Morgunblaðið - 02.09.1983, Blaðsíða 16

Morgunblaðið - 02.09.1983, Blaðsíða 16
16 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 2. SEPTEMBER 1983 Kaupgjald, kaupmáttur launa og lífskjör • • Onnur grein — eftir Ólaf Björnsson I fyrri grein um þetta efni, sem birtist hér í blaðinu sl. laugardag, var gerð grein fyrir því, að ef verð- lagi væri haldið stöðugu með við- eigandi stefnu í peningamálum og fjármálum ríkisins og utanríkis- viðskipti væru frjáls, hlytu allar kauphækkanir að hafa í för með sér samsvarandi kaupmáttaraukn- ingu. Atvinnurekendur gátu þá ekki velt kauphækkunum yfir í verðlagið, þannig að átökin á vinnumarkaðinum snérust um skiptingu þjóðartekna milli ágóða og launa. Þetta breytist vissulega, þegar horfið er frá þeirri stefnu að halda verðlagi stöðugu og þær kostnaðarhækkanir, sem kunna að eiga sér stað, látnar koma fram í hækkuðu verðlagi en ekki sem tekjutilfærsla milli atvinnurek- enda og launþega. Ástæðurnar fyrir því, að ekki þykir fært að halda verðlagi stöðugu, geta auð- vitað verið margvíslegar. Eins og minnst var á í fyrri grein minni var það svo áður fyrr, að verðbólga átti sér nær eingöngu stað á styrjald- artímum, þegar hún var notuð sem tæki til þess að knýja borgarana til þess að minnka neyzlu sína nóg til þess að ríkið gæti náð til sín nægi- legum hluta þeirra raunverðmæta sem til voru í þjóðfélaginu, til þess að standa straum af styrjaldar- rekstrinum. Var því hér í raun um sérstaka tegund skattheimtu að ræða. En hvernig stendur á því, að verðbólga á mismunandi háu stigi skuli hafa hrjáð nær allar þjóðir heims þann tíma sem liðinn er frá lokum siðari heimsstyrjaldar þótt meiriháttar hernaðarátök hafi ekki átt sér stað á þeim tíma? Til þess að kryfja það mál til mergjar veitti ekki af að skrifa þykka bók. Hér verður því að nægja að drepa ein- göngu á hinar almennustu og ein- földustu staðreyndir þess máls. Átökin um skipt- ingu ,,kökunnar“ Eins og getið hefir verið, er grundvallarorsök verðbólgu á styrjaldartímum gjarnan sú, að ríkið tekur lán í Seðlabankanum og notar þau til þess að tryggja sér stærri skerf af þjóðarframleiðsl- unni en unnt væri eftir venjulegum skattheimtuleiðum. Neyzla og fjár- festing einkaaðila, hvort heldur um atvinnurekendur eða launþega er að ræða, verður þá að minnka að sama skapi. Átök um skiptingu raunverð- mætanna, eða „kökunnar" eins og það oft er kallað, eiga sér auðvitað líka stað á friðartímum. Stærstu þátttakendurnir í þeim átökum eru auðvitað launþegar, atvinnurek- endur og ríkið (hér verða aðrir opinberir aðilar, svo sem bæjar- og sveitarfélög talin til ríkisgeirans). Ef stærð kökunnar er gefin, er auð- sætt, að ef einn þessara aðila á að fá stærri bita af kökunni en áður, þá verður það á kostnað hinna tveggja. Gera má jafnan ráð fyrir því, að samanlagðar kröfur þessara þriggja aðila r.emi meira en svo, að kakan sé nógu stór til þess að full- nægja þeim. En aðeins ríkið getur skapað gjaldmiðil og farið þá leið að „þynna mjöðinn" til þess að stækka hlutdeild sína í kökunni. Á friðartímum er sjaldnast um það að ræða að fjáröflun til aukinna umsvifa ríkisins sé verulegur verð- bólguhvati. Hinsvegar getur halli á fjárlögum, sem stafar af því, að stjórnvöld skirrast við að leggja á nægilega háa skatta til þess að standa undir ríkisútgjöldum, átt sin þátt í verðbólgunni. En jafnvel í verðbólguþjóðfélagi sem því ís- lenzka, hygg