Morgunblaðið - 17.11.1982, Blaðsíða 10

58
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 17. NÓVEMBER 1982
Sagan af Mörtu
Eftir Þórunni Elfu
í reynd eru öll ár ár aldraðra, þó
að árið 1982 hafi verið sérstaklega
valið til að fjalla um vandamál
þessa aldurshóps og leita lausnar
þeirra. Af þessu tilefni hefur
margt verið rætt og ritað, heilir
greinaflokkar auk ótal erinda og
stakra greina.
Rithöfundurinn er gjarnt að
leita söguforms og ætla ég að hafa
þann háttinn á til að nálgast efni,
sem mér finnst of lítið hafi verið
fjallað um.
— Fyrir nokkrum árum dvaldi
ég að haustlagi í hóteli í Osló. Þar
var einkar heimilisleg dagstofa,
þar sem hótelgestir undu sér sam-
an eftir eril í borginni. Auk þess
að maður er manns gaman var
þarna píanó og fleira til ánægju,
en þar sem vandað var til sjón-
varpsefnis var mikið að því gert að
horfa á sjónvarp.
Frá þessum tíma hefur mér orð-
ið minnisstæð sjónvarpsmynd:
Sagan af Mörtu. Þar sem ég veit
ekki til að þessi mynd hafi verið
sýnd í íslenzku sjónvarpi, vil ég
reyna í sem stytztu máli að rekja
efni hennar og blaðaskrif um
hana, og víkja síðan að hugleiðing-
um mínum.
Myndin hefst á því að Marta
kemur heim til sín frá jarðarför
manns síns, svartklædd með
ekkjublæju, börn hennar , tvö
fylgja henni, þau gera stuttan
stanz, léttur kveðjukoss á vanga
og Marta er ein eftir í heimkynni
sorgarinnar, svo að hátíðlega sé til
orða tekið.
Búningur Mörtu, samkvæmt
landsvenju, undirstrikar hina
breyttu lífsstöðu hennar. Hún er
orðin ekkja, töluvert farin að eld-
ast, hefur ekki að neinni vinnu að
hverfa, er veiti henni tekjur, en þó
umfram allt þann félagsskap, sem
hún þarfnast mjög eftir að hafa
stundað mann sinn sjúkan árum
saman og ekki átt heimangengt.
Börn hennar hafa nóg með heimili
sín, börn og vini, sem eru á svip-
uðu reki og þau og í samskonar
þjóðfélagsstétt og þau, að ekki sé
gleymt hve mikinn tíma störf
þeirra út á við taka. Það hefur
viljað sitja á hakanum hjá þeim
að vitja foreldra sinna, nánast
verið nauðungarskylda, þó að
þeim hafi verið feginsamlega tekið
og búnar spariveitingar.
— Næst skal það nefnt, að
Marta og sonur hennar sitja sam-
an og yfirfara reikninga. Að því
loknu sýnir sonurinn á sér far-
arsnið, en Marta heldur aftur af
honum, tjáir honum að hún hafi
hug á að breyta til, fá sér minni
íbúð, sem henti henni betur, þegar
hún sé orðin ein, íbúðin hafi verið
rúmgóð fyrir fjögurra manna fjöl-
skyldu, en allt varð að haldast
óbreytt meðan maður hennar lifði,
hann var of sjúkur til þess að við
nokkru væri hróflað, enda ófús til
breytinga.
Sonurinn verður undrandi og
fár við, segir að þau systkinin vilji
að æskuheimili þeirra verði með
sömu ummerkjum og áður, þannig
vilji þau geta séð það. Hægt er að
hugsa sér, að svo skuli verða, með-
an móðirin geti hjálparlaust séð
um stóra íbúð og henni er ætlað að
greiða öll þau gjöld, sem af því
leiða að búa í dýru sambýlishúsi.
„Þið lítið hér inn einstöku sinn-
um, en mér finnst eins og ég búi í
minjasafni," segir Marta.
