Morgunblaðið - 15.01.1984, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. JANÚAR 1984
WOODY
ALLEN
Hrakfallabálkur á sviði
en heimspekingur í sinni
og einn fremsti skopleikari Bandaríkjanna
Skopið hjá honum slaer
gneistum í þeim örlitla
punkti, þar sem hið áþreif-
anlega og hið óhlutstæða
gæti komist í snertingu
hvað við annað. „Ég hata
veruleikann, en samt geri
ég mér ljóst, hvað sem öðru
líður, að hann er þó einasti staðurinn, þar
sem maður fær almennilega grillsteik."
Eða þá þessi: „Er líf eftir dauðann og ef
svb er, skyldu þeir þá geta skipt hundrað-
kalli fyrir mann?“
Skop Woody Allens er í því fólgið að láta
stöðugt eitthvað verulega háieitt og
eitthvað afspyrnu hversdagslegt og marg-
þvælt dúndra saman." Af hverju þurfti
þessi unga kona í blóma lífsins að þjást
svona óskaplega — var það af því að hún í
æsku hafði haft nægilegan kjark til að
bera til að snúast öndverð gegn öllu hefð-
bundnu, viðteknu og var því með brúnan
pappírspoka á höfðinu, þegar hún gifti
sig?“
Undirmálsmaðurinn
í fyrirrúmi
Að baki öllum stórhátíðleikanum leynist
hinn broslegi veruleiki. Baráttan milli
veruleika og blekkingar endar alltaf á
þann veg, að sá veruleiki, sem hefur hlát-
urinn á sínu bandi, gengur með sigur af
hólmi. Það líf, sem Woody Allen svo gjarn-
an vildi geta ráðið við til fullnustu, leikur
hann oft grátt. Það er vitað mál, að hann
er alltaf sá, sem að lokum verður að láta í
minni pokann. Með réttu er hægt að líta á
hann sem sannan merkisbera minnimátt-
arkenndarinnar.
Þegar ég svo hitti hann, er ég óneitan-
lega slegin undrun. Það skal fúslega játað,
að hann er eitt af átrúnaðargoðunum mín-
um (ásamt þeim Marlon Brando og popp-
söngvaranum James Taylor), og þá hefur
maður að vísu vissa tilhneigingu til að sjá
viðkomandi gegnum rósrauð gleraugu, en
að hann væri svona svakalega ljótur hefði
mér þó aldrei komiö til hugar. Mér flýgur
ósjálfrátt í hug, að karlmaður með svona
útlit, sem vill samt geta unnið hylli
kvenna, verði þá svo sannarlega að láta sér
detta eitthvað alveg sérstakt í hug.
Eða kannski er það alveg óþarfi fyrir
hann, því maður nær sér furðu fljótt eftir
áhrif þessarar fyrstu sýnar.
Allen hefur þess háttar frjálsmannlegt,
aðlaðandi viðmót til að bera, tilfinninga-
næmi og viðkvæmt sinni, þýðleika og ró-
semi í fasi, sem, með því að ýkja örlítið,
mætti einna helzt kalla útgeislun. Hann
virkar hrífandi og maður fær góðan þokka
á honum. Hann er einkar kurteis, talar
yfirvegað og undirstrikar mál sitt við og
við með litlum, öguðum handahreyfingum.
Hann horfir beint í augu viðmælanda síns,
þegar hann er að tala, en mér verður hins
vegar stöðugt litið inn á milli á handlegg-
inn á honum, sem hvílir á stólarminum við
hliðina á mínum, og mér er það með öllu
óskiljanlegt, að hann skuli vera ennþá
freknóttari en minn eigin handleggur.
