Morgunblaðið - 17.11.1982, Blaðsíða 22

70
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 17. NÓVEMBER 1982
Ný viðhorf
til
Landnámu-
ritunar
Eftir Jón Gíslason
Haraldur Vlatthíasson:
LANDIÐ OG LANDNÁMA
Bókaútgáran Örn og Örlygur 1982
Landnáma er ein merkasta bók
íslenzk, ekki sökum fagurfræði,
heldur af hinum mikla og marg-
víslega fróðleik, sem hún inniheld-
ur um íslenzkt þjóðfélag, þróun
þess og uppbyggingu. Eins og
nærri má geta hefur mikið verið
um hana ritað og margar getur
verið uppi um ástæðuna til þess að
hún var rituð.
Hér er á ferðinni sérstaklega
fögur bók, vel unnin og gerð af
fremstu listum íslenzkrar bóka-
gerðar. Bókin er vel prentuð, fag-
urlega bundin í hentugt og
smekklegt band, í fögrum öskjum.
Allur frágangur er eins góður og
fremst jverður kosið. Teikningar
eru nokkrar í bókinni og falla
sæmilega að efninu, kort og mynd-
ir eru til skýringar á stöðum og
landnámunum.
Haraldur Matthíasson hefur
ferðazt um allt land ásamt konu
sinni til að kynna sér örnefni og
staðhætti landnámanna og land-
námsjarðanna. Haraldur er í þess-
ari bók að vinna brautryðjenda-
starf. Þekking hans er um margt
haldgóð og skilrík, staðfræði hans
er um margt mikil, en fleira verð-
ur að skoða. Það er nefnilega ann-
að að sjá og sigra, en að álykta og
skilja.
Þegar ég las bókina, Landið og
landnám, varð ég fyrir þeirri
óþægilegu staðreynd að sjá skil-
greind söguleg dæmi, sem ég hafði
dregið allt aðrar ályktanir af og á
stundum þveröfugar. Ég hef yfir
þrjátíu ár rannsakað og kannað
sögulegar staðreyndir viðkomandi
sunnlenzka hreppaskipulagið og
þar hafa orðið á leið minni mörg
atriði, sem snerta landnámin,
takmörk þeirra og ástæðuna fyrir
því að Landnáma var rituð um og
eftir 1100.
Niðurstöður mínar eru marg-
þættar en hníga allar í sömu átt,
að Landnáma hafi verið rituð með
eignarsjónarmið fyrir sjónum, og
hún hafi verið rituð af hagrænum
tilgangi. Hún er sterkasti hlekkur-
inn í því að íslenzkt þjóðfélag varð
skipulegt og hagrænt, mótað í
form þjóðfélags eins og bezt var á
kosið á miðöldum. Að þessu vík ég
síðar í þessu greinarkorni.
Haraldur hafnar algjörlega
eignarkenningunni í upphafi bók-
arinnar, og af þeim sökum tekst
honum ekki að gera þá skilgrein-
ingu sem liggur í verki hans í raun
og sann. Að nema land merkir að
fornu og nýju að slá eign sinni á
land. Landnám merkir landareign
eða landnámsjörð. Landnámsmað-
urinn er eigandi landnámsins.
Réttur hans er bundinn venjum
ættsveitarþjóðfélagsins í árdögun
Islandsbyggðar og kemur það
fram í Landnámu, en bezt og skír-
ast í sögunni um örskotshelgina í
sambandi við Örn í Vælugerði í
Flóa.
Réttur landeiganda var mjög
tryggður í sambandi við kristni-
tökuna árið 1000, nokkrum árum
síðar voru sett lög í framhaldi af
löggjöfinni um trúskiptin, sem
tryggði mjög rétt landeigenda.
Framhald af þessum lögum urðu
svo tíundarlögin 1097. En með
þeim var tíundarskatturinn lagð-
ur á jarðeignaheildir, landnámin,
og þau skráð í bók, Landnámu.
