Morgunblaðið - 17.11.1982, Blaðsíða 12

60 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 17. NÓVEMBER 1982
Til himnaríkis — og heim aftur
Bókmenntír
jóhanna Kristjónsdóttir
Jón Ormur Halldórsson:
SPÁMAÐUR f FÖÐURLANDI
Útg. Vaka 1982.
Þessi fyrsta bók Jóns Orms
Halldórssonar hefur verið umtöl-
uð, og það áður en hún hafði
gengið á þrykk út og birzt iesend-
um. Sú staða sem höfundur gegn-
ir sem aðstoðarmaður forsætis-
ráðherra á þar sjálfsagt drýgstan
þátt; ég minnist ekki í fljótu
bragði annarra skrifa Jóns Orms
en býsna smellnar frásögu í
dagbókarformi, sem hann skrif-
aði í Helgarpóstinn fyrir einu ári
eða tveimur.
Sjálfsagt hafa ýmsir lesendur
gert sér ákveðnar hugmyndir um
efni bókarinnar; skyldi hér vera
ljóstrað upp einhverjum meiri-
háttar trúnaðarmálum um störf
ríkisstjórnarinnar, ætli hér sé
sem sé um lykilsögu að ræða?
Er þá skemmst frá að segja, að
því fer víðs fjarri, þó að vitanlega
sé ýmislegt, sem kemur kunnug-
lega fyrir sjónir, en á væntanlega
ekkert frekar við um ráðuneyti en
vinnustaði, að ekki sé talað um
saumaklúbba, lýst er á sérdeilis
„írónískan" hátt hinni frjóu,
óslökkvandi þörf til að gera út-
tekt á högum náungans og skiptir
þá vitanlega ekki meginmáli,
hvort í er sannleikskorn.
Svo að vikið sé nú að efni bók-
arinnar segir hér frá Júlíusi,
deildarstjóra í atvinnumálaráðu-
neytinu. Hann er hinn dæmigerði
smáborgari og blók, þrátt fyrir
deildarstjóratignina. Reyndar
ætti hann að vera kominn mun
lengra í metorðastiganum, en
einhvers staðar á leiðinni hefur
uppgangan stöðvast. Júlíus hefur
ekki ýkja mikinn áhuga á því,
sem gerist í kringum hann og það
er: „Heimurinn hafði sáralítinn
áhuga á manninum, sem var að
vakna. Þetta var gagnkvæmt.
Júlíus Jónsson, en svo hét maður-
inn, hafði fyrir löngu gert sér
ljósa grein fyrir þýðingarleysi til-
verunnar." Júlíusi var þó
kappsmál að sneiða hjá skerjum,
enda hafði hann „snemma orðið
þess var að til eru skjalfestar
reglur um flestan vanda þessa
heims. Glúrinn maður gat fundið
reglur, sem tóku af öll tvímæli
um hið rétta og ranga í þessu
þjóðfélagi. Þegar vel var að gáð,
var það undirrót flestra vanda-
mála að þeir lifðu ekki með tilvís-
un í rétta reglugerð á hverjum
tíma. Eða það sem verra var, um-
gengust reglur af léttúð."
í einkalífi er Júlíus ekki síður
reglunnar maður og vinnur
markvisst að því að útrýma hjá
sér öllum veraldlegum ókostum.
Eitt haustið hafði hann ákveðið
að hætta að bragða áfengi, síðar
tók hann upp heimilisbókhald og
hann hefur meira að segja ákveð-
ið að vera kurteis við tengdamóð-
ur sína, sem er bersýnilega veru-
legt átak. Þann dag sem sagan
hefst hefur Júlíus ákveðið að
borða eina samloku í hádeginu í
stað tveggja áður. Eins og vænta
má á svona maður heldur leiðin-
lega konu, Sigríði, þó er honum
vel til hennar á sinn hátt, hún er
dugleg að koma ýmsu í verk um
miðjan daginn en geðstirð á
morgnana og oft á kvöldin. Þau
hjón iðka kynlíf á fimmtudags-
kvöldum, það kemur einnig fram
að Júlíusi er ekki kunnugt um,
hvort konu hans hugnast það eða
ekki. Sigríður Sveinsína móðir
hennar og börnin eru öll í lífs-
gæðakapphlaupinu og Júlíus hef-
ur orðið að steypa sér í skuldir til
að koma fjölskyldunni upp rað-
húsi og dugir ekki til. Persónurn-
ar í fjölskyldunni eru þó ósköp
almennt dregnar, Júlíus er sá
sem allt stendur og fellur með.