— Kvöld um háttatíma á heim-
ili dóttur Mörtu. Hjónin ræða um
samkvæmi, sem þeim hefur verið
boðið í, en þá er þetta sífellda
vandamál með börnin, sem eru of
ung til að vera skilin eftir ein
heima. Ekki auðvelt að fá æski-
lega stúlku til að sitja hjá þeim,
sumar vilja hafa partí, aðrar hafa
gesti í leyfisleysi, veitingar á
kostnað húsbænda og ýmislegt vill
fara úr skorðum.
„Hvað ertu að fjasa um þetta,
kona, það er rétt eins og þú sért
búin að gleyma því, að nú er
mamma þín ekki lengur parrökuð
yfir sjúklingi, hún hefur ekkert
þarfara að gera en líta eftir börn-
um, má vera fegin að hafa eitt-
hvað við að vera og við laus við að
greiða fyrir barnagæzlu. Við ætt-
um að geta farið út hvenær sem
okkur sýnist. Mamma þín fer
varla út að vinna, þó að hún sé vel
frísk, hún mundi ekki fá neitt al-
mennilegt að gera, hefur bara ver-
ið'húsmóðir frá unga aldri."
Bara húsmóðir! Þar hefur mað-
ur það, húsmóðurstarfið ekki virt
sem almennileg vinna!
— Seint að kvöldi situr Marta í
stofu dóttur sinnar, döpur á svip,
veit ekki hvað lengi hún þarf að
bíða eftir að komast heim til sín,
er orðin vön að taka snemma á sig
náðir, en hún er ekki á „baby-
sitter-samningi".
Dótturdóttir hennar kemur til
hennar, lokkabjört og íhugul á
svip. Hún hefur ekki náð að sofna
eða vaknað fljótlega aftur. Hún
sezt hjá ömmu sinni og tekur að
spyrja hana um dauðann, sem er
ofarlega í huga hennar vegna ný-
legs fráfalls afans.
Hugnæmt samtal barns og
ömmu er ein af óvefengjanlegum
sönnunum fyrir því, hve gott sam-
band myndast oft milli barna og
aldraðs fólks, ef til þess gefst
tækifæri.
Marta líkir lífinu við leikvang,
það getur verið, á að vera gaman
að leiknum meðan leikendurnir
eru frískir og færir til leikja, en
þar að kemur, að þeir geta ekki
leikið með lengur vegna veikinda
og þreytu, þá er þeim fyrir beztu
að fá hvíld. Dauðinn er lausnarinn
ljúfi, sem tekur þá til sín, sem
hafa lokið leik lífsins.
Barnið spyr: „Amma, ert þú bú-
in að ljúka þínum leik?“
Marta starir framundan sér, í
svip hennar er spurn. Hefur hún
lokið leik sínum, er nokkurs að
vænta fyrir hana framar? Hefur
hún ekki farið á mis við þann leik,
sem hún hefði getað tekið þátt í, ef
hún hefði ekki þurft að verja lífi
sínu í þágu fjölskyldu, sem lagði
undir sig tíma hennar og krafta,
og í mörg ár verið innilokuð yfir
sjúklingi, sem þarfnaðist hennar
nótt sem dag?
— Marta situr ein að morgun-
verði en rennir augunum yfir
dagblað. Undir dálkaheitinu
Einkamál er auglýsing frá ekkju-
manni, em óskar eftir að kynnast
konu, sem hefur áhuga fyrir
gönguferðum og kvikmyndum.
Eftir stutta umhugsun sendir
Marta svar við auglýsingunni, það
getur ekki sakað, sennilega fær
hún ekkert svar, en henni leiðist
og þess vegna ... þrátt fyrir börn,
tengdabörn og barnabörn er hún
ákaflega einmana. Börnin láta frá
sér heyra, þegar þau þarfnast
hennar til barnagæzlu, barna-
börnin eru of ung til þess að geta
heimsótt hana ein. Konurnar í
blokkinni, sem hún býr í, reyna að
fá hana með í saumaklúbb, sem
vinnur muni, sem seldir eru á baz-
ar í góðgerðasemi. Maður verður
að láta gott af sér leiða og það er
líflegt í klúbbnum, konurnar vita
svo margt. Þær vita um það, sem
gerist í blokkinni og víðar. Það
hlyti að stytta Mörtu stundir, hún
hefði þá líka eitthvað fyrir stafni.
