Morgunblaðið - 17.11.1982, Blaðsíða 2

50 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 17. NÓVEMBER 1982
Japönsk framsýni -
íslensk skammsýni
Lönd »em verja miklum
fjármunum til r og þ
Próaent
at vergri þjóóar-
framleióalu
3.0
2.8
2.6
2.4
2.2
2.0
1.8
1.6
1.4
1.2
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0
Lönd aem verja minni
fjárhæöum til r og þ
67 69 71 73 75 77 79
(a) ekki hugvísindi
Seinni grein
eftir Baldur
Pétursson
Eins og áður hefur komið fram
var Japan eina landið frá ’79 sem
gat ráðið niðurlögum verðbólgu og
aukið atvinnu á sama tíma, auk
þess að stórauka framleiðni sem
er aftur ein af forsendum aukins
kaupmáttar launafólks.
Athyglisvert er því að skoða
nánar hvað liggur að baki slíkri
þróun. Þess má geta að Japan er
um þrisvar sinnum stærra en ís-
land að flatarmáli, þeir hafa eng-
ar náttúruauðlindir, flytja inn öll
sín hráefni, íbúafjöldi 117 milljón-
ir og stærð íbúðarhúsnæðis pr.
fjölskyldu er svipað og hér á landi.
Verðbólga þar er 3% og atvinnu-
leysi er um 2%.
Svar Japana við seinni olíu-
verðshækkuninni var tæknivæð-
ing á öllum sviðum atvinnulífsins,
njeð áðurnefndum árangri, ásamt
því að verkafólk fluttist úr erfið-
um og óþrifalegum störfum í létt-
ari og þrifalegri.
En hvað er það þá sem liggur að
baki því að slík tækniþróun er
möguleg?
Ein meginforsenda slíkrar
þróunar er rannsóknar-, þróunar-
og skipulagsstarfsemi atvinnuveg-
anna (nýting mannlegra auð-
linda).
Á undanförnum árum hafa Jap-
anir því stóraukið framlög sín til
rannsóknar- og þróunarstarfsemi,
sbr. línurit sem síðan hefur
skilað sér*I tækninýjungum og
endurbótum í þágu atvinnulífsins.
Það er ekki aðeins að þessar
tækninýjungar hafi skilað aukinni
framleiðni, heldur hefur útflutn-
ingur stóraukist í Japan undan-
farin ár, s.s. í útflutningi háþró-
aðra iðnaðarvara, sbr. línurit
bíla og fl., sérstaklega vegna hins
lága verðs, sem þeir gátu boðið, og
gæða, en ekki síst vegna þess að
þeir eru yfirleitt fyrstir með
tækninýjungar á markað.
Þegar talað er um heildarút-
gjöld til rannsóknar- og þróunar-
starfsemi þá eru rannsóknir til
hernaðar- og varnarmála með-
taldar en hluti ríkisins í mörgum
löndum er einmitt í þágu slíkra
rannsókna og/ eða annarra þátta
sem tengjast ekki hinum almennu
atvinnugreinum nema á óbeinan
hátt. Koma þær rannsóknir því
ekki til með að skila tækninýjung-
um til þeirra atvinnugreina nema
að litlu leyti og kemur því launa-
fólki í þeim stéttum lítt til góða.
Aftur á móti þegar atvinnufyr-
irtæki (ekki í eigu ríkis) nota fé til
rannsóknar- og þróunarstarfsemi,
fer það fjármagn nær eingöngu í
þá starfsemi sem fyrirtækið
stundar. Þannig skilar það fjár-
magn sér tiltölulega fljótt í formi
tækninýjunga til atvinnugreinar-
innar, og kemur því launafólki til-
tölulega fljótt til góða.
í Japan eiga atvinnufyrirtæki
verulega stærri þátt í fjármögnun
til rannsóknar- og þróunarstarf-
semi en ríkið borið saman við önn-
ur lönd. í Japan er hlutfall þetta
1979: atvinnufyrirtæki um 70%,
ríki 30%. í USA: atvinnufyrirtæki
48%, ríki 52%. í Frakklandi: at-
vinnufyrirtæki 44%, ríki 56%. Á
íslandi er þetta hlutfall aftur: at-
vinnufyrirtæki um 24%, ríki 76%.
