiður um dagana; hann hefur
sötrað te með Ho Chi Minh; snætt
hádegisverð með Allénde Chile-
forseta, heimsótt Fidel Castro og
var náinn vinur Torrijos hershöfð-
ingja í Panama. Evelyn Waugh
hafði litla samúð með ríkum sósí-
alistum, og þegar Greene yfirgaf
England á miðjum 6ta áratugnum,
skrifaði hann í dagbók sína:
„Graham Greene hefur fiúið
land með riddaraorðu í barminum
og kommúnískan áróður í farteski
sínu.“
Greene hafði þá sent frá sér
skáldsöguna The Comedians og
Wilson-stjórnin sæmt hann fyrsta
stigs riddaraorðu.
Hér er hæfilegt að vitna til orða
Grahams Greene í nýlegu samtali
við New York Times. Þar segir
hann:
„Þegar maður sér dautt barn
liggjandi í skurði í Víetnam eða í
Mexíkó á tímum trúarofsókna, ell-
egar Haiti undir Papa Doc, Kúbu
undir Batista — þá er maður ekki
lengur að semja skáldsögur undir
heitinu The Quiet American, The
Power and the Glory, The Comedi-
ans, Our Man in Havana... Nei,
sá heimur sem þar birtist er ekki
minn hugarheimur, hann er heim-
urinn eins og hann er í raun og
vcru.“
I maímánuöi síðastliðnum birti
breska blaðið Mail on Sunday
frásagnir um leynilegar ferðir
breska njósnarans Kim Philbys til
Kúbu, þar sem hann hefur leið-
beint Fidel Castro um njósna-
starfsemi á Vesturlöndum og sér-
ílagi í Bretlandi. Fáum vestræn-
um var kunnugt um þessar ferðir
Philbys, en hann flýði sem kunn-
ugt er til Moskvu fyrir um 20 ár-
um, eftir að upp komst um viða-
miklar gagnnjósnir hans og fleiri
háttsettra manna í bresku leyni-
þjónustunni. Philby og Greene
varð vel til vina, er Greene stopp-
aði stutt við í leyniþjónustunni í
seinna stríði og hafa þeir haldið
þeim vinskap með bréfaskriftum,
eftir að upp komst um glæpsam-
legt athæfi Philbys og hann flýði
austuryfir. Breska leyniþjónustan
treystir Graham Greene, fyrrum
starfsmanni sínum, ekki meira en
svo, að bréf stíluð á hann eru lesin
yfir áður en þau berast í hans
hendur — og Philby hafði einmitt
skrifað vini sínum frá Kúbu og
þannig komst breska leyniþjón-
ustan á snoðir um atferli hans í
þeim heimshluta.
Fréttamaður Mail on Sunday
sló á þráðinn til Greenes í fram-
haldi þessa og hinn aldni rithöf-
undur kvaðst hafa orðið mjög
undrandi er hann las frásögn
blaðsins, því afar fáir hefðu vitað
um bréfasamband hans og Phil-
bys.
„Eg las grein yðar með athygli,"
sagði Greene í samtalinu: „og þar
er sjálfsagt rétt greint frá í öllum
meginatriðum. En ég var ekki
hissa á því, að Philby skyldi skjóta
upp kollinum í Havana. Hann tal-
ar frábæra spænsku; hann var,
eins og þú veist, fréttamaður The
Times í borgarastyrjöldinni á
Spáni og fylgdi Franco!"
Blaðamaðurinn spurði Greene
þessu næst, hvort hann hygðist
leyfa útgáfu bréfa þeirra, sem
Philby hefði sent honum í gegnum
tíðina.
„Nei, það er ýmislegt í þessum
bréfum sem ekki þolir dagsljósið;
það eru slík nöfn í spilinu.1'
Var hann ekki sleginn, þegar
hann vissi að leyniþjónustan yfir-
fór bréf hans, áður en hann fékk
þau í hendur?
„Nei, satt að segja ekki,“ svaraði
Greene og hló við: „En það er
kaldhæðnislegt, að nú, þegar til-
vist þeirra er orðin lýðum ljós, þá
mun Kim Philby ekki skrifa mér
neitt að gagni meir og þar með
munu einu tengsl hans við Vestur-
lönd rofna og þurrkast út!“
Graham Greene á sér íbúð í
París, en dvelur mestan part árs-
ins í annarri íbúð sinni á frönsku
Rivierunni, þar sem sér yfir höfn-
ina í Antibes. Á sumrin, þegar
ferðamenn gerast þar fjölmennir,
flýr Greene tíðum í hús sem hann
hefur lengi átt á eynni Kaprí.
Einnig ferðast hann mjög á þeim
árstíma og heilsar uppá vini sína í
Kongó, Paraguay eða Panama!
Þegar hann dvelur í Antibes
snæðir hann jafnan í veitinga-
stofu sem Auberye Provencale
heitir. Þar nýtur hann verndar
veitingamannsins sem gefur hon-
um frið frá áleitnum gestum, sem
vildu gjarnan fá að taka í höndina
á frægum rithöfundi. „Hann er
mikill rithöfundur," segir eigand-
inn andagtugur: „og hann verður
að njóta þeirrar virðingar sem
honum sæmir!" Það hefur sem
sagt verið hljótt um Graham
Greene á þessum stað, þar til
snemma á þessu ári, að hann tók
sig til og skrifaði harðort bréf í
The Times. Bréfið þar fjallaði um
spillinguna í Nice, sem rithöfund-
urinn kvað slíka, að hann gæti
ekki hugsað sér annan titil á þessu
skrifi sínu, en þá frægu fyrirsögn
Zola J’Accuse — Ég ákæri.
Nice er tíu milum sunnar á
ströndinni en Antibes þar sem
Greene á sér bústað. Þar hefur
lengi verið illræmt glæpamanna-
bæli, svo þær upplýsingar
Grahams Greene voru engin tíð-
indi, en hins vegar hefur vakið at-
hygli, hverju heimsfrægur rithöf-
undur fær áorkað, ef hann hefur
upp raust sína. Það hefur semsé
verið hreinsað til í borginni, eftir
fjaðrafokið sem varð af skrifum
Greenes. En hvers vegna fann
enskur rithöfundur sig knúinn til
að hefja krossferð gegn spillingu í
einni borg Frakklands? Jú, vina-
fólk hans varð fyrir barðinu á
þessari spillingu og Greene tók að
vasast í málinu. Sú saga skal ekki
rakin hér, enda greint frá henni í
fjölmiðlum, þegar Greene var í
sviðsljósinu fyrr á þessu ári eftir
að greinin fræga birtist í The
Times. En Greene beið með
greinaskrifin, þar til sósíalistar
voru teknir við völdum í Frakk-
landi undir stjórn Mitterrands:
„Já, ég hef jafn mikla trú á sósí-
alistum og fyrri valdhöfum," sagði
hann í spjalli við New York Times
Á midjum sjötta áratugnum yfirgaf Greene fósturjörð sina, en kemur allUf
annað slagið í heimsókn og lítur þá gjarnan við í fornbókaverslun.