Eignarréttarsjónarmið Land-
námu kemur víða fram. I stóru
landnámunum skiptu landnáms-
mennirnir landnámunum milli
barna sinna, skyldmanna, vina
sinna og fylgdarliðs. Urðu þeir
sjálfstæðir jarðeigendur og jarðir
þeirra lögbýli. Lítill hluti land-
námsjarðanna varð höfuðból að
réttum lögum.
Islenzka tíundin var eignar-
skattur, lagður á allar jarðeignir í
landinu. En til þess að hægt yrði
að framkvæma skattálagninguna,
þurfti að hafa grundvöll til álagn-
ingarinnar. Grundvöllurinn varð
fundinn með að safna saman öll-
um landnámum í landinu, skrá-
setja þau. Þannig varð frumland-
náma til. Þetta var miðaldaleg að-
ferð, hagkvæm og raunhæf. Hún
gekk fram hjá ströngustu reglum
trúar- og guðfræði samtíðarinnar.
Þegar tíundarlögin voru sam-
þykkt á Alþingi árið 1097, var ekki
búið að samræma lög alþjóðlegu
kirkjunnar í Róm, en eftir að það
var gert í byrjun 13. aldar, áiitu
sumir biskupar landsins og sendi-
menn erkibiskups íslenzku tíund-
ina ólöglega, þar sem eftir lögum
kirkjunnar mátti ekki taka vexti
af fé, hvorki lausu né föstu.
Reyndu þeir mjög að fá tíundina
ógilta, en þeim tókst það aldrei.
Eignarsjónarmið skattlagn-
ingarinnar kemur víða glögglega
fram í Landnámu og hef ég fundið
fjölda dæma um það. En hvergi er
þetta jafnglöggt og í Austfirð-
ingafjórðungi, enda munu land-
námafrásagnir þar vera uppruna-
legastar. Haraldur tekur til með-
ferðar í bók sinni dæmi til að af-
sanna eignarsjónarmiðið. En
þetta dæmi fann ég fyrir löngu og
tel það sanna það gagnstæða.
Þorsteinn leggur son Bjarnar
blátannar, fór úr Suðureyjum til
Islands og nam lönd öll fyrir norð-
an Horn til Jökulsár í Lóni og bjó
í Böðvarsholti þrjá vetur, en seldi
síðan löndin og fór aftur til Suður-
eyja. Landnám hans er skýrt af-
markað og enginn vafi um það.
Landnáma greinir að hann seldi
landið. Hann átti það. Landnáma
getur ekki um bændur eða jarðeig-
endur í landnámi Þorsteins, enda
var það óþarfi, þar sem hún er
aðeins að greina tíundareining-
una, jarðeignina, sem tíundin átti
að greiðast af. Hér er eignarsjón-
armiðið allsráðandi.
í frásögn Landnámu af land-
námi Þorsteins leggs kemur ekki
fram neitt ættarstolt eða kyngöfgi
neinnar ættar á Islandi. Hann var
eini landnámsmaðurinn er fór aft-
ur til heimalands síns.
Það hefur verið algengasta
skoðun Landnámufræðinga, að
landnámuritunin sé gerð í þeim
tilgangi að sýna ættir og uppruna
frumbyggja landsins og greina frá
þeim og ættum þeirra og afkom-
endum. Landnáma er venjulega
skilgreind frá þessu sjónarhorni,
án þess að kanna frekari ástæður
til ritunar hennar. En hið rétta er,
að hún er rituð í ákveðnum til-
gangi þjóðfélagslegum og raun-
hæfum eins og þegar er komið
fram í máli mínu.
Allt bendir til, að skipulagið er
tíundarlögin íslenzku eru byggð á,
hafi verið komið til framkvæmda í
nokkrum hluta landsins fyrir árið
1097. Á sunnlenzka hreppasvæð-
inu var fyrir hendi slíkt skipulag,
mótað og fest af reynslu og
raunsæi. Stjórn hreppanna var
föst og gerð með samningi. Hún
hafði á hendi fátækramál, fjall-
skilamál og ágreining milli bænda
um félagslega árekstra.