Um 1981 var hlutfall þetta í
Japan komið í: atvinnufyrirtæki
77%, ríki 23%.
Japönsk atvinnufyrirtæki eiga
verulegan hluta í fjármögnun
rannsóknar- og þróunarstarfsemi
þar ásamt hinni gífurlegu aukn-
ingu þess undanfarin ár og er það
stór hluti þeirrar skýringar
hvernig þeim hefur tekist að
tæknivæða sínar helstu atvinnu-
greinar undanfarin ár. Einnig
kemur fleira til, s.s. frjálst mark-
aðskerfi, efnahagsaðgerðir þeirra
o.fl.
Athyglisvert er að sjá hve fjár-
magn til rannsóknar- og þróunar-
starfsemi er lítið hér á landi borið
saman við önnur lönd. Flokkast ís-
land þar með löndum sem gefa
rannsóknar- og þróunarstarfsemi lít-
inn sem engan gaum.
„í nýlegri skýrslu OECD er dregið
í efa að svo litil aðföng til rannsókn-
ar- og þróunarstarfsemi geti jafnvel
gert mönnum kleift að fylgjast með
og nýta sér tækninýjungar erlendis
frá“ hvað þá meir. Ef litið er á
hluta atvinnufyrirtækja hér á
landi eru þau einungis með um
24% en svo lágt hlutfall þekkist
varla erlendis.
Á grónum götum
Hamsun í Aurdai
inn, lifir minningin um þessar
löngu liðnu stundir í huga Ger-
trud. Ekki sízt vegna þess, að
amma mín sá til þess að börnin
geymdu minningarnar og ræktuðu
þær með sér. Því gat Gertrud nú
sagt mér frá indælis dögum þegar
hún fékk að sitja inni í herberginu
hjá Hamsun, þegar hann var að
vinna. Hún átti brúðu sem henni
þótti vænt um og með brúðuna sat
hún á litlum skemli inni hjá hon-
um. Rithöfundurinn var mjög við-
kvæmur fyrir hvers kyns truflun-
um, en það var honum síður en svo
til ama, þótt litla stúlkan sæti inni
hjá honum og hjalaði við brúðuna.
Þegar Hamsun fékk sér göngu-
túra, leyfði hann telpunni oft með
sér og leiddi hana þá við hönd sér.
„Ég man hvað hann hafði stóra og
hlýja hönd,“ segir hún.
Gertrud var uppátektarsöm eins
og óvitum er títt. Og á því fékk
Hamsun einu sinni að kenna, þeg-
ar hann skildi hana eina eftir
meðan hann fór út að ganga. Það
var þó ekki fyrr en mörgum árum
síðar, að afi minn fékk að vita,
hvað hún hafði tekið sér fyrir
hendur. Það var eftir að skáldverk
Hamsuns höfðu vakið aðdáun víða
um lönd, að hann hitti aftur afa
minn og ömmu í Árdal. Þá var
Gertrud orðin fullorðin og flutt að
heiman. Hamsun spurði eftir
henni og sagði þeim frá því, að
hún hefði einhverju sinni klifrað
upp á stólinn við skrifborðið, tekið
blýantinn og leyft sköpunargleði
sinni að fá hressilega útrás. Þegar
Hamsun kom aftur, sagði Gertrud
litla: „É var a hjálpa þé að skifa."
Þegar Hamsun sagði frá þessu,
bætti hann við að hann hefði
geymt handritablöðin með krassi
telpunnar. Og hann klykkti út með
því að segja glettnislega, að Ger-
trud hefði hjálpað sér að skrifa
Viktoríu.
Gertrud segir frá. Hún hverfur
með mig aftur til kvölds eins
löngu liðins, þegar skáldið og kona
hans voru hjá foreldrum hennar.
Sumarið hefur senn runnið sitt
skeið, það haustar brátt. Knut
Hamsun er úti að ganga. Hann er
einn með sjálfum sér og hugsun-
um sínum. Öðru hverju nemur
hann staðar og hlustar. Þá gerist
það, að afi minn kemur gangandi.
