Morgunblaðið - 18.09.1983, Síða 30

78
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. SEPTEMBER 1983
Iðnsveinninn hitar mylsnuna á hlóðaplötu en við það losnar um feitina og vatn gufar upp. Massanum er svo rennt
niður um trektir í léreftspoka og hnýtt fyrir. Tvennar slfkar hlóðir eru í myllunni.
„Ekkert er of smátt
fyrir stórmennið“
Stytta til minningar um iönsveininn Pétur á torgi í Zaandam.
A slóöum Péturs mikla í Hollandi
Myndir og texti: Níels Hermannsson
Arlega fer fjöldi íslendinga til Amsterdam og tekur þátt í iðandi, litríku
borgarlífinu eftir efnum og áhugamálum um lengri eða skemmri tíma.
Ef komið er flugleiðis og lent í myrkri undirstrika borgarljósin, og
glitrandi endurkast þeirra af vatnsborði, sérkenni þessarar síkjum skornu
borgar. „Sjáið þið, sjáið þið, hún glóir eins og demantur," sagði amerísk
kona fyrir aftan mig, án þess þó að hún hefði, að eigin sögn, haft hugmynd
um hinn rótgróna demantaiðnað og verslun á staðnum.
Eftir stutta dvöl utan Amst-
erdam kom ég þangað akandi á
páskadag. Eftir nokkra leit að
stæði lögðum við bílnum í
Herramannsgötu. Ekki höfðum
við gengið nema fáein skref þeg-
ar ég rak augun í skilti við
virðulegar húsdyr, þar sem á
stóð að þar hefði Pétur mikli
fyrrum Rússakeisari þegið næt-
urgreiða, árið 1717. Hvort Pétur
hefur verið svona heppinn í hús-
næðismálum eða á ferðinni á
öðrum tíma en páskum veit ég
ekki, en við uppskárum hvar-
vetna elskulegt afsvar á þeim
hótelum þar sem við rákum inn
nefið á stefnulausri skemmti-
göngu okkar. Alls staðar fullt,
en af hverju skjótist þið ekki til
Zaandam? Það varð úr. Með
magann fullan af kínverskum
mat brunuðum við á fimmtán
mínútum í norður til Zaandam.
Þar fengum við ljómandi her-
bergi á litlu hóteli, mun ódýrar
en verið hefði í Amsterdam. Við
brottför næsta dag kom í ljós að
enn vorum við á slóð fyrrnefnds
Péturs og við það rifjaðist upp
fyrir mér saga þessa sérstæða
manns. Til er á íslensku ævisaga
hans eftir Aleksej Tolstoj, í þýð-
ingu Magnúsar Magnússonar.
Þar hefur Zaandam reyndar
orðið að Saardam. Fyrir daga
Péturs og eftir hafa verið kon-
ungar og keisarar, jafnvel
nokkrir sem hugðust mennta
þegna sín en enginn sem lét
hendur skipta á svo róttækan
hátt sem Pétur þessi. Jafnvel
fyrir valdatöku sína réði hann
til sín evrópska iðnmeistara og
ráðgjafa, setti sjálfan sig í iðn-
nám og telgdi og tjargaði af tvö-
faldri elju og þoldi samnemend-,
um sínum og verðandi þegnum
ekkert hangs. Hvorki var hann
ljóshærður, fallegur né sérlega
þögull en varð á sinn hátt þjóð-
björg í Rússlandi. í skjótri svip-
an skyldi hið staðnaða bænda-
samfélag læra iðnað, verslun og
siglingar af Vestur-Evrópu.
Zaandam var miðstöð hollenskr-
ar skipasmíði og þangað kom
Pétur árið 1697, bað vin sinn
Gerrit Kist að lofa sér að vera
og hóf síðdegis nám við skip-
asmíðastöð Lynz T. Rogge sem
timburmaður. Hönnun skipa var
honum efst í huga, en sagt er að
hann næmi einar sjö iðngreinar,
þar á meðal seglasaum, vefnað,
málmsteypu, kaðlagerð og
tanndrátt.