ég að halli á fjárlög- um hafi ekki verið meiriháttar verðbólguvaldur, þótt hann hafi stundum ár og ár verið meiri en góðu hófi gegnir. Verðbólga áranna eftir síðari heimsstyrjöld á þannig aðeins að takmörkuðu leyti rót sína að rekja til þess að ríkið hafi með óhóflegri aukningu peningamagns reynt að auka sinn hlut í þjóðarframleiðsl- unni. Að því leyti sem verðbólgan á rót sína að rekja til átaka um skiptingu þjóðarteknanna, eru það því átökin á vinnumarkaðinum sem eru verðbólguvaldurinn. En hvern- ig? Jafnvel þótt aðilar vinnumarkað- arins kæmu sér saman um það að ráða sínum deilum til lykta með því að „þynna mjöðinn" þ.e. semja um hærri laun í minni krónum, þá geta þeir ekki sett í umferð þann gjaldmiðil sem þarf til þess að fjár- magna slíka lausn. Hann þarf að sækja til ríkisins. Þegar fylgt var hinni íhaldssömu peningamála- stefnu, sem víðast hvar var ríkj- andi fyrir síðari heimsstyrjöld, gat slíkt ekki komið til greina. En þeg- ar þeirri stefnu óx fiskur um hrygg, að ríkið, en ekki aðilar vinnumarkaðarins, skyldi bera ábyrgð á því, að gerðir launasamn- ingar leiddu ekki til atvinnuleysis, var fjármögnun verðbólgu talin nauðsynlegt skilyrði þess, að því markmiði mætti ná. Til þess að sætta launþega við þær kjarabætur sem þeir á hverj- um tíma gátu fengið á kostnað ágóða atvinnurekenda, þyrftu þeir, ef forða ætti því, að svo nærri yrði gengið atvinnurekstrinum að at- vinnuleysi leiddi af, þá þyrftu þeir til viðbótar að fá „snuðtúttu" í mynd kauphækkana, sem gert var ráð fyrir að atvinnurekendur veltu svo yfir í verðlagið og sæktu þann- ig í vasa launþeganna sjálfra. Þeg- ar um hægfara verðbólgu er að ræða, skiptast kauphækkanirnar þannig milli raunverulegra kjara- bóta og „snuðtúttunnar" eða þess, sem launþegarnir eru látnir borga sér sjálfir. Skipting þessi skiptir auðvitað meginmáli þegar meta skal árangur kjarabaráttu laun- þeganna. Fyrir rúmum 30 árum var á vegum launþegasamtakanna hér á landi gerð merk athugun á sam- bandi kaupgjalds og verðlags mið- að við þáverandi aðstæður og skulu nú nokkuð ræddar niðurstöður þeirrar athugunar. Álit samstarfsnefndar ASÍ og BSRB frá 1950 Á útmánuðum 1950 skipuðu þessi tvö heildarsamtök íslenzkra laun- þega samstarfsnefnd til þess að kanna áhrif efnahagsráðstafana, sem gerðar höfðu verið í marzmán- uði það ár á hag launþega ásamt fleiru, er snerti sameiginlega hags- muni launþega. { inngangi að áliti nefndarinnar, sem var prentað, er þess getið að tveimur árum áður hefði samskonar nefnd verið skipuð til þess að kanna áhrif efnahagsað- gerða er framkvæmdar voru um áramótin 1947—48 á hag launþega og hefði nefndin hagað störfum sínum á svipaðan hátt og eldri nefndin. Álit þeirrar nefndar var birt í Vinnunni, tímariti ASÍ, árið 1948 en ekki minnist sá, er þetta ritar, að hafa séð það. I nefndinni frá 1950 áttu sæti af hálfu BSRB þeir Jónas Haralz, síð- ar bankastjóri, og Guðjón B. Bald- vinsson, en af hálfu ASÍ þeir Krist- inn Gunnarsson hagfræðingur og Magnús Ástmarsson prentari. Það atriði nefndarálitsins sem hér skiptir einkum máli er ítarleg greinargerð fyrir því hver áhrif það myndi hafa á verðlag og kaup- mátt launa, ef kjaraskerðingu þeirri, sem efnahagsráðstafanirnar höfðu í för með sér og nefndin taldi að myndi nema 7—10%, væri mætt með því að hækka grunnkaup um t.d. 10%. Var þar byggt á mismun- andi forsendum hvað snerti mögu- leika á tekjutilfærslu