Morgunblaðið - 09.10.1983, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. OKTÓBER 1983
Á degi sagnamanns
Guðmundur G. Hagalín 85 ára
Þegar íslenskir lesendur hugsa
til Guðmundar G. Hagalíns hálf-
níræðs mega þeir minnast margs.
Umsvifamikill og frjór ritferill
hans spannar rúm sextíu ár, eftir
hann liggja fleiri bækur en flesta
eða alla höfunda okkar aðra:
skáldsögur, smásögur, ævisögur,
endurminningar, einnig greinar
og ritgerðir sem raunar hafa fæst-
ar komist í bækur. Allt er þetta
kunnara en frá þurfi að segja,
enda ekki ætlun mín hér að gera
neina „úttekt“ á ferli Hagalíns og
ekkert ráðrúm til þess að sinni. En
mig langar til á þessum degi að
minnast persónulegrar reynslu
minnar af Hagalín og ritum hans.
Ekki vegna þess að ég telji þá
reynslu merkari en hvers annars
lesanda, heldur einmitt sakir hins
að ég ímynda mér að hún sé nokk-
uð dæmigerð fyrir áhrifagjarna
lesendur af þeirri kynslóð sem fór
að hnýsast í bækur eftir miðja
öldina.
Guðmundur Hagalín var fyrsti
rithöfundurinn sem ég sá nærri
mér og hlýddi á í eigin persónu.
Ég var strákur á Dalvík þegar
hann bar að garði föður míns sem
var stjórnarformaður Lestrarfé-
lagsins, en Hagalín þá bóka-
fulltrúi og þurfti að fylgjast með
bókasöfnum í landinum. Hann var
raunar í tvíþættum erindum það
sinn sem ég minnist hans best: að
líta eftir bókasafni okkar á Dalvík
og lesa upp á samkomu sem kall-
aðist List um landið. Þar komu
fram auk hans Jóhannes úr Kötl-
um, Guðmundur Böðvarsson og
Indriði G. Þorsteinsson, og Krist-
inn Hallsson söng. Engan þessara
manna hafði ég fyrir augum litið
og má nærri geta hvílíkur við-
burður koma þeirra var ungum
bókmenntamanni. Hagalín las
þarna Konuna að austan, og enn í
dag stendur hún mér fyrir hug-
skotssjónum sem ein skemmtileg-
asta smásaga sem ég þekki. Það er
ég þó viss um að áhrifin stöfuðu
fullt eins mikið af hinum lifandi
og leikræna flutningi höfundar
sem fyndni sjálfs textans.
Heima hjá okkur sagði Hagalín
sögur látlaust, af þeirri íþrótt og
eftirhermugáfu sem þjóðkunn er
og ræddi margt um hugðarefni
sín. Ég góndi ótæpt á hann. Allt i
einu vék hann sér að mér, klapp-
aði á koll mér og sagði: „Þessi ungi
maður hefur gaman af bókum, ég
sé það á því hvernig hann horfir á
mig.“
Þegar þarna var komið var ég
raunar lítið farinn að lesa „betri
bókmenntir" sem svo eru nefndar.
Og bækur Hagalíns hafði ég varla
neitt lesið þótt ég kannaðist auð-
vitað við hann af afspurn. Og
langur tími átti að lfða áður en ég
færi að kynna mér rit hans að ráði
og meta kosti þeirra. Til þess lágu
sérstakar ástæður.
Ég var ekki kominn langt í
bókmenntalestri mfnum þegar
fyrir mér varð rit Kristins E.
Andréssonar, íslenskar nútíma-
bókmenntir 1918—1948. Ég las
margt í þessari bók og hreifst af
mælsku höfundar og sannfær-
ingarkrafti. Og þarna gat ég séð
svart á hvítu að Guðmundur
Hagalín var ómerkilegur höfund-
ur sem ástæðulaust var að eyða
tíma í. Hann stóð utan við þann
meginstraum bókmenntanna sem
máli skipti, var skákað í sérkafla
sem bar þessa fyrirsögn: Milli
skers og báru.
Ég hef sjálfsagt ekki hugsað
mikið út í hvers Hagalín var lát-
inn gjalda að vera talinn milli
skers og báru í bókmenntasög-
unni. En áhrifamáttur Kristins
sem gagnrýnanda spillti lengi
fyrir því að ég læsi Hagalín. Svo
þegar ég varð nægilega sjálfstæð-
ur til að gefa þessum utangarðs-
manni nútímabókmenntanna
gaum, þóttist ég sjá að hann hafði
ýmislegt til brunns að bera sem
Kristinn hafði látið sér sjást yfir.