Skipulag hreppanna var fest og
tryggt með vissum ákvæðum, er
voru arfur frá ættsveitarþjóðfé-
lögunum. En það var líka styrkt
og fest með fyrirmyndum frá hinu
nýja þjóðskipulagi miðalda, léns-
fyrirkomulaginu. Það er skýrast í
einingarákvæðum hreppaskipun-
arinnar, endurnýjun á eignarrétti
er varð við viss skilyrði. Þetta
kemur fram í Landnámu, þó Land-
námufræðingar hafi ekki komið
auga á það. Að þessu verður vikið
síðar.
Með tíundarlögunum var sunn-
lenzka hreppaskipulagið lögfest.
Hreppunum var falið að annast
fátækraframfærið og innheimta
einn fjórða af tíundinni. Hreppa-
skipunin reyndist vel á Suður-
landi. Árangurinn varð tvíþættur.
í fyrsta lagi var komið svo á 15.
öld, að ekkert þurfamannafram-
færi var í Hrunamannahreppi og
ef til vill fleiri hreppum. I öðru
lagi, bændurnir á hinu forna
hreppasvæði stóðu fastar saman
en aðrir landsmenn móti konungi
og kirkjuvaldinu eins og sést í
Áshildarmýrarsamþykkt.
Það er ekki hægt að skilgreina
landnámin í Árnes- og Rangár-
vallasýslum, nema að skilja
hreppaskipunina fornu. Jarð-
eignaskipunin er þar föst og ör-
ugg, einkennd af föstum og ná-
kvæmum landamerkjum. Þetta er
því eftirtektarverðara að landið er
víða einkennasnautt. En sunn-
lenzkir bændur í lágsveitunum
komu á kerfi í þessu efni, sem er
mjög athyglisvert. Það væri hægt
að taka það nákvæmlega upp enn
þann dag í dag, ef fé væri veitt til
þess.
Miðaldamenn kunnu vel að setja
mörk milli jarða, og aðferð þeirra
er föst og örugg. Víða í Flóa og
Landeyjum er notuð sjónhending,
líkt og þegar fiskimenn tóku mið á
sjó.
Ár, vötn og lækir mörkuðu
ákveðin og föst atriði, en rennsli
til þeirra voru líka aðalatriði.
Enda stendur í Landnámu: „svo
vítt sem vötn deila". Vatnaskil
voru þýðingarmikið atriði í 3kil-
greiningu landsins, og í mörgum
tilfellum þýðingarmesta atriðið.
Haraldur reynir á nokkrum stöð-
um að skilgreina vatnaskilin en
það er ekki samræmi í því hjá
honum og vík ég nú að því.
Hann telur réttilega, að mörk
milli Kjósarhrepps og Þingvalla-
sveitar greinist við vatnaskil.
Sama gerir hann um mörk hins
forna Holtamannahrepps og
Landmannahrepps. Og tel ég það
rétt eftir því sem ég veit bezt. En
þegar hann kemur út í Hruna-
mannahrepp verður annað upp á
teningnum, þrátt fyrir orð Land-
námu um landnám Bröndólfs og
Más: „Þeir námu Hrunamanna-
hrepp svá vítt sem vötn deila." At-
hugum þetta betur.
Már nam efri hluta hreppsins
fyrir ofan landnám Þorbjörns
jarlakappa í Hólum, það er að
austanverðu frá Litlu-Laxá og
austur fyrir Stóru-Laxá svo vítt
sem vötn deila. Land hans austan
Stóru-Laxár voru jarðirnar Lax-
árdalur, Miðfell, Arnórsstaðir og
Grímsstaðir tvennir, og voru þær í
Hrunamannahreppi og átti
kirkjusókn að Hruna. Hér hefur
vatnasvæði eða vatnaskil Stóru-
Laxár ráðið og laxveiðin í Stóru-
Laxá verið undirstaðan að eign-
arhaldi Más að þessu góða og
fagra landi.