milli laun- þega og atvinnurekenda. Tekið var fram í nefndarálitinu að þar væri aðeins um dæmi að ræða en ekki tölulegar uppiýsingar um stað- reyndir, enda væru þær ekki til- tækar. Byggt var á þeirri forsendu um skiptingu þjóðartekna, að 60% þeirra væru tekjur launþega í framleiðslugreinum, er framleiddu fyrir innlendan markað, 20% tekj- ur þeirra er framleiddu fyrir er- lendan markað og 20% ágóði í öðr- um greinum en útflutningsfram- leiðslu, húsaleigutekjur, vextir o.fl. Þótt hér væri að vísu um tilbúið dæmi að ræða, er sennilegt að þessi tekjuhlutföll hafi ekki verið fjarri raunveruleikanum á þeim tíma, þó má telja líklegt að tekjur í útflutn- ingsframleiðslu séu hér nokkuð vanmetnar, en ágóði o.fl. að sama skapi ofmetinn. Gert er nú ráð fyrir 10% al- mennum kauphækkunum. Ef kaup- máttur launa ætti að aukast að sama skapi, mætti verðlag ekki hækka, en tekjutilfærsla að eiga sér stað frá atvinnurekendum er framleiddu fyrir innlendan markað til launþega sem þessu næmi. Þetta töldu höfundar álitsins óraunhæft með öllu, miðað við aðstæður á þeim tíma. í öðru dæmi, er þeir tóku, var gert ráð fyrir því, að heimilt yrði að hækka vöruverð sem næmi kauphækkunum, en gengi yrði óbreytt og því tekjur í útflutningsframleiðslunni í heild, sömuleiðis yrði með verðlags- ákvæðum og fleiri ráðstöfunum reynt að halda ágóða í öðrum framleiðslugreinum en útflutningi óbreyttum í krónutölu, sömuleiðis húsaleigu, vöxtum o.fl. í þessu tilviki myndu um 60% kauphækkananna „renna út í sand- inn“ vegna verðhækkana, en um 40% yrðu um skeið a.m.k. raun- verulegar kjarabætur. Höfundar álitsins vöktu þó athygli á því, að ef litið væri yfir lengri tíma mætti búast við því, að tekjur á útflutn- ingsframleiðslu, ágóði, húsaleiga o.fl. mundi lagast að þeirri tekju- hækkun, sem launþegar hefðu fengið og kjarabæturnar hverfa í verðhækkunum, nema um fram- leiðsluaukningu er undir þeim gætu staðið yrði að ræða. Aðalatriðið er þó í þessu sam- bandi, að þegar um hæga verðbólgu er að ræða, má gera ráð fyrir því, að almennar launahækkanir, hvort sem um grunnkaupshækkanir eða vísitölubætur er að ræða, skiptist einhvern veginn milli „snuðtútt- unnar" þ.e. þess hluta kauphækk- ananna, sem launþegar eru látnir borga sér sjálfir í hækkuðu vöru- verði, og þess, sem þeir halda sem kjarabótum. í þessu sambandi vaknar auðvitað sú spurning hvað átt sé við með „hægfara" verð- bólgu. Slíkt verður auðvitað mats- atriði. Mér finnst ekki fjarri lagi, að miða við það, að verðhækkanir fari ekki fram úr 10% miðað við t.d. 10 ára bil, þótt verðbólga geti verið meiri einstök ár. Frá lokum síðari heimsstyrjaldar fram til 1974 er þetta ekki fjarri verðbólgu- stiginu hér á landi. Þess má geta, að eftir það að verðhækkunaráhrif gengislækkunarlaganna frá 1950 voru að fullu komin fram síðari hluta árs 1951, hélzt vísitala fram- færslukostnaðar nær óbreytt næstu 4 ár eða þar til á síðari hluta árs 1955. Hvernig skiptingin er milli „snuðtúttu" og kjarabóta, verður samkvæmt ofansögðu háð tvennu, lengd þess tíma sem yfir er litið og því, hvort um hagvöxt, er staðið geti undir kjarabótum, er að ræða. Auðvitað hafa þau sannindi, sem hér hafa verið rædd, ekki farið fram hjá forystu launþegasamtak- anna. Eg hygg það ekki fjarri lagi, að á fyrrnefndu 30 ára tímabili hæggengu verðbólgunnar hafi verkalýðsforystan notað það sem einskonar „þumalfingursreglu" að er samið væri um kauphækkanir mætti gera ráð fyrir að helmingur þeirra eyddist fljótlega, vegna verðhækkana, en hinum helmingn- um héldu launþegarnir a.m.k. um skeið. Þetta er ekki fjarri ofan- greindum niðurstöðum úr dæmi samstarfsnefndarinnar, hvort sem „þumalfingursreglan" er byggð á Ólafur Björnsson „Hækkun verðbólgu- stigsins á síðustu mis- serum hefur breytt for- sendum fyrir því að hægt sé að auka kaup- mátt launa með almenn- um kauphækkunum launþegum mjög í óhag.