Og ég skildi að hér hafði Hagalín
goldið þess grimmilega að hafa átt
í pólitískum útistöðum við Kristin
og félaga hans. Þetta kenndi mér
þá lexíu að taka með fyrirvara
umsögnum bókmenntagagnrýn-
enda, hversu snjallir sem þeir
kunna að vera, og fara ekki of
„Hin nýrómantíska hetju-
hyggja Hagalíns setur
mark sitt á þær persónur
hans sem þekktastar eru,
Kristrúnu í Hamravík,
Sturlu í Vogum og Márus
á Valshamri, svo ekki séu
fleiri taldar. Hann hefur
næmt auga fyrir svipmikl-
um og sérstæðum mann-
gerðum, djúpt skyn á
lífsstríð fólks hins gamla
tíma sem lýtur skýrum
siðferðilegum lögmálum.“
geyst sjálfur þegra ég seinna fór
að bera mig að skrifa um bók-
menntir.
Ég rifja þetta ekki upp til að
varpa rýrð á Kristin E. Andrésson
því að margt ritaði hann vel um
bókmenntir. Ég kynntist honum
lítið eitt undir ævilok hans og
vakti þá eitt sinn máls á þvi að ég
teldi nú að dómur hans um Guð-
mund Hagalín í bókmenntasög-
unni hefði verið ósanngjarn. Hann
bar ekki á móti því, en kvaðst ekki
hafa verið vísvitandi hlutdraegur í
garð Hagalíns og bætti við: „Eg sá
hann bara í þessu ljósi.“ Sannleik-
urinn er sá að Kristinn hafði góð-
ar forsendur til að skilja og meta
rit Hagalíns ef hinar pólitísku erj-
ur þeirra hefðu ekki komið til.
Þeir áttu sitthvað sameiginlegt,
báðir mótaðir af nýrómantískum
hugmyndum og þjóðræknisanda,
báðir hneigðir til hetjudýrkunar
eins og margir jafnaldrar þeirra
og litlu eldri menn meðal rithöf-
unda og menntamanna.
Hin nýrómantíska hetjuhyggja
Hagalíns setur mark sitt á þær
persónur hans sem þekktastar
eru, Kristrúnu í Hamravík, Sturlu
í Vogum og Márus á Valshamri,
svo ekki séu fleiri taldar. Hann
hefur næmt auga fyrir svipmikl-
um og sérstæðum manngerðum,
djúpt skyn á lífsstríð fólks hins
gamla tíma sem lýtur skýrum sið-
ferðilegum lögmálum. Sögufólk
hans er tíðum stórt ( broti,
náttúrumikið og stendur föstum
fótum á jörðinni. Kímni hans er
hrjúf og safarík og nýtur sín tíð-
um ágætlega í smásögunum þar
sem höfundur fellur ekki í þá
freistni að teygja úr efninu með
málalengingum. Eftirtektarvert
er einatt hversu Hagalin getur
ofið saman skýra mannlífsmynd
og sögufléttu við þann siðferðis-
boðskap sem honum er einatt hug-
haldinn. Ég bendi aðeins á Móður
barnanna, hina minnilegu sögu fá-
tæku konunnar sem hættir öllu til
að verja börn sín; sú saga hefði vel
getað orðið tilfinningasöm úr hófi
en gamansemi höfundar aftrar
þvi. Hóla-Jóna i sögunni er einn
hinna harðbundnu einstaklinga
Hagalíns. Hún er ekki stéttvís
verkakona en lærir hér sína lexíu
og gerist félagslega virk eins og nú
myndi kallað. Því hefur verið
haldið fram að rómantísk ein-
staklingshyggja Hagalins sam-
rýmist ekki þeim félagslega
boðskap sem hann vilji flytja, og
má það satt vera. Vafamál er þó
að sögurnar hefðu nokkuð grætt á
því að höfundur hefði haldið hetj-
um sínum betur í skefjum. Real-
istinn í Guðmundi Hagalín lýtur
óhjákvæmilega í lægra haldi fyrir
hinum rómantíska sagnamanni.
Guðmundur Hagalín á fleiri
hliðar sem sagnaskáld en þá að
mála myndir af römmum og mik-
ilúðlegum manngervingum af ætt
Kristrúnar Símonardóttur. Hann
gat í sögunni Blítt lætur veröldin
farið mjúkum höndum um við-
kvæmt efni og lýst af næmleika
sálariífi ungs drengs sem er að
vakna til vitundar um þversagnir
tilverunnar. Og hann hefur líka
samið unglingasöguna Útilegu-
börnin í Fannadal sem kunnugir
telja í fremstu röð íslenskra
unglingabóka síðustu áratugi.