Að kvöldi þessa fyrsta dags
deyr Júlíus og fer til himna. Þar
komast englar að þeirri niður-
stöðu að líf hans hafi verið heldur
gagnslítið og hann hafi jafnan
komið sér hjá öllum alvarlegum
sjálfsígrundunum. Því er hann
sendur til baka að boða fagnaðar-
Jón Ormur Halldórsson
erindið og Júlíus er breyttur
maður þegar hann vaknar og
uppgötvar að honum hefur veizt
það sem ekki er vitað til að hafi
gerzt síðan í árdaga og hann er
staðráðinn í að gera sitt bezta.
En hann verður þess fljótlega
áskynja, að hlutskipti spámanns-
ins er ekki öfundsvert, hann er
talinn alvarlega klikkaður, send-
ur í frí og síðan til sálfræðings.
Hann snýr sér til Síðdegisblaðs-
ins. . „Síðdegisblaðið yrði ígildi
lögmálstaflna þar sem lýðurinn
gæti kynnt sér spásagnir ferða-
langs frá himnum. Dagar gull-
kálfsins yrðu brátt taldir."
Það er engin þörf að þræða
nákvæmlega það sem síðar gerist
en í bókarlok er Júlíus hetja
dagsins, vegna spádómsgáfu hans
riðar ríkisstjórnin til falls, og allt
er í uppnámi. Fjölskylda, vinir og
þjóðin öll stendur á öndinni í bók-
arlok, þegar Júlíus kemur fram í
sjónvarpi með boðskap sinn.
Stíll Jóns Orms er stuttara-
legur, fremur þurr, stundum eins
og skýrsla. En það er með ráðum
gert. Og það er grunnt á húmorn-
um, eða kannski öllu heldur „ír-
óníunni„. Væri bókin lesin á
hundavaði gætu ugglaust ein-
hverjir sagt að hún vær sneydd
kímni, en það er nú öðru nær og
það er kímnin ásamt með rit-
færni höfundar, svo og hversu
glöggur hann er að átta sig á
smærri atriðunum, sem gefa
þessari bók umtalsvert gildi.
Ég læt liggja milli hluta hver
boðskapurinn er, hann er trúlega
að gera grín að ýmsu í þjóðfélag-
inu og verður ekki annað sagt en
það takist bara prýðilega, m.a.
fær frasa- og fræðingamál sinn
skammt. Að minnsta kosti í öll-
um meginatriðum. Ég var ekki
sátt við síðustu línur bókarinnar,
það hefði verið við hæfi — miðað
við að efni hennar er ansi „ab-
súrd“ í bland — að láta lesanda
um það sjálfan, hvort hann hefði
komist að þeirri niðurstöðu. sem
höfundurinn skenkir manni.
Saga af sérstæð-
um viðskiptum
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Sveinbjörn Blöndal: SAUÐASALAN
TIL BRETLANDS. 87 bls. Sagn-
fræóistofnun Hiskóla íslands. Rvík,
1982.
Sauðasala til Bretlands á sein-
ustu áratugum 19. aldar — varla
getur það nú talist rómantískt
rannsóknarefni. Málefnið var ekki
þess eðlis að menn flyttu um það
höfgar ræður, né tjóir heldur að
leita það uppi í ættjarðarljóðum
þjóðskáldanna; þau sáu ekki
dagsbrún hins langþráða þjóð-
frelsis í þvílíkum viðskiptum. Éigi
að síður varð sauðasalan svo mik-
ilvæg fyrir Islendinga að sumir
hafa viljað rekja til hennar helstu
framfarir hér á umræddu tímabili
— eins og höfundur þessarar bók-
ar tekur réttilega fram.
Nú orðið kunna þetta að þykja
hafa verið nokkuð sérstæð við-
skipti: Sauðum var smalað hér
saman, fluttir lifandi til skips, síð-
an tóku breskir bændur við þeim
og létu þá safna meiri holdum, uns
þeir voru að lokum til slátrunar
leiddir og enduðu á borði þegna
hennar hátignar sem um þetta
leyti töldust mestir og ríkastir og
glæsilegastir í heimi hér.