“ því eða einhverju öðru. Sbr. í þessu sambandi kaupgjaldssamninga þá sem gerðir voru vorið 1961 milli SÍS og ASl, þar sem gert var ráð fyrir því, að þegar verðhækkanir næmu meira en helmingi kaup- hækkananna gætu verkalýðsfélög- in krafizt endurskoðunar á samn- ingnum. En þá voru samningar um vísitölubætur bannaðar með lög- um, eins og nú. Hinsvegar er það út af fyrir sig undrunarefni, að þessi hlið kjara- málanna, svo mikilvæg sem hún er, skuli svo lítið hafa verið til um- ræðu innan launþegasamtakanna, sem raun er á. Ekki er mér kunn- ugt um það, að samskonar athugun og samstarfsnefndin frá 1950 gerði, hafi síðan verið gerð þótt ólíkt sé um það, hve allar upplýsingar um staðreyndir efnahagsmála eru full- komnari nú en var þá. Ein skýring- in á þessu gæti verið sú, sem á er bent í áliti þeirra fjórmenn- inganna, að hér sé um hluti að ræða, sem verkalýðshreyfingin geti lítil áhrif haft á, hvort sem þetta var hugsað sem afsökun fyrir for- ystu launþegasamtakanna eða ekki. Verðlagsspár þær, er Þjóð- hagsstofnun gerir frá einum tíma til annars, hljóta að byggjast á ein- hverjum forsendum um tengsl kaupgjalds og verðlagsþróunar, en ókunnugt er mér um það, hverjar þær eru eða hafa verið. Tvenns konar samningar Það er auðvitað ekki síður hags- munamál atvinnurekenda en laun- þega, hvort kaupgjaldshækkanir, sem átt hafa sér stað, veltast að fullu yfir í verðlagið eða eru að ein- hverju meira eða minna leyti born- ar af atvinnurekendum. Atvinnu- rekendur hafa sterkari aðstöðu en launþegar til þess að hafa áhrif á þetta atriði, því að þeir hafa að- gang að beinum samningum um málið við ríkisvaldið. Það er opinbert leyndarmál að allt frá því að opinber verðlags- ákvæði komu til sögunnar hafa kjarasamningar farið fram á tveimur vígstöðvum. Annars vegar eru samningar milli samtaka laun- þega og atvinnurekenda undir leið- sögn sáttasemjara. Þar svífur róm- antíkin gjarnan yfir vötnunum og þjarkað er á svipaðan hátt og hægt væri að ímynda sér að verið hafi er samið var um kaup og kjör á dög- um þeirra Marx og Engels. At- vinnurekendur segjast vera skít- blankir og ekki hafa eyri aflögu til þess að greiða hærra kaup. Full- trúar launþega telja sig hinsvegar trúa því varlega, að ágóði sá, er atvinnurekendur fá af því að nota vinnuaflið, sé svo rýr að þeir séu einskis megnugir í þá átt að bæta kjörin, sem ærin þörf sé fyrir. En jafnhliða þessu fara fram aðrar viðræður, sem hljóðara er um í fjölmiðlum og á öðrum opin- berum vettvangi. Þær eiga sér stað milli ríkisstjórnar og vinnuveit- enda. Þær viðræður eru jarðbundn- ar og allri rómantík hefur þar verið fleygt út í hafsauga. Vinnuveitend- ur segja við ríkisstjórnina: „Við er- um reiðubúnir að gera launþegum tilboð um kauphækkanir sem þeir telja viðunandi og firra þjóðarbúið þannig þeim vandræðum sem leiða kynnu af verkföllum. En þá verðum við að fá tryggingu fyrir því, að fullt tillit verði tekið til