Marta afþakkar boðið, kannski
seinna. En hún veit að það verður
ekki seinna, hún veit að konurnar
í klúbbnum eru mestu skrafskjóð-
ur og það, sem um er rætt, muni
ekki falla henni í geð.
í borginni þar sem Marta býr
eru stórir almenningsgarðar, um-
hverfi borgarinnar er vaxið trjám
og öðrum gróðri, þar eru góðar
gönguleiðir og litlir vinalegir veit-
ingastaðir, í sumum er hægt að
sitja við arineld á vetrum. Hún
ætti að fara í gönguferðir en hefur
Þórunn Elfa
„Sagan af Mörtu er
fínnsk mannlífsmynd, en
Norðmönnum þótti hún
bersýnilega geta átt við
hjá þeim. Hvað þá með
okkur íslendinga? Er ekki
vert að Hta á vandamál
aldraðra frá fleiri hliðum
en mér virðist hafa verið
gert? Hafa þeir verið
teknir inn í myndina, sem
mest hafa þegið af þeirri
kynslóð, sem árið 1982
hefur verið helgað.“
ekki haft sig upp í að fara ein.
Hún er grannvaxin og kvik í spori,
vegna þess að hún er grannholda
ber andlit hennar þess aðallega
merki, að hún sé farin að eldast,
nema augu hennar, þau varðveita
enn ljóma sinn, eru svipbrigðarík
og greindarleg. Klæðnaður hennar
er vandaður en tilhaldslaus. —
Marta fær svar, stefnumótsstaður
er tiltekinn. Hún þekkir staðinn.
Skógarbelti í borgarjaðri, gras-
fletir, bekkir með jöfnu millibili,
veitingastofa.
Mörtu kemur til hugar, að tnað-
urinn, sem hefur boðað hana til
fundar við sig, skýli sér á bak við
tré og virði hana þaðan fyrir sér,
kæri hann sig ekki um að kynnast
henni getur hann látið það vera að
gefa sig fram. En maðurinn er
kominn á undan henni, situr á
bekk og er ekkert laumulegur.
Hann er mesti myndarmaður,
þrekvaxinn, sléttur í andliti, hann
er í frakka, sem fer honum vel,
með loðhúfu, hann er búinn að fá
skalla, en Mörtu finnst það ekki til
lýta. Þegar þau sitja við kaffi-
drykkju spyr Marta: „Fékkstu
mörg svör?“ Maðurinn kímir:
„Svolítið forvitin?"
Marta fer ofurlítið hjá sér, hún
óttast að manninum þyki lítið til
hennar koma, hann hlýtur að eiga
betri kosta völ. Furðulegt að slík-
ur maður skuli hafa auglýst eftir
félaga.
Hann biður Mörtu að nefna sig
skírnarnafni sínu, Þorstein.
Það þarf ekki að orðlengja það,
að góð kynni takast með Mörtu og
Þorsteini, þau fara í gönguferðir,
Þorsteinn býður I bíó og velur
þeim viðkunnanlega veitingastaði,
þar sem þau sitja oft lengi saman
við hressingu og arineld. Eitt sinn
er þau sitja og hvíla sig eftir
gönguferð segir Þorsteinn Mörtu
frá því, hve þungt honum hafi fall-
ið að hætta vinnu 65 ára, fullfrísk-
ur og ekkert lát á starfsþreki
hans.
„Það ætti ekki að miða vinnulok
við aldurstakmörk, það ætti að
hafa annan mælikvarða."
Fram að þessu höfðu Marta og
Þorsteinn fátt rætt um einkamál
sín, nú spurði hún hann, hvert
starf hans hefði verið.
„Eg er húsgagnasmiður."
Sem handverksmaður tilheyrði
Þorsteinn lægri þjóðfélagsstétt en
Marta. Þau höfðu aldrei komið
heim til hvors annars, nú eygði
hún tækifærið.
„Mikið kæmi sér vel, ef þú vildir
koma heim til mín og gera við stól,
sem þarf að líma.“
Þorsteinn kom fljótlega með
verkfæri og gerði við stólinn. Þeg-
ar vinirnir sátu að kaffidrykkju að
loknu verki, bar að son Mörtu.
