Morgunblaðið - 15.06.1983, Síða 4

36
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 15. JÚNÍ 1983
Hvaöa háskóli?
— eftir Einar Pálsson
Fyrsti desember ár hvert er nú
helgaður Háskóla íslands. Ástæð-
an er sú, að bjartsýnir menn töldu
eitt sinn, að stofnun háskóla yrði
eins konar innsigli á fullveidi ís-
lendinga. Því halda stúdentar full-
veldishátíð þann dag. Það vakti
athygli ekki alllitla, að sá háskóla-
kennari sem hélt aðalræðuna á
fullveldishátíð stúdenta 1. des-
ember 1978 niðraði á ýmsan hátt
stofnun þeirri sem hann var full-
trúi fyrir. Notaði hann líkingar
sem gáfu eindregið í skyn, að lág-
kúra og flatneskja ríktu í Háskóla
íslands, taldi sig til dæmis flytja
ræðu sína fyrir hönd þeirra sem
ynnu „í mýrarjaðrinum", vék ekki
að Háskóla íslands nema sem úr-
eltu fyrirbæri — sendi í þess stað
boðskap sinn frá „háskólanum í
jaðri Vatnsmýrarinnar" og svo
framvegis. Fór ekkert milli mála
um það, að svo var um skólann
rætt í háðungarskyni, þetta var
háskóli „í auðvaldsþjóðfélagi". Sá
sem svo smekklega beitti umboði
sinu sem fulltrúi flatneskjunnar í
Vatnsmýrinni var Gunnar Karls-
son. Einkum og sér í lagi hæddist
Gunnar Karlsson að bréfi nokkru
sem upp var lesið og reyndist skip-
unarbréf hans sjálfs í lektorsemb-
ætti frá menntamálaráðherra.
Sagði meðal annars í bréfinu, að
lektorinn skyldi vera „yfirmönn-
um sínum trúr og hlýðinn", hann
skyldi „halda stjórnskipunarlög
landsins og rækja störf sín af alúð
og árvekni". Þetta þótti Gunnari
Karlssyni fjarstætt, lýsti þvf um-
búðalaust yfir, að hann mundi
hafa bréfið að engu. Og hví vildi
nú ekki þessi háskólakennari una
svo einföldum siðferðisgrundvelli?
Vegna þess, að háskólakennurum
væri „ætlað að þjóna borgaralegu
þjóðfélagi okkar, rikjandi stétt og
ríkisvaldi".
Ekki kom til mála að gegna
slíku.
skylda
Nú var ekki eins og þetta ætti
að fara hljótt. Orðrétt sagði
Gunnar Karlsson svo:
„Mér finnst rétt að freista þess
I Leitaðu ekki
I langt eftir
I leðursetti
I í stærstu verslun landsins eru 130
I sófasett aö setjast í
Greióslukjör í 6 til 8 mánuði
HCS6A6NABÖLLIN
BlLDSHÖFÐA 20-110 REYKJAVÍK ® 91-81199 og 81410
Einar Pálsson
„Háskóli undir forystu
manna sem lýsa því yfir,
að tilgangur þeirra sé ekki
að stunda vísindarann-
sóknir heldur að fella til-
tekið þjóðfélag, er enginn
háskóli.“
að taka af öll tvímæli um að regi-
an um frelsi háskóla sé enn í
óskertu gildi í þjóðfélagi okkar og
að hún standi ofar þeim boðum
sem ríkisvaldið setur okkur um
trúnað og hlýðni. Því nota ég tæki-
færið til að lýsa^ þessu yfir hér,
vonandi í nógu margra votta við-
urvist. Verði mér ekki andmælt af
mínum löglegu yfirmönnum lít ég
svo á að skilningur minn sé viður-
kenndur og málið útrætt að sinni."
Hvað þýðir þetta? Það þýðir, að
Gunnar Karlsson telur sig eiga
skyldur við annað markmið og
æðra en það sem hugsjón Háskóla
íslands segir fyrir um. „Frelsi" til
að iðka þá skyldu telur hann öllu
varða, barátta hans verður öll í
anda þeirrar skyldu.
Hver er sú skylda?