kauphækk- ananna við verðlagningu þeirrar vöru og þjónustu sem við framleið- um og dreifum. Þar að auki verður að vera tryggt, að bankakerfið fjár- magni að fullu aukinn tilkostnað okkar með auknum lánum." Gera má ráð fyrir því að ríkis- stjórnin, óháð því hvaða flokkar standa að henni, þybbist við um skeið, því hún telur sitt hlutverk að halda verðbólgu í skefjum. Hún biður því atvinnurekendur að reyna að koma launakröfum eitt- hvað meira niður. Þegar ríkis- stjórninni svo finnst að vinnuveit- endur hafi haldið nógu fast og lengi í spottann gagnvart launþegum, samþykkir hún kröfur vinnuveit- enda um fyrirgreiðslu og þá gengur rófan, eins og segir í þjóðsögunni, það er samið, stórar fyrirsagnir um sigur í kjarabaráttunni koma i blöðum þeim, er sérstaklega telja sig bera hag launþeganna fyrir brjósti, en vinnuveitendur taka ósigri sínum með ró og karl- mennsku. Þeir hafa líka tryggt sig í bak og fyrir gegn því, að kaup- hækkanirnar kosti þá nokkuð í raun. Þær verða í raun aðeins lán til launþeganna, sem þeir endur- greiða svo smám saman með vöxt- um sem neytendur. Ýmsir munu nú vilja túlka það, sem hér hefir verið sagt, á þann veg, að ég haldi því fram, að öll kaupgjaldsbaráttan hér á landi frá stríðslokum hafi verið unninn fyrir gýg. Svo er þó ekki a.m.k. ekki með- an um hægfara verðbólgu var að ræða. Eftirtalin rök má færa fyrir því, að þrátt fyrir allt hafi hún leitt til nokkurra hagsbóta, jafnvel þótt það hafi verið meginregla, að at- vinnurekendur hafi fengið að hækka vöruverð til samræmis við hækkað kaup. Þar kemur það í fyrsta lagi til, að þótt kaupgjald sé vissulega jafnan stór liður í fram- leiðslukostnaði, þá eru kostnaðar- liðir fleiri og það tekur a.m.k. alltaf sinn tíma, að þeir lagi sig að al- mennum verðlagshækkunum. I öðru lagi má nefna, að a.m.k. þegar verðbólgan er hæggeng þá er það svo með suma þætti verðlagsins, að þeir breytast aðeins á lengri tíma. Nærtækt dæmi er gengið. A árabil- inu 1939— 70 urðu yfirleitt ekki gengisfellingar hér á landi nema á tíu ára fresti. Að vísu var við og við gripið til dulbúinna gengisfellinga, svo sem með bátagjaldeyri, út- flutningsuppbótum o.fl. en reynt var að haga þeim þannig, að þær hefðu sem minnst áhrif á verð þeirrar vöru, sem talin var til brýnna nauðsynja. Gera mátti því ráð fyrir að kauphækkanir í hófi a.m.k. ykju kaupmátt launa gagn- vart innfluttri vöru um nokkurt skeið. Þess má einnig geta að lengst af á því tímabili sem hér hefir verið rætt um var búvöruverð ákveðið aðeins einu sinni á ári, þannig að þegar yfir skemmri tíma var litið var um aukinn kaupmátt gegn búvöru að ræða, er laun hækkuðu. Þá má loks í þessu sambandi geta þess, að þrátt fyrir allt hefir þó jafnan verið um hagvöxt að ræða á því tímabili sem hér er fjallað um. Ef svo er má gera ráð fyrir því, að stjórnvöld geri það að meira eða minna leyti að skilyrði fyrirgreiðslu sinnar við atvinnu- rekendur, þegar um almennar kauphækkanir er samið, að verð vöru og þjónustu hækki ekki til fulls til samræmis við kauphækk- anir. Ef ofangreind atriði eru í hag, ætti raunsæ kaupgjaldsbarátta því þrátt fyrir allt að geta skilað um- talsverðum árangri. í óðaverðbólgu verður „snuðtúttan“ að ófreskju Frá og með árinu 1974 hefir verðbólga verið á mun hærra stigi en áður þekktist hér á landi, ef undan eru skilin einstök ár, eins og

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.