Og mælir vingjarnlega þessi
hversdagslegu orð: „Jæja, svo að
þú ert líka úti að ganga."
Afi minn veit ekki að með orð-
um sínum splundrar hann draumi.
En hann grunar hvað hefur gerzt,
þegar skáldið svarar: „Æ, nei,
hvers vegna gerðirðu þetta, Haga-
næs. Nú hvarf mér þetta."
Föðurbróðir minn, Einar, var
elzta barn afa míns og ömmu.
Hann var sex ára þetta sumar. Og
eins og börnum er lagið, þurfti
hann að spyrja margs, um allt
milli himins og jarðar. Afi minn
var önnum kafinn og gaf sér ekki
tíma til að gefa svör við öllum
þeim margbreytilegu spurningum,
sem drengurinn varpaði fram. Og
sagði það við drenginn.
Hamsun féll ekki í geð að afi
minn reyndi ekki að svala fróð-
leiksþorsta drengsins. Hann sagði,
að hann ætti að skýra vel út fyrir
honum, þegar hann spyrði.
Afi minn svaraði því til, að það
gæti á stundum verið erfitt að
svara spurningum Einars. „En í
næsta skipti sendi ég hann þá til
þín,“ sagði afi.
Það leið auðvitað ekki á löngu
unz Einar kom að máli við föður
sinn: „Heyrðu pabbi, hvað er þetta
bláa fyrir ofan okkur?“
Hann var sendur til Hamsuns.
Bærinn Onstadsmarken í Aurdal.
Hann var í viðarskálanum og tálg-
aði spýtu, þegar Einar kom og bar
I upp spurninguna.
— Ja, það er loft, drengur
minn. Það er barasta loft, skal ég
segja þér.
— Er það bara loft? En þá er
skrýtið, að guð og engiarnir skuli
ekki detta niður á jörðina.
— Nei, sjáðu nú til, drengur
minn: Guð er ekki eins og maður.
Guð er andi, skal ég segja þér.
— Er hann andi? En heyrðu
mig, Hamsun, hvað er andi?
Að þessum spurningatíma lokn-
um sagði Hamsun við afa: „Þú
hafðir líklega á réttu að standa.
Það er ekki alltaf auðvelt að út-
skýra fyrir þeim.“
Við göngum saman inn í her-
bergið sem Hamsun skrifaði í.
Frænka mín bendir á stað á
veggnum og segir, að hér hafi
Hamsun gert tvær teikningar.
Önnur var af skeggjuðum sjó-
manni með sjóhatt og hin af ein-
hverju kynjadýri. Fyrir slysni var
síðar málað yfir þessar teikn-
ingar, og afa mun hafa fundizt það
mjög leiðinlegt.
Ég sit með gamalt vasaúr í
hendinni. Það átti afi minn. Á það
er grafið: Haganæs bankastjóri —
frá vinum í Valdres á sextugsaf-
mælinu.
Og ég hugsa um það, sem Ger-
trud hefur sagt mér:
Meðal þeirra sem stóðu að þess-
ari gjöf var Hamsun. Þegar afi
minn skrifaði þakkarbréf til hans,
gerði hann það af svo mikilli lotn-
ingu, að tónninn í bréfinu var
ósköp stirðlegur. Honum fannst
líklega ekki við hæfi að segja „þú“
við jafn frægan mann og Hamsun
var þá, svo að hann þéraði hann. í
svarbréfi leysti rithöfundurinn
málið á hispurslausan hátt: „Það
er naumast þú ert orðinn fínn með
þig eftir að þú varðst bankastjóri,
svo að þú getur ekki þúað gamlan
vin.“
En Knut Hamsun var ekki bara
andans jöfur. Hann var einnig
verkmaður góður og ólatur við að
vinna. Því kynntust afi og amma
vel þetta sumar. Milli þess sem
hann skrifaði, tók hann óspart til
hendi og meðal annars um slátt-
inn. Dugnaður hans varð þeim eft-
irminnilegur. Og maðurinn sjálfur
og allt sem honum viðkom, tryggð
hans og vinfengi við þau alla tíð,
mátu þau meðan þau lifðu.
(Jóhanna Kristjónsd.
þýddi lauslega.)