Sveinbjörn Blöndal bendir á að
eitt séreinkenni milliríkjaverslun-
ar 19. aldar hafi verið »mjög ör
vöxtur i verslun með matvæli«.
Kælitækni var hins vegar skammt
á veg komin, því varð að flytja
gripina á fæti og slátra þeim sem
næst markaði.
Höfundur segir svo um álit
fræðimanna á sauðasölunni og
gildi hennar fyrir Islendinga:
»Margar róttækustu breytingar
í sögu þjóðarinnar undir lok 19.
aldar hafa verið raktar til áhrifa
hennar, s.s. stofnun kaufélaga,
Vesturheimsferðir og jafnvel hafa
henni verið eignaðar allar efna-
hagslegar framfarir á landshöfð-
ingjatímanum.«
Sveinbjörn Blöndal
Sveinbjörn Blöndal tekur ekki
sjálfur jafndjúpt í árinni en telur
íslenska bændur hafa haft margs
konar hag af þessum viðskiptum
og tiltekur sérstaklega þrjú atriði
í því sambandi.
»1 fyrsta lagi fengu þeir mun
betra verð fyrir sauði sína hjá
bretum en innlendum verslunum
en þær urðu er frá leið að hækka
verð sitt til að verða ekki af við-
skiptum. Það þýddi betra verð
fyrir afurðir bænda almennt. í
öðru lagi hafði sauðasala á mörk-
uðum í héraði verulegan tíma-
sparnað í för með sér fyrir bænd-
ur, einmitt þegar þeir þurftu á því
að halda. Og í þriðja lagi gátu
bændur fengið peninga fyrir af-
urðir sínar hjá allflestum sauða-
kaupmönnum.*
Peningana notuðu margir til að
kaupa fyrir nauðsynjar og greiða
skatta. Én sumir notuðu þá líka til
að koma sér til Vesturheims! Svo
umfangsmikil var þessi sauðasala
að sum árin voru fluttir héðan
fleiri tugir þúsunda fjár, eitt árið
yfir áttatíu þúsund!
Margir hafa talið að bændur
hafi haft af því mest hagræði að
fá sauðina greidda í peningum og
hafi annar ávinningur af viðskipt-
um þessum vegið minna. En
Sveinbjörn Blöndal telur að helsti
fjárhagslegi ávinningur íslenskra
bænda af sauðasölunni hafi verið
sá »að sauðfjárafurðir þeirra stigu
í verði vegna aukinnar samkeppni
kaupenda, danskra og breskra
kaupmanna.«
En viðskipti þessi urðu
skammæ. Árið 1896 settu Bretar
lög sem í raun bundu enda á þau.
Islendingar reyndu að fá þeim
hnekkt en tókst ekki. Þá tók við
kreppa í íslenskum landbúnaði.
Höfundur telur að sauðasalan hafi
seinkað þeirri kreppu, ella hefði
hún skollið á fyrr. En nú var sú
breyting að verða á íslenskum at-
vinnuháttum að sjávarútvegurinn
var að eflast og brátt tóku sjávar-
afurðir við sem aðalútflutnings-
vara Islendinga.
Þó sjálfstæðisbaráttan skipi
veglegast rúm í þeim kafla þjóðar-
sögunnar þegar þessi sauðasala
fór fram er ekki vafi á að það
tvennt var með ýmsum hætti sam-
tvinnað. Það efldi ekki svo lítið
sjálfstraust Islendinga að geta nú
sannað fyrir sjálfum sér að þeir
þyrftu ekki að vera upp á náð
Dana komnir í viðskiptum.
Sauðasalan til Bretlands er því
alls ekki ómerkilegur kapítuli í
viðburðaríkri sögu landshöfð-
ingjatímabilsins heldur þvert á
móti. Sveinbjörn Blöndal hefur
hér með gert efni þessu góð skil,
og er það bæði lofsvert og þakk-
arvert. Eins og góðum fræði-
manni sæmir lætur hann fylgja
nákvæma skrá yfir heimildarit.