„Vinur minn, Þorsteinn,“ kynnti
Marta. Sonurinn varð fár við, en
virti Þorstein fyrir sér i laumi. Er-
indi sonarins var að biðja Mörtu
að gæta barna þeirra hjóna um
kvöldið. Aldrei þessu vant brá
ekki Marta við að vanda, hún kvað
ákveðið að hún færi í bíó, því yrði
ekki breytt.
„Ert þú farin að sækja bíó?“
sagði sonurinn, undrun og van-
þóknun í röddinni. Þar sem honum
skildist að ítrekun erindis hans
mundi ekki bera árangur kvaddi
hann stuttlega.
Þorsteinn hafði fylgst með orða-
skiptum mæðginanna, skildi að
þarna fór fram hluti af þeirri bar-
áttu fyrir einkafrelsi, sem Marta
var að heyja.
„Ja, svo þú ætlar í bíó í kvöld?"
„Já, með þér.“
Marta gekk til Þorsteins og
kyssti hann á ennið, þar með inn-
siglaði hún vináttu þeirra, góður
kunningsskapur breyttist í órjúf-
anlegt vináttusamband. — Eftir
þetta varð Þorsteinn tíður gestur
hjá Mörtu, hann var hennar önnur
hönd, fylgdist t.d. með henni í
kjörbúð hverfisins, tók við vörum,
sem hún valdi, og ók hjólakörf-
unni fyrir hana. Marta sá augna-
gotur og heyrði pískur kunn-
kvenna sinna, hún vissi, að hún
var milli tannanna á þeim, sem
hún var í sambýli við og nágrenni,
og kvittur bærist til barna hennar.
— Systkinin komu sér saman
um að fyrir hvern mun yrði að
stöðva þessa ósvinnu, sem væri
ekki aðeins móðurinni heldur
þeim einnig til vanza og óþæginda.
Þau gátu ekki lengur gengið að
móður sinni vísri til barnagæzlu
og annarrar aðstoðar — og svo var
peningahliðin, gat ekki skeð að
heimilishald móðurinnar yrði dýr-
ara en áður og aukinn kostnaur
við fatnað, jafnvel snyrtivörur?
Systirin var send út af örkinni til
að „koma vitinu fyrir móðurina“.
— Dóttirin kemur til móður
sinnar brynjuð rökum: öldruð
kona, fyrir skömmu orðin ekkja,
má ekki haga sér svona, vera fyrir
allra augum í fylgd með manni,
sem hún hlýtur að hafa hitt af
tilviljun (veit ekkert um auglýs-
inguna). Hann hefur ekki einu
sinni skipað þá stöðu, sem henni
er vegsauki að. Með því að sverta
mannorð sitt varpi hún skugga á
börn sín. Þau taki sárt til hennar,
standi henni næst — og barna-
börnin. Áfram í sama dúr.
Marta svarar vel fyrir sig, hún
hefur eignazt vin, sem veitir lífi
hennar aukinn tilgang, hamingju
og öryggi. Líf þeirra beggja hefur
gjörbreytzt ömurleiki og einsemd
eru horfin. Án hennar yrði líf
Þorsteins tómt og tilgangssnautt.
Tal móðurinnar um þá ástúð og
umhyggju, sem Þorsteinn veitir
henni rlfur dótturina svo upp, að
hún segir móðurinni bitran sann-
leikann um sitt eigið hjónaband,
sú hamingja, sem móðir hennar
hefur orðið aðnjótandi, ástúð og
umhyggja góðs manns, er einmitt
það, sem hana skortir og hefur
kælt hana.
— Þó að svona hafi til tekizt
með fortölur móðurinnar eru
systkinin ekki af baki dottin. Þau
koma bæði heim til móður sinnar
og segja henni, að þau séu búin að
vera til skiptis hjá þeim systkin-
unum, og njóta þeirrar ánægju að
vera ein með barnabörnunum, því
að hvorutveggja foreldrarnir hafa
hug á sólarlandaferð. Og hún gæti
verið lengur, heilar vikur, eftir að
sumarleyfi barna hennar er lokið
og þau yrðu í sumarbústaðnum
um helgar. Mamma, sem alltaf
hefur verið þessi frábæra húsmóð-
ir, hlýtur að hafa gaman af að
bústanga. Þetta ætti að geta orðið
henni indælt sumar.
