Morgunblaðið - 23.10.1983, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. OKTÓBER 1983
53
L /•< 4 *'
* 4 ‘ <>
f / * :^:®Í
■, ;■ ■., mMm ■ -r >r",..
■ '+'//, / '
%Æ, / ■ y^T--. :■ •:
;; •.; ;•:• v .:,: //>M4 ■$#<><: '&&/.&/■:
':■ :•' . v&H-ÁtéJtéf . ''■//>$//# ví’/y 'fc/&//// "■
Börn keisarans: María, Tatiana, Anastasia, Olga og Alexei.
Alexander Kerensky, sem tók rið forystu bráðabirgðastjórnarinnar, er mynd-
uð rar eflir febrúarbyltinguna 1917 í júlí það ár, rið liðskönnun. Kerensky
komst undan til Vestur-Errópu og bjó lengst af í Bandaríkjunum.
honum kleift að dveljast í höll við
hans hæfi.
Afdrifarík töf
Rússneska stjórnin svaraði ekki
strax af ótta við reiði öfgamanna
og þessi töf reyndist afdrifarík.
Óvinum keisarans tókst að treysta
sig í sessi og tvær grímur runnu á
Bretakonung eins og fram kom í
bréfi Stamfordhams til Balfours
utanríkisráðherra 30. marz. Þar
sagði:
„Konungurinn kemst ekki hjá
því að efast um hvort ráðlegt er að
keisarafjölskyldan setjist að hér á
landi, ekki aðeins með tilliti til
þeirrar hættu, sem er siglingu
samfara, heidur einnig út frá al-
mennum hagkvæmnisjónarmið-
um. Konungurinn mundi fagna
því, ef þér ráðfærðuð yður við for-
sætisráðherrann, þar sem hans
hátign skilst að ,-ússneska ríkis-
stjórnin hafi enga endanlega
ákvörðun tekið í málinu."
í svari Balfours 2. apríl kom
fram að „ráðherrar hans hátignar
teldu ekki mögulegt nú að draga
til baka boð það, sem hefði verið
sent, nema því aðeins að staðan
breyttist, og þess vegna treystu
þeir því að konungurinn sam-
þykkti að standa við hið upphaf-
lega boð .. “
„Hans hátign verður að líta svo
á að málið sé útrætt," svaraði
Stamfordham, „nema rússneska
ríkisstjórnin taki einhverja nýja
ákvörðun í málinu." Tveimur sól-
arhringum síðar (5. apríl), barst
skeyti frá Buchanan, þar sem
hann bað um að tveir frændur
zarsins fengju að koma til London.
Stamfordham skrifaði þá Eric
Drummond, einkaritara Balfours,
bréf þar sem hann kvað það „per-
sónulega skoðun sína“ að endur-
skoða þyrfti hvort leyfa ætti keis-
aranum og keisarafrúnni að koma
til Englands og athuga um leið
hvort stórhertogunum Georg og
Mikael yrði einnig leyft að koma.
Annars mundi konungurinn lenda
í erfiðleikum og málið vekja umtal
og jafnvel reiði.
„Sterk andstaða“
Einum sólarhring síðar beindi
Stamfordham skeytum sínum að
Balfour og sendi honum tvö bréf.
Hið síðara var svohljóðandi:
„Hann (konungurinn) biður yð-
ur að koma því á framfæri við for-
sætisráðherrann að samkvæmt
öllu því sem hann heyrir og les í
blöðunum mundi dvöl keisarans
fyrrverandi og keisarafrúarinnar
hér á landi vekja mikla gremju
almennings og vafalaust veikja
stöðu konungs og drottningar ..
Buchanan ætti að fá fyrirmæli
um að segja Miliukov að svo sterk
andstaða sé gegn því að keisarinn
og keisarafrúin komi hingað að við
verðum að mega draga til baka
áður veitt samþykki við tillögu
rússnesku ríkisstjórnarinnar."
Nokkrar þeirra röksemda, sem
nefndar voru í fyrra bréfinu, voru
á þá leið að konunginum bærust
bréf frá fólki úr öllum stéttum,
þar sem sagði að málið væri mikið
rætt, ekki aðeins í klúbbum, held-
ur einnig meðal verkamanna, og
að þingmenn Verkamannaflokks-
ins létu í ljós andúð á hugmynd-
inni. Konungurinn hefði talið frá
upphafi að það mundi valda alls
konar erfiðleikum, ef keisarafjöl-
skyldan settist að á Englandi.
Málið væri að verða almennings-
eign og fólk gerði annað hvort ráð
fyrir að konungurinn væri upp-
hafsmaðurinn, eða gerði lítið úr
þeirri erfiðu aðstöðu, sem hann
kæmist í, ef hugmyndin yrði að
veruleika.
Utanríkisráðherrann lét undan
og sendi forsætisráðherranum
svohljóðandi bréf:
„Ég held að konungurinn sé
kominn í erfiða aðstöðu.
Ef zarinn kæmi hingað bæri
okkur að lýsa því yfir að við (ráð-
herrar ríkisstjórnarinnar) hefðum
boðið honum — og bæta því við
okkur til verndar að við hefðum
gert það fyrir frumkvæði rússn-
esku ríkisstjórriarinnar (það mun
henni ekki falla vel í geð).
Ég tel enn að við verðum að
gera tillögu um að Spánn eða
Suður-Frakkland séu heppilegri
dvalarstaðir fyrir zarinn en Eng-
land.“
Fjórum dögum síðar sneri
Stamfordham sér að forsætisráð-
herranum. Hann sagði honum frá
mótmælunum, sem konungurinn
hefði fengið, og minnti hann á
svipaða erfiðleika, sem konungur-
inn hefði komizt í, þegar hann tók
á móti grísku konungsfjölskyld-
unni, sem var talin hlynnt Þjóð-
verjum. Jafnvel þótt ríkisstjórnin
tæki ábyrgðina mundi fólk segja
að hún hefði gert það til að halda
verndarhendi yfir konunginum.
Máli sínu til stuðnings benti
Stamfordham á grein eftir H.H.
Hyndham í róttæka blaðinu „Just-
ice“ um hörmulegar afleiðingar,
sem vera zarsins á Englandi
mundi hafa. Lloyd George viður-
kenndi að þetta væru sterk rök og
lofaði að ráðgast við frönsku ríkis-
stjórnina í von um að zarnum yrði
leyft að setjast að í Frakklandi.
Þegar Stamfordham frétti að
Miliukov vonaði enn að zarinn
kæmist til Englands sagði hann
Balfour að konungurinn vænti
þess að Buchanan yrði tjáð að
fyrra samkomulag um að taka á
móti keisaranum gæti ekki lengur
talizt bindandi. Balfour lofaði að
senda skeyti til Petrograd.
Bandalagið í hættu
Nú var svo komið að málið olli
brezku stjórninni minni vand-
kvæðum en konunginum. Konung-
urinn óttaðist að hann mundi
glata vinsældum sínum, jafnvel
hásætinu, en stjórnin óttaðist að
hún mundi glata bandamanni i
stríðinu og hikaði því við að vekja
ugg meðal nýju valdhafanna, sem
voru undir vaxandi þrýstingi frá
öfgamönnum. Lítið var hugsað um
keisarann og fjölskyldu hans. Báð-
ar röksemdirnar komu fram í
skeyti utanríkisráðherra til Buch-
anans.
Fjörutíu árum síðar reyndi
dóttir sendiherrans að hrekja
ásakanirnar um að faðir hennar
hefði enga tilraun gert til að
bjarga keisarafjölskyldunni og
hann yrði að bera hluta ábyrgðar-
innar á afdrifum hennar. Svar
sendiherrans við skeyti Balfours
frá 13. apríl styður á engan hátt
málstað hennar. „Ég er fyllilega
sammála þeirri skoðun yðar,“ seg-
ir hann, „að ef einhver hætta er á
hreyfingu andkonungssinna (þ.e. í
Bretlandi) væri langtum betra að
keisarinn fyrrverandi kæmi ekki
til Englands."
Hann var sammála því að
vinstriöfgamenn í Rússlandi og
þýzkir útsendarar mundu æsa al-
menningsálitið gegn Bretum, ef
keisarinn færi til Englands, en
taldi ekki eins líklegt og Balfour
að vera hans á Englandi mundi
spilla sambúðinni við Rússa. Að
lokum lét hann í ljós von um að
Frakkar tækju við keisarahjónun-
um.
Kúvending konungsins var al-
ger. Með hjálp ráðherra sinna
hafði hann tryggt að keisarahjón-
in stigju aldrei fæti á Englandi,
hver svo sem afdrif þeirra yrðu.
Boð það um hæli, sem keisara-
hjónin fengu í upphafi og bæði
konungurinn og forsætisráðherr-
ann höfðu samþykkt, var orðið
dauður bókstafur.
Fyrir sitt leyti gerði rússneska
bráðabirgðastjórnin sér enn vonir
um að losna við zarinn. En vikurn-
ar liðu og fyrirspurnir hennar til
brezku stiórnarinnar báru engan
árangur. I júlí tók Kerensky við af
Lvov fursta, en bolsévikarnir Len-
in og Trotsky steyptu fljótt þess-
um frjálslynda en valdalausa for-
sætisráðherra af stóli. Keisara-
fjölskyldan hafði verið flutt frá
höllinni Tsarskoe Selo, skammt
frá Petrograd, til Tobolsk í
Síberíu. í apríl 1918 voru keisar-
inn, kona hans og bötn flutt til
enn afskekktari bæjar, Ekaterin-
burg, í Úralfjöllum. Þar voru þau
myrt þremur mánuðum síðar.
Að hve miklu leyti bar konung-
urinn ábyrgð á endanlegum örlög- -
um þeirra? Ef hann hefði strax
hvatt forsætisráðherrann til að
senda brezkan tundurspilli til
Eystrasalts má vera að bráða-
birgðastjórnin hefði gripið tæki-
færið til þess að koma keisara-
fjölskyldunni um borð og losna við
hana. Benda má á þau mótrök að
þrátt fyrir allar mannúðlegar
fyrirætlanir sínar var staða Miliu-
kovs og Kerenskys ekki nógu sterk
til þess að þeir gætu storkað vilja
öfgamanna þeirra, sem reyndu að
koma fram hefndum. Hvað sem
því líður voru börn zarsins með
mislinga og foreldrar þeirra geta
vel hafa beðið um frest. En eitt er
víst og það er að með því að fá
ríkisstjórn sína talið á að draga til
baka hið upphaflega tilboð um
hæli svipti konungurinn keisara-
fjölskylduna beztu og ef til vill
einu undankomuleiðinni.
Eftir á að hyggja virðist sú af-
staða konungsins að neita að
hjálpa hinum rússnesku frænd-
systkinum sínum illskiljanleg og
hún skilst aðeins með því að skoða
hana í því sögulega samhengi að
um þessar mundir þjakaði stríðs-
þreyta og óánægja Englendinga.
Fyrsta meginregla sérhvers erfða-
veldis er varðveizla þess og Georg
konungur V þurfti aldrei að þræða
braut sjálfsbjargarviðleitninnar
eins gætilega og árið 1917. Hann
taldi sér ógnað með tvennum
hætti: með hvíslherferð, sem dró
ættjarðarást hans i efa, og með
lýðveldisstefnu, sem kom upp á
yfirborðið.
Álit konungsins
Einmitt á slíkum öryggisleysist-
íma hvatti ríkisstjórn hans hann
til að styðja tilboðið um að skjóta
skjólshúsi yfir keisara-
fjölskylduna, sem hefði bendlað
hann við einræðisstjórn zarsins og
stofnað áliti hans í hættu. Kon-
ungar eru viðkvæmari fyrir bylt-
ingarvofunni heima fyrir en er-
lendis og hafi Georg V ekki séð
það fyrir í marz 1917 að Rússland
ætti eftir að sökkva í hyldýpi villi-
mennsku bolsévismans var hann
engu sljórri en forsætisráðherra
hans.
Konungurinn óttaðist einkum
afleiðingar þess að bjóða konu
zarsins til Englands, þar sem
hann taldi hana „bera að miklu
leyti ábyrgðina á núverandi öng-
þveitisástandi, sem ríkir í Rúss-
landi“. Þegar Hardinge spurði
Bertie lávarð, sendiherra Breta í
París, hvort franska stjórnin yrði
fáanleg að taka á móti keisara-
fjölskyldunni, kvað hann enn
fastar að orði:
„Ég held ekki að keisaranum
fyrrverandi og fjölskyldu hans
yrði fagnað í Frakklandi. Keisara-
frúin er ekki aðeins fæddur Húni,
hún er líka þýzklunduð. Hún gerði
allt sem í hennar valdi stóð til að
koma á samkomulagi við Þjóð-
verja. Hún er talin glæpamaður
eða hættulegur vitfirringur og
keisarinn fyrrverandi er talinn
glæpamaður vegna veiklyndis
hans og undirgefni fyrir duttlung-
um hennar.“
Keisarafrúin átti ekki samúð
konungsins, þótt hann kunni að
hafa iðrazt þess að hafa brugðizt
„Nikka frænda" á fyrstu vikum
byltingarinnar.
Hlutur Stamfordhams í þessum
atburðum verður vart ofmetinn.
SJÁ NÆSTU SÍÐU
Trotsky kemur til Brest-Litorsk til að semja rið Þjóðrerja (7. janúar 1918).
Hann sést standandi til bægri og borfir á þýzka herforingja beilsa bolsérik-
unum Joffe (til rinstri með hatt) og Kamener (í miðju).