En landnám Bröndólfs var aftur
á móti ytri hluti Hrunamanna-
hrepps svo vítt sem vötn deila, það
er vatnasvæði Litlu-Laxár upp að
Skörðum. En land varð eftir með-
fram Hvítá, Auðsholtsland, sem
var í landnámi Ketilbjarnar
gamla á Mosfelli og í Biskups-
tungnahreppi og átti Auðsholt
kirkjusókn að Skálholti og var á
vatnasvæði Hvítár.
Sama sagan varð fyrir neðan
Stóru-Laxá, jarðirnar Iða, Ei-
ríksbakki og Helgastaðir, sem
Jón Gíslason
„Ég efast ekki um að
áfram verður haldið að
rita um Landnámu, rann-
saka hana og kanna.
Margar heimildir í sam-
bandi við hana eru enn
ókannaðar. En hitt er ég
líka viss um, að bók Har-
aldar Matthíassonar verð-
ur alltaf álitin brautryðj-
endaverk í sambandi við
staðfræði Landnámu og
fleiri atriði snertandi
hana.“
vatn rennur af til Hvítár, urðu í
Biskupstungnahreppi og áttu
kirkjusókn að Skálholti, og hafa
verið í landnámi Ketilbjarnar
gamla á Mosfelli. Haraldur víkur
að þessu og telur, að Skálholts-
valdið hafi hér um vélað. En það
er ekki rétt, því kirkjusókn til
Skálholts náði lengra niður á
Skeið, Fjall á Skeiðum og Útverk
áttu þangað kirkjusókn.
Ketilbjörn hefur notfært sér
ákvæði ættsveitarþjóðfélaganna í
þessu efni og aðferð ýmissa land-
námsmanna og jarðeigenda um
skilgreiningu landsins svo vítt
sem vötn deila. Laxveiðin hefur
hér verið undirstaðan, en hún er
einhver sú bezta er getur í sunn-
lenzkum ám í þessari grennd með
hinni miðaldalegu veiðiaðferð.
En lítum á fleira. Flóamenn
eignuðust landið fyrir ofan byggð-
ina í Gnúpverjahreppi og álít ég
að það hafi orðið af félagslegum
ástæðum en ekki með venjulegum
landnámsaðferðum. Þetta land er
afréttur Flóamanna enn þann dag
í dag, þó ef til vill ekki alveg sama
landið.
Þorbrandssynir í Haukadal fóru
að fyrirmynd Flóamanna og námu
efsta landið í utanverðum Hruna-
mannahreppi, það er núverandi
Tungufellssókn, en þar renna vötn
til Dalsár og rennur hún síðan í
Hvítá, en vatn úr Haukholtslandi
rennur í Hvítá eins og af Auðs-
holtslandi. Tungufellssókn sam-
anstendur á líðandi stund af bæj-
unum Jaðri, Tungufelli, Fossi,
Hlíð og Haukholtum. Vatnaskil
hafa hér ráðið en fleira er sér-
kennilegt við þetta landnám.
Þorbrandssynir miðuðu land-
nám sitt í Hrunamannahreppi
þannig: sjónhendingu úr Múla í
Biskupstungum í Ingjaldsnúp
fyrir ofan Gyldurhaga. Þetta eru
skýr mörk, það er „fyrir ofan
Skörð" eins og það heitir í sveit-
inni.
Sjónhendiílg er aðferð til að
taka mið, aðallega á sjó. Er hún
notuð mjög til marka í Flóa, Holt-
um og Landeyjum. Að taka sjón-
hendingu er örugglega gömul að-
ferð og hefur verið þekkt fyrir ís-
landsbyggð.
Haraldur tekur mið af ýmsum
heimildum síðari alda, en hann
minnist ekki á merkasta fræði-
mann um landeignir í Hruna-
mannahreppi, en það er Gísli
Sveinsson í Miðfelli í Hruna-
mannahreppi.