Woody Allen kann betur en flestir aðrir
samtímamanna hans að gera einmitt þá
kvíða- og óttatilfinningu, sem allur fjöldi
manna ber í brjósti, að sinni eigin per-
sónulegu kennd og túlka hana sem slíka;
einnig í því, sem mönnum er svo oft og
iðulega ábótavant í almennri kunnáttu og
hversdagslegri hæfni, lýsir hann gjarnan á
þann veg eins og einungis hann einn og
sjálfur ætti við þess háttar örðugleika að
stríða. Þær persónur, sem Allen skapar,
reyna að gera allt sem yfirleitt er hugsan-
legt til þess að verða fríðir sýnum, kyn-
magnaðir og komast vel áfram í lífinu,
alveg eins og þessar persónur hans ætluðu
sér að samsvara nákvæmlega í einu og öllu
þeirri karlmennsku-fyrirmynd nútíma
þjóðfélags, sem svo mjög er mótuð af hálfu
kvikmynda og auglýsinga í fjölmiðlum. En
menn sjá það strax við fyrsta tillit, að
Woody muni aldrei takast að ná þessu
marki.
Hárið á honum lítur út eins og það hafi
verið þurrkað í vindgöngum, líkamsvöxtur
hans minnir einna helzt á illa dregið
spurningamerki, og um andlit hans, sem
prýtt er gleraugum á þann veg, að þau
virðast vera óaðskiljanlegur hluti ásjónu
hans, skrifaði eitt sinn Time Magazine, að
það ætti maður helzt „ekki að mála, heldur
öllu fremur veggfóðra".
Heimspekilegur háðfugl
Sérhver skopleikari þarf, til þess að
virka skoplegur, á einhverju því að halda,
sem fær hann til að líta út sem algjör
andstæða þeirrar fegurðarímyndar, er
mestrar hylli nýtur. Sá, sem ekki er of
feitur eða allt of magur eða hefur að
minnsta kosti risavaxið nef sér til ágætis,
hann klæðir sig í of stóra skó. Woody All-
en dregur upp einfaldaða mynd af sjálfum
sér, þegar hann beitir ytra útliti sem
skoplegum þætti í persónumótun sína.
Enda þótt það sé hann, sem virðist þó
hafa upphugsað allan þennan imbahátt
fyrir persónur sínar, kemur hann mér
þannig fyrir sjónir, að hann gæti aldrei
gert eða sagt neitt neyðarlegt. Allt hans
látæði ber vott um siðfágun og góða
menntun, og það þótt svo klæðnaður hans
— stórskornir, kantaðir skór og kakhi-
skyrta, sem ekki er gyrt ofan í buxurnar —
bendi nú ekki beinlínis í þá átt. En honum
er lagið að hlusta og hann leggur sig fram
um að gefa manni upplýsingar um sig, sem
teljast geta bitastæðar, er á engan hátt
afundinn, né lætur í ljós neina þess háttar
duttlunga, sem oft á tíðum einkenna hinar
stóru stjörnur. Hann virðist yfirleitt í einu
og öllu vera einn af þessum ósköp venju-
legu, viðkunnanlegu mönnum: Maður, sem
gjarnan fer út til þess að fá sér eitthvað
gott að borða eða þá út að skemmta sér
með vinum, sem hann er búinn að þekkja í
mörg herrans ár. Hann grípur gjarnan í
hljóðfæri, hlustar á góða tónlist af plötum
eða situr bara heima — í toppíbúðinni
sinni við Central Park á Manhattan — og
les blöðin. Hann þverneitar því, að hann sé
eitthvert átrúnaðargoð hjá fólki. Ekki al-
deilis, því það komi afar sjaldan fyrir, að
nokkur ávarpi hann úti á götu, og hann sé
jú ekki eins þekktur og Dustin Hoffman;
auk þess hafi hann fyrir sið að setja oftast
upp hatt, þegar hann fari eitthvað út, til
þess að þekkjast ekki.