Bylting
Þeirri spurningu svarar Gunnar
Karlsson sjálfur svo:
„Hlýðni megum við ekki leyfa
okkur að sýna neinum, því hlut-
verk okkar er að leita að nýjum
leiðum til breytinga og ryðja þeim
braut. Hvert þjóðfélag þarf á að
halda slíkum breytingaöflum, og
góður háskóli er eitt þeirra. Hlut-
verk hans er ekki að auka magn
þess sem fyrir er, hvort sem það er
þekking, tækni eða framleiðsla,
heldur að breyta eiginleikum þess
þjóðfélags sem hann starfar í.“
Hefur hugsjón háskóla senni-
lega aldrei verið afneitað jafn
skilmerkilega af nokkrum há-
skólakennara fyrr né síðar. Og
ekkert fer milli mála um kröfurn-
ar:
„Við krefjumst frelsis undan af-
skiptum ríkisvalds og auðvalds af
því að við eigum öðrum og æðri
skyldum að gegna."
Sem sagt: Við krefjumst þess að
vera látin í friði, meðan við vinn-
um að því „að brjóta auðvaldskerf-
ið niður“ — ekki meðan við vinn-
um að vísindalegum rannsóknum.
Afneitun háskólastarfs
Ég minnist þess ekki að hafa
heyrt nokkurn mann mótmæla
þessum boðskap af hálfu háskól-
ans. Þó lýsir sjálfur fulltrúi há-
skólakennara því yfir á fullveld-
isdegi fslendinga, að hann muni
hafa hugsjónir Háskóla íslands að
engu: þar sé um „auðvalds" há-
skóla að ræða, „borgaralegan"
þankagang. Því muni hann brjóta
leikreglurnar. Við sem vonazt
höfðum eftir háskóla er hefði vís-
indi að leiðarljósi fáum nú að
heyra, að aukning á „magni" þekk-
ingar sé alls ekki hlutverk há-
skóla, heldur hitt, að breyta ís-
lenzku þjóðfélagi í annars konar
fyrirbæri. Það fyrirbæri þekkja
menn einna bezt þessi árin frá
Póllandi og Afganistan. Hugsjón
háskóla — sú sem í heiðri er höfð
í frjálsum ríkjum, aukning á
„magni" þekkingar, tækni og
framleiðslu — kemur ekki þeim
við sem starfa að háskólamálum í
anda Gunnars Karlssonar.
Og segið svo ekki, að hann hafi
ekki sagt ykkur þetta. Ræða hans
er birt í Þjóðviljanum 8. desember
1978.
Málflutningur
háskólans
Hin forkostulega háskólaum-
ræða sem lesendur Morgunblað-
sins urðu vitni að haustið 1982
skýrir vel stöðu háskólans í mýr-
arjaðrinum. Vegna harkalegrar
baráttu heimspekideildar háskól-
ans gegn tjáningarfrelsi, spurði sá
sem þetta ritar háskólakennara
nokkurra óþægilegra spurninga í
útvarpserindi 16. maí 1982. Þessu
erindi svaraði Gunnar Karlsson
fyrir hönd háskólans hinn 6. júní
sama árs. Erindinu svaraði Gunn-
ar Karlsson með þeim hætti að
gera nánast engu af efnisatriðum
spurninganna skil, heldur niðra
spyrjandanum meginhluta ræðu-
tímans. Var erindi Gunnars
Karlssonar skólabókardæmi um
óheiðarlegan málflutning. Þar var
að finna útúrsnúninga, rangfærsl-
ur, bein ósannindi og þagnarlygi
auk persónuníðs, sem sagt, flest
sem prýtt getur hugsjónadreng
ákveðinnar tegundar. í leiðinni
sakaði hann undirritaðan um lyg-
ar, rætni og rógburð — og lagðist
þá lágt. Víst var erindi undirritaðs
hvasst, vist var það óþægilegt, víst
var það flutt til að undir því yrði
vart setið. En hafi óþægindi ein-
hvers staðar verið að finna í er-
indinu, þá fólust þau einmitt í því,
að SAGT VAR SATT - og talað
af fyllstu kurteisi. Hvergi var ein-
staklingi niðrað. Lesin voru upp
ummæli háskólakennaranna
sjálfra — þeim var sjálfum fengið
það hlutverk að dæma um atferli
sitt.