Húsið hans Gerrit Kist er enn
varðveitt í Zaandam og við
ákváðum að skoða það. Konung-
ar og keisarar Hollands og
Rússlands skiptust á að gefa það
hverjir öðrum. Nikulás II. lét
loks byggja steinhús utan um
það árið 1895. Sjálft tréhúsið
gamla er lítið og mjög gengið á
skjön og svefnklefinn hálfgerð
lokrekkja. Þykir sýnt að iðn-
sveinninn Pétur hafi sofið í kuð-
ung. Napoleon skoðaði húsið síð-
ar og lét þá í ljós þá skoðun sína
að húsið rúmaði mikilmenni
ágætlega eða með orðum hans
sjálfs, „ekkert er of smátt fyrir
stórmennið". En þó að við skilj-
umst við Pétur býður Zaandam
okkur enn uppá að dvelja við 17.
öld og ekki úr vegi að við kynn-
um okkur verkmenntun heima-
manna við að beisla vindinn við
framleiðslu matarolíu á tímum
orkukreppu og elexíra. Zaanse
Skans er svolítið vindmylluþorp,
í senn safn og lifandi byggð, því
Margir voru komnir til að skoða þorpið. Þar getur að líta:
klukkusafn, nýlenduvöruverslun, veitinga-stað, uppsett
heimili með brúðum í þeirra tíma klæðnaði, safn, sinn-
eps-, sögunar-, og málningarmyllur auk olíumyllunnar.
Fornminjaverslun, tréklossagerð og veitingastað, sér-
hæfðan í pönnukökum. Spaðar myllunnar fyrir miðju eru
ekki tjaldaðir. Vindurinn þýtur því í gegn án þess að
hrevfa þá.
Leðurkápunum með fræmassanum er komið fyrir í press-
unni milli þykkra járnplatna, einni kápu hvoru megin við
stokkinn við vinstri hönd mannsins. Stokkurinn er n.k.
fallhamar sem í um 80 höggum rekur fleyg svo djúpt í
pressuna að járnplöturnar hafa gengið nægilega saman til
að kreista olíuna úr deiginu. Meistarinn kippir þá í spotta
og annar fallhamar losar fleyginn með fáeinum slögum.
Kakan sem nú er tekin úr pressunni fer í nautgripafóður.
að búið er í húsunum allt árið.
Getur þar að líta um 20 17. aldar
hús og einar fjórar vindmyllur.
Ein þeirra, olíumyllan, er enn
starfrækt með upprunalegum
aðferðum. Segli klæddir myllu-
spaðarnir fanga vindinn til að
snúa gangverki myllunnar sem
malar jurtafræ og kreistir svo
olíu úr hituðu deiginu. Úr sum-
um fræjum fæst olía sem er
hreinsuð enn frekar og notuð í
majones, úr öðrum olía sem
tappað er beint á flöskur og seld
í heilsufæðibúðum til matar-
gerðar. Við inngöngu í olíumyll-
una fær hver gestur blað með
leiðbeiningum og upplýsingum.
Ekki veitir af varnaðarorðum
því að efri hæð myllunnar er
risavaxið gangverk úr tré, þar
sem tannhjól og stangir flytja
vindorkuna niður í vinnslusal-
inn. Þar uppi gnestur og marrar
í viðnum, ymur í mylluspaðaöxl-
inum og þýtur í vindinum.
Eins og áður sagði er Zaan-
dam í næsta nágrenni Amster-
dam og auðvelt að komast þang-
að hvort heldur er með einkabíl,
í almenningsvagni eða með lest.
Zaanse Skans er tvímælalaust
áhugaverð andstæða stórborg-
arinnar.
Þótt ekki væri langrar stund-
ar gangur um Skansinn þótti
okkur í lokin tilvalið að hvíla
fæturna og gleðja magann á
kaffihúsinu þar sem við kýldum
í okkur pönnukökur sem voru
einir 10 þumlungar í þvermál.