Ævisögur Hagalins hafa að
verðleikum hlotið mikið lof, enda
er gildi hinna bestu þeirra ómet-
anlegt. Hér er fram haldið lýsingu
svipmikilla einstaklinga og marg-
ar bókanna merkar menningar-
sögulegar heimildir. Fyrstu og
frægustu bækurnar, Virkir dagar
og Saga Eldeyjar-Hjalta, hafa
báðar komið út oftar en einu sinni
og eru flestum aðgengilegar. En
hin ógleymanlega hetjusaga af
konunni í dalnum og dætrunum
sjö er löngu horfin af markaði og
lesin upp til agna á bókasöfnum.
19
Hvernig væri að gefa þá bók út á
ný? Á hana hefur ekki fallið.
Guðmundur Hagalín hefur
margt ritað um sjálfan sig og þótti
ýmsum vel í lagt er hann samdi
fimm bækur um æskuár sín fram
til tvítugs. í þessum bókum er þó
margt verðmætt, til að mynda lýs-
ingar á skáldum og mennta-
mönnum sem höfundur kynntist í
Reykjavík á skólaárum. Annars er
handhægast þeim sem vilja fá for-
smekk af sagnamanninum Haga-
lín að glugga í bók sem út var
gefin á sjötugsafmæli hans fyrir
fimmtán árum og heitir íslending-
ur sögufróði. Þar völdu allmargir
menn hver sinn kafla úr ritum
hans og er það hið fjöibreyttasta
sýnishorn.
Guðmundur G. Hagalín verður
ekki talinn forgöngumaður nýs
stíls eða frásagnaraðferðar í ís-
lenskum sagnaskáldskap. Hann er
miklu fremur arfþegi mótaðrar
hefðar, nánasti fyrirrennari hans
er Jón Trausti með sínar breiðu
sveitalífssögur, og frásagnargáf-
una og hetjuhyggjuna eiga þeir
sameiginlegar. Hagalín stendur
föstum fótum í samfélagsháttum
og viðmiðunum gamla tímans,
þess heims þar sem maðurinn lifði
í ótruflaðri hrynjandi náttúrunn-
ar. Slíkum höfundi má bregða um
afturhald og var enda óspart gert
er hann stóð í stríði við kommún-
ista og aðra sem róttækir vildu
kallast þótt það væri raunar tíð-
um meir í orði en á borði, og vafa-
samt hvort sumir þeirra voru ekki
jafnmiklir íhaldsmenn og hann.
Áfellisdómi sínum um Guð-
mund Hagalín lýkur Kristinn E.
Andrésson á þessum orðum: „Af-
sprengur hinna gömlu sægarpa
hafði vikið af leið feðra sinna og
siglingargáfan brást honum í hin-
um úfna brimgarði nýja tímans."
Þetta er ekki rétt. Guðmundur
Hagalín vék einmitt ekki af leið
feðra sinna. Og siglingargáfan
hefur áreiðanlega brugðist ýmsum
verr en honum, meðal annars
þeim sem sigldu eftir stjörnunum
yfir Kreml sem reyndust villuljós.
Hagalín átti hins vegar leiðarljós
sem ekki brugðust, lífræn tengsl
við rótgróna þjóðlega menningu
og upprunaleg verðmæti. Kjarn-
inn í ritverkum hans er heill og
mun vissulega halda gildi sínu
þótt tímar líði, verða því dýr-
mætari sem sá heimur sem Haga-
lín hefur lýst í mörgum lifandi
myndum berst lengra á burt í
vindsveipum tíðarandans,
Gunnar Stefánsson
Arkitektar; Björn Kristleifsson og Samúel Orn Erlingsson.
Byggingameistari: Gunnar Sv. Jónsson, Markarflöt 10.
GARÐABÆR
Tilbúið undir tréverk
2ja herb. íbúöir, 79,5 fm. Verö 1.176.000,- Geymsla 5 fm, svalir 12 fm.
3ja herb. íbúöir, 97,44 fm. Verö 1.396.500,- Geymsla 5 fm, svalir 12 fm.
Innbyggöur bílskúr getur fylgt sem kostar kr. 200.000,- aukalega.
Kostakjör
Greiöslutilhögun: 20% viö samning. Seijandi lánar kr. 150 þús. til 7 ára. Verötr. Beðiö eftir
veödeildarláni 584 þús. Eftirst. greiðast meö jöfnum greiöslum á næstu 15—18 mánuðum
auk veröbóta. Afhending ca. í júní 1984.
HUGINN, FASTEIGNAMIÐLUN, SÍMI 25722 — TEMPLARASUNDI 3.
'Á i 1ft'lV'V iLik.

bfVUiAÍCrJ VUfUÁI
Ktuii/a
inunKfxinfium
íii lumfv n&ð rjíMi c»s