Skyldur háskóla-
kennara
Nú mun einhver hyggja, að líkt
og í pólitík sé háskóla leyfilegt að
verjast efnislegri umræðu með
ósannindum og rógburði. Svo er
ekki. Með málflutningi sínum
braut Gunnar Karlsson ekki ein-
asta reglur Ríkisútvarpsins um
prúðmannlegan málflutning, held-
ur mölbraut hann um leið siðferð-
isgrundvöll háskóla. Hver sá sem
fær titil við háskóla gengst undir
ákveðna kvöð. Hann má aldrei
dæma að órannsökuðu máli, hann
má aldrei ljúga, hann verður að
sýna fullkominn heiðarleika og
djúpa siðferðiskennd í dómum, svo
að hann fái risið undir titli. Mæli-
kvarði á málflutning háskóla er
ekki pólitískt dægurþras heldur
yfirveguð, hlutlaus og réttlát um-
mæli dómstóls.
Mestu varðar þó, að undir eng-
um kringumstæðum má niðra ein-
staklingi í akademískri umræðu.
Það er bein skilgreining á „dokt-
or“ og „prófessor" við akademísk-
ar stofnanir, að þeir rökræða ein-
ungis EFNISATRIÐI, víkja
ALDREI niðrandi að einstaklingi.
Nobles.se oblige — þessi siðferð-
isskylda fylgir titlunum. Því eru
þeir teknir alvarlega — þar sem
þeir sjálfir taka störf sfn alvarlega.
öll ofangreind boðorð braut
Gunnar Karlsson í nafni háskól-
ans. Og er þó eitt sýnu verst. Auð-
virðilegasta athæfi fræðimennsku
er að þegja um unnin rannsókn-
arstörf. Þess vegna er sú skylda
lögð á háskólakennara að fylgjast
vel með nýjungum í greinum sín-
um og fjalla um þær af hlutleysi
og réttsýni. Sú afsökun er alls ekki
tekin gild við háskóla, að kennarar
hafi ekki lesið helztu bækur er
greinar þeirra varða. Þeir taka
LAUN fyrir að lesa bækurnar,
þeim er GREITT fyrir vísinda-
legar rannsóknir. Það eina sem
þeim er siðferðilega bannað er að
ÞEGJA um það sem máli skiptir.
Þetta leiðir af líkum. Háskóli sem
þegir um mikilvægar nýjar niður-
stöður getur falsað stöðu rann-
sókna um áratuga skeið. Slíkt
telst versti glæpur háskóla. Enda
vex rógburður villt í jaðri þagnar-
innar. Því voru spurningarnar
óþægilegu lagðar fyrir háskólann í
útvarpserindi því er hratt umræð-
um af stað.
Siðferði byltingar
En er það nú svo skrýtið, að há-
skóli skuli verja sig á þennan hátt,
þegar staða hans er komin í óefni?
Gætum að viðmiðun: Ef siðferð-
isskyldur háskóla sætu í fyrirrúmi
hefði umræðan um atferli ís-
lenzkra háskólakennara aldrei átt
sér stað. En nú sjáum við, að sá
sem skyndilega sprettur upp til
VARNAR háskólanum er sá inn
sami er auðmýkti stofnun sína og
flatti hana út með líkingunni við
Vatnsmýrina 1. desember 1978.
Sjálfur hef ég aldrei gagnrýnt Há-
skóla Islands — það er sú stofnun
sem ég óska að styðja. Ég hef beð-
ið um skýringar á háskólanum við
Vatnsmýrina. Hluta af þeim skýr-
ingum fékk ég í ræðu Gunnars
Karlssonar 1. des. Þeir sem honum
fylgja hafa varpað siðferðis-
grundvelli háskóla fyrir róða.
Þetta er með ólíkindum. Eigi er
aðeins að slikir menn lýsi sig
óháða skipunarbréfum sínum, sið-
ferðisskyldum og trúnaði við hið
islenzka samfélag, heldur lýsa
þeir því beinlínis yfir, að hlutverk
háskóla sé EKKI að auka við
magn þekkingar — þ.e. EKKI að
stunda vísindastörf, EKKI að
stuðla að meiri tækni, EKKI að
auka framleiðslu í illa stæðu þjóð-
félagi íslendinga. Hið eina sanna
markmið er að skapa hér ástand
þeirra þjóða er ekki búa við „borg-
araleg" viðhorf!