Dr. Sveinbjörn Rafnsson telur í
ritgerð sinni um Landnámubók, að
höfundur Landnámu geti ekki um
Heklugosið 1104. Þetta er senni-
lega ekki rétt. Það er sagt frá
Heklugosinu 1104, en með aðferð
miðalda. Þetta kemur fram í frá-
sögnum Landnámu í Gnúpverja-
hreppi og í landnámi Más Nadd-
oddssonar. Frásögnin um land-
námin í Gnúpverjahreppi eru
óvenjulega óglögg. Það er eins og
frásögnin sé ófullkomin af ásettu
ráði. En eins og kunnugt er eyði-
lagðist mikið af landi í landnámi
Þorbjarnar laxkarls landnáms-
manns í Haga. Tíundareiningin er
rýrð.
Eftir heimild í Fornbréfasafni
fór hluti af landnámi hans undir
jarðir í Flóa eftir fornum lögum.
Sama gerðist síðar um hluta af
landnámi Más Naddoddssonar.
Þetta eru atriði sem ber að athuga
í sambandi við landnámin í
Hreppunum.
Haraldur minnist á þingstaði í
Árnesþingi að fornu. Hann telur
þingstað í Villingaholti í Flóa, en
það er rangt. Þingstaður Villinga-
holtshrepps var í Vælugerði allt
framundir 1950 en var þá fluttur í
barnaskóla sveitarinnar og síðar í
félagsheimili hennar í Þjórsár-
veri. Þingstaður var því aldrei í
Villingaholti.
Einnig er að mestu rangt sem
hann segir um þingstaðinn í
Hraungerðishreppi. Hann var
upphaflega í Hraungerðisheiðinni
skammt fyrir austan land-
námsbæinn Hraungerði, en
Hraungerði var flutt þangað sem
það er nú síðasta aldarfjórðung
17. aldar. Síðast varð þingstaður
heima I Hraungerði, en var svo
fluttur í Þingborg.
Haraldur segir að landamerki
milli landnámsjarðanna í Hraun-
gerðishreppi séu ónákvæm. Þetta
er algjörlega rangt. Þau eru mjög
greinileg frá fyrsta tíma eins og
flest mörk milli stjórjarðanna í
Flóanum, það er tíundareining-
anna þar.
Dr. Haraldur ræðir mjög um
búsetu landnámsmanna, og grein-
ir frá þeim sem bjuggu utan land-
náma sinna. Þessi atriði eru mjög
mikilsverð og skýra mjög vel eign-
arsjónarmið Landnámu og gildi
jarðanna sem tíundareiningar. í
þessu koma fram rök þess, að
eignarréttargildi landnámaritun-
arinnar er algilt. Þetta kemur
fram í eignarréttinum á jörðunum
Leirá og Saurbæ, sem bræðurnir
Hróðgeir spaki og Oddgeir seldu.
Efnaðir bændur eftir 1100 gátu átt
jarðir utan landnáms síns. Þær
voru tíundareiningar í sambandi
við greiðslu tíundarinnar. Þetta er
einmitt sterkt atriði í kenningu
minni.
Sjónarmið kirkjunnar gagnvart
jarðeignaskipulagi tíundarlag-
anna var alls ekki eins heilt og
virðist við fyrstu kynni. Gissur ís-
leifsson biskup var samningamað-
ur mikill og sannur stjórnmála-
maður. Hann gerði samninga við
höfðingja landsins um helm-
ingaskipti tíundarinnar. En þeir
sem harðastir voru í fylgi við hina
alþjóðlegu kirkjustefnu, hafa álit-
ið að gengið hafi verið of langt.
í þennan mund var nýstofnaður
biskupsstóll á Hólum í Hjaltadal
og var þar biskup Jón Ögmunds-
son, sem var sannur fylgjandi al-
þjóðlegu kirkjustefnunnar. í
Skagafjarðarsýslu kemur fram
ýmislegt í sambandi við land-
námaritunina, er stingur talsvert í
stúf við það sama á Suðurlandi. Sé
þessi saga könnuð næstu aldirnar
á eftir að landið komst undir kon-
ung, kemur í ljós, að sumir Hóla-
biskupar gengu feti lengra í
skattheimtu en lög leyfðu og á ég
þar sérstaklega við Ólaf biskup
Rögnvaldsson, og hina miklu auð-
söfnun hans.