Marta segir stutt og laggott að
hún ætli til Italíu.
Mamma til Ítalíu!! Nú kastar
tólfunum! Hún, sem aldrei hefur
farið út fyrir landsteinana. Nei, þá
væri vitið meira að vera í sumar-
bústað innanlands og njóta sam-
vista við sína nánustu.
Satt var það, hún hafði ekki gert
víðreist, þar með ekki sagt, að
hana hafi aldrei langað til þess.
Framan af árum gátu þau hjónin
ekki farið í dýra skemmtiferð,
mikill kostnaður við að koma sér
upp fullkomnu heimili, fannst hún
ekki geta farið frá börnunum.
Þegar þau höfðu fengið sína
menntun og stofnað heimili var
ekki lokið framlagi til þeirra, svo
veiktist maðurinn hennar og yfir
honum var hún bundin.
Þetta sagði Marta ekki við börn
sín heldur Þorstein, þegar hún
ræddi við hann um löngun sína til
Ítalíuferðar. Við þau sagði hún, að
þau þyrftu ekki að hafa áhyggjur
út af henni, hún færi með góðum
ferðafélaga og hlakkaði til.
Myndin endar með því, að
Þorsteinn, sportklæddur og kvik-
ur, stígur ut úr bíl við húsdyr
Mörtu, sem kemur til hans fallega
ljósklædd og vonglöð. Hann tekur
hana í faðminn áður en hann
hjálpar henni inn í bílinn, svo aka
þau af stað fyrsta áfangann til
fyrirheitna landsins í tvennum
skilningi, þessi ferð þeirra er ekki
aðeins Ítalíuferð, heldur ferð
þeirra til framtíðarlandsins —
sambúðar.
— Eg hef séð allnokkrar sjón-
varpsmyndir hérlendis, sem hafa
fjallað um tilraunir aldraðs fólks
til að brjótast út úr einsemd sinni,
svo sem að leita sér dægrastytt-
ingar í því að sækja samkomur,
sem ætlaðar eru eldra fólki, þá
hefur borið svo til einstaka sinn-
um að karl og kona hafa kynnzt og
stofnað til vináttu, sem hefur
hrakið burt þann þrúgandi eyði-
leika, sem fyrir var. Þessi sam-
dráttur vekur oft illgirnislegt um-
tal, börn hinna öldruðu para eru
oft skæð með að stía þeim í sundur
og ganga ekki til göfugar hvatir,
þó að reynt sé að láta það í veðri
vaka.
Þegar ég fyrir nokkrum árum sá
sjónvarpsmyndina Söguna af
Mörtu minntist ég þess ekki að
hafa lesið umfjöllun um slíkar
myndir af prenti hér heima og því
ekki bent á hvaða lærdóm mætti
af þeim draga. En í Osló þótti
myndin gefa tilefni til blaðaskrifa.
Ég vil geta þess að ég las aðeins
dagblöðin í Osló.
Það þarf víst ekki að taka það
fram að samband Mörtu og Þor-
steins þeirra á milli gaf ekkert til-
efni til blaðaskrifa. En í blöðum
komu fram harðar ádeilur á eig-
ingirni barna, um þetta mál var
fjallað af hlífðarlausri hreinskilni
í blaðaskrifum um sjónvarps-
myndina. Mynd þessi er sterkt en
einfaldlega uppbyggð, algerlega
útúrdúralaus, sjáandi og heyrandi
er ekki mataður heldur eru hæfi-
legar eyður til þess að hann geti af
skyggni sinni og skilningi útfyllt
þær.
Marta er dæmigerð eiginkona
og móðir, sem gefur fjölskyldu
sinni beztu ár sín, framlag hennar
þykir sjálfsagt. Börnin fá mennt-
un, sem býr þau undir að geta séð
sér og sínum farborða. Þau fá allt
frá bernsku út úr lífinu, það, sem
viðgengst hjá þeim, sem njóta vel-