Eitt stefnuatriði í baráttu
kommúnista var mikið rætt hér
fyrr á árum og kennt við Lenín og
Trotsky — það, að kommúnistum
bæri að segja ósatt, falsa og svíkja
í baráttunni fyrir þjóðfélagskipan
sinni. Var stefna þessi einatt orð-
uð við Brest-Litvosk, samningana
við Þjóðverja 1918. Hvort þessari
stefnu er hampað enn veit ég ekki.
En hitt er ljóst: Ef þeir sem starfa
við háskóladeild telja það megin-
verkefni sitt að koma á byltingu,
er auðskilið, að einungis þeir er að
slíku vinna fá náð fyrir augum
þeirra er þar ráða ríkjum.
Vísindastörf skipta þar ekki máli.
Og baráttuaðferðir háskólans
fara að skiljast.
Frelsi byltingarinnar
Það stórkostlegasta við erindi
Gunnars Karlssonar 1. des. 1978
var, að brot hans á leikreglum há-
skólans voru unnin í nafni „frels-
is“. Má raunar segja, að allt hafi
erindi hans gengið út á „frelsi"
sem fólgið væri í því, að hann og
hans líkar fengju að „grafa und-
an“ íslenzku þjóðfélagi eftir eigin
höfði. „Frelsi" var m.ö.o. sjálft
ákall fullveldisdagsins. „Frelsi" til
að svipta íslendinga því fullveldi
sem þeir óska. Hinn virðulegi for-
seti telur sig að vísu í nokkurri
úlfakreppu innan „auðvalds"-
háskóla — EN:
„Við skulum ekki dveljast svo
við að mála fjandann á vegginn að
okkur gleymist að okkur hefur
verið heitið ákveðnu frelsi,
ákveðnum rétti sem við eigum að
standa á og nota til hins ýtrasta."
Þess er ekki getið, að slíkt frelsi
er bundið siðferðismarkmiðum
háskóla. En sjálfsagt er að nota
það meðan maður hefur það. En
hvaðan kom nú þessi krafa um
hugsanafrelsi við háskóla? Hún
var:
„Ávöxtur af borgarabyltingunni
eftir lok miðalda. Meðan frjáls-
lynd borgarastétt átti undir högg
að sækja bjó hún víða um sig í
háskólum og nýtti þá til þess að
knýja fram nauðsynlega þróun
þjóðfélaganna. Þá var henni nauð-
syn að krefjast fullkomins rann-
sóknafrelsis og fullkomins
kennslufrelsis. Það eru umfram
allt leikreglur hennar sem Björn
M. ólsen túlkaði í setningarræðu
sinni 17. júní 1911. Við hljótum að
ganga fast eftir því að borgara-
stétt okkar hlíti þeim reglum.
Henni verður ekki þolað að breyta
þeim í miðjum leik“.
Hið æðra frelsi
Fyrirgefið, í miðjum HVAÐA
LEIK? Þar getur væntanlega hver
svarað sér sjálfur: í miðjum leik
þeirra sem hyggjast gera víghreið-
ur sovétskipulags úr deildum há-
skólans. Er ekki að efa, að „frelsi
borgaranna" verður notað til hins
ýtrasta unz hin mikla stund renn-
ur upp. Hvaða stund? Hin mikla
stund — er þjóðfélag Vesturlanda
hrynur og það þjóðfélag rís — sem
þarf ekki lengur á „frelsi borgar-
anna“ að halda. Það frelsi verður
þá úrelt, allt verður fyrir bí, ferða-
frelsi, málfrelsi, tjáningarfrelsi,
frelsi undan ótta og lögreglu. Allt
hverfur þetta á braut eilífðar. í
stað þess rennur upp annað frelsi.
Og hverrar tegundar verður það?
Það þekkja þeir víst bezt, sem
sendir hafa verið til Siberíu og
annarra ákjósanlegra geymslu-
staða fyrir vísindamenn. Frelsi í
hinu nýja þjóðfélagi verður ekki
jafn heimskulegt og það frelsi sem
við þekkjum. Það verður frelsi ör-
fárra einstaklinga til að ráðskast
með líf og limi sérhvers einstakl-
ings í fyrirmyndarþjóðfélagi ann-
arrar tegundar. Ferðafrelsið verð-
ur frelsi útvalinna til að senda
hugsandi menn í áratuga frí þar
sem ekki er hætta á offitu, rann-
sóknafrelsið verður frelsi fræði-
manna til að gaumgæfa gaddavír.
Þetta er hið æðra frelsi — hið
raunverulega takmark háskóla-
starfs.