Og þar kennir margra grasa. En
ég sakna þar ritsins Viðskipta-
samvinna Vestur-IIúnvetninga á ní-
tjándu og tuttugustu öld eftir Skúla
Guðmundsson því þar er t.d. heill
kafli sem ber yfirskriftina Við-
skiptin við John Coghill. En Coghill
þessi ávann sér hér ærnar vin-
sældir fyrir sauðakaup sín og varð
að lokum hálfgerð þjóðsagnaper-
sóna eins og Sveinbjörn Blöndal
tekur fram.
Þeir eru fáir, sem gera betur
Hljóm-
plotur
Finnbogi Marinósson
Dire Straits
Love Over Gold
Vertigo/Fálkinn
Mark Knopfler, David Knopfl-
er og John Illsley deildu eitt sinn
íbúð í Deptford í Suður-London.
Þeir, ásamt Pick Withers, stofn-
uðu síðan hljómsveit og hófu æf-
ingar af kappi. Einn af vinum
Withers blöskraði peninga-
vandræði piltanna og stakk upp
á því að þeir kölluðu sig „Dire
Straits". („Hræðileg fjárhags-
staða“, „Mikil peningavandræði"
í grófri þýðingu.) Þrátt fyrir
létta buddu skrapaði hljómsveit-
in saman 120 pundum og fyrir þá
upphæð voru gerðar prufuupp-
tökur af lögunúm „Sultans of
Swing", „Sacred Loving", „Wild
West End“ og „Water of Love“.
Illsley kom upptökunum til
plötusnúðsins Charlie Gillett og
hann spilaði þau i útvarpsþætt-
inum „Honky Tonk“.
Þannig er upphafið á sögu
hinnar frábæru hljómsveitar
„Dire Straits". Þetta gerðist
seinnipart sumars og um haustið
árið 1977. í febrúar árið 1978
hljóðrituðu þeir sina fyrstu
breiðskífu og 8. júní sama ár
kom hún út. Hljómsveitin spilaði
á fjöldanum öllum af tónleikum
og gerði allt hvað hún gat til að
vekja athygli á sér og plötunni
en allt kom fyrir ekki. Platan
seldist svo að segja ekki neitt.
Það var ekki fyrr en sex mánuð-
um seinna sem hreyfing fór að
komast á hlutina. 15. nóvember
fór platan í fyrsta sæti í Astr-
alíu og viku seinna var búið að
selja 500.000 eintök á Nýja-
Sjálandi. 20. des. 1978 sneri
hljómsveitin aftur til Englands
og var þá platan orðin meiri-
háttar „hit“ í Bandaríkjunum,
Kanada, víðsvegar í Evrópu og
Ástralíu en salan í heimalandinu
var ekkert til að hrópa húrra
fyrir.
Áframhaldið þekkja flestir.
Hljómsveitin vann sig upp í að
verða ein vinsælasta hljómsveit
síðustu ára, síðasta áratugar
jafnframt því að tónlistin þótti
með því ferskasta sem fram
hafði komið í poppheiminum á
síðustu árum. 21. maí 1979 var
útgáfudagur annarrar plötu
„Dire Straits", „Communique“.
Platan hlaut frábært lof og varð
strax mjög vinsæl. Til marks um
þær vinsældir sem hljómsveitin
hafði skapað sér þá fékk hún
gullplötu fyrir fyrirfram seld
eintök á Englandi einu saman.
(Gullplata jafngildir 500.000
seldum eintökum.) 27. júní 1980
var hafist handa við hljóðritun
þriðju plötunnar. Skömmu eftir
að þessar upptökur hófust hætti
David Knopfler í hljómsveitinni
til að helga sig ritstörfum.
„Making Movies" kom út 15.
október. Ekki var að sökum að
spyrja. Platan hlaut frábærar
viðtökur og vinsældir „Dire
Straits" voru í hámarki. 1. mars
á þessu ári hófust upptökur á
nýrri plötu í New York. Útkom-
una fékk svo heimurinn að heyra
24. september síðastliðinn en þá
var alheimsútgáfudagur fjórðu
plötunnar, „Love Over Gold“.
Roy Bittan, píanóleikarinn úr
hljómsveit Bruce Springsteen „E
Street Band“ spilaði sem aðstoð-
armaður á „Making Movies" og á
hljómleikaferðalögunum sem
fylgdu í kjölfarið spiluðu Hal
Lindes, gítarleikari, og Alan