{ meira en tuttugu og fimm ár hefur
Woddy Allen verið reglulega til meðferðar
hjá geðlækni, því að hann þjáist af „an-
hedoníu", en það er sjúklegt hugarástand,
sem kemur oftast nær í veg fyrir að hann
geti notið nokkurs til fullnustu, geti glaðst
yfir einhverju. Allar hetjurnar í kvik-
myndum hans bera með sér þessi skap-
gerðareinkenni; það skal alltaf eitthvað
ofur hversdagslegt standa í vegi fyrir því,
að þær persónur sem hann mótar á hvíta
tjaldinu fái höndlað hamingjuna. Auk
dauðans, sem alls staðar og alltaf er á
næsta leiti, og kynlífsmynda, er svo
sjálfsfirringin þriðja þýðingarmesta stefið
í öllum kvikmyndum Woody Allens. Óaf-
látanlega er hann að leita sér að nýjum
aðferðum eða hlutverkum, sem kynnu að
gera honum lífið fyllra og bærilegra, hið
hversdagslega andstreymi og mótlæti
léttbærara, því hann er sjálfum sér ósam-
þykkur. Sjálft vörumerki Woody Allens
sem höfundar er því hið misheppnaða, hin
ófullgerða, ófullburða sókn til frægðar og
frama, sem af ýmsum ástæðum stöðvast
alltaf einhvers staðar miðja vegu að mark-
inu.
Langur og lit-
skrúðugur ferill
Enda þótt Woody Allen kunni alveg ein-
staklega vel til verka við að vekja mönnum
þá tálsýn, að hann sjálfan sé virkilega að
finna í þeim persónum og hlutverkum, sem
hann skapar — þannig að fólk kemst
naumast hjá því að finna alltaf um leið til
innilegrar meðaumkvunar með þessum
vesalings aumingja hrakfallabálki Woody
Allen — þá samsvarar þessi áleitna ímynd
hins algjörlega heillum horfna hinum
raunverulega Allen vitanlega á engan
hátt. Því að Woody Allen er auðvitað einn
af þeim, sem notið hafa hvað mestrar vel-
gengni á starfsferli sínum og telst á engan
hátt til þeirra, sem lotið hafa í lægra haldi
í lífsbaráttunni. Strax á skólaárunum var
hann tekinn að senda frá sér 50 brandara
daglega, sem gáfu honum á viku 25 dollara
í aðra hönd; og þarna voru sem sagt komn-
ir 250 brandarar á viku hverri.
Hann samdi skopatriði fyrir sjónvarps-
þætti og tók skömmu síðar að koma sjálfur
fram sem skemmtikraftur á nokkrum næt-
urklúbbum í Greenwich Village í New
York, „enda þótt ég sé eiginlega ekki þessi
opinskáa manngerð sem þó flestir skop-
leikarar eru.“
Vitanlega getur maður ekki einfaldlega
bara tekið þá ákvörðun að verða spaugi-
legur. Maður er það, eða eins og Allen
kemst að orði: „Skop er gáfa, sem ekki er
hægt að búa til. Groucho Marx, sem ég dái
mjög, hafði til dæmis þessa gáfu til að
bera. Hann gat setið inni á einhverju veit-
ingahúsi og bara verið að panta sér steik,
en allir nærstaddir veltust um af hlátri.
Það var svo sem ekkert skoplegt við það,
sem hann sagði, heldur við það, hvernig
hann gat sagt það. Og auk þess hlógu þeir,
sem kringum hann voru, af því að þeir
vildu bara fá að hlæja."
Woody Allen tekur undir það, að konur,
og þó einkum og sér í lagi lífsförunautur
hans um margra ára skeið, Diane Keaton,
hafi haft mikil áhrif á líf hans. Hann var
aðeins 19 ára, þegar hann stofnaði til síns
fyrsta hjónabands, en það var með heim-
spekistúdínu nokkurri. Hún kynnti honum
að vísu heimspeki, en þegar það hjónaband
fór út um þúfur eftir fimm ár, hafði hann
þetta að segja um konuna sína fyrr-
verandi: „Náttúrugripasafnið bað mig um
að láta sig fá einn skó, sem hún hafði átt,
og þeir gátu svo út frá honum endurskapað
risaeðlu frá forsögulegum tímum.“ Eða
þennan: „Þegar hún í fyrsta sinn bjó til
mat fyrir mig, varð mér óvart á að gleypa
bein, sem var í súkkulaðibúðingnum."
Önnur eiginkona hans var leikkonan
Louise Lasser, en hún var hin mesta
heimskona, og þar sem Woody Allen hafði
í þá daga alls enga innsýn í heim hinna
auðugu, áhrifamiklu og voldugu, hófst hún
handa við að kynna hann fyrir „fólki af
réttu tagi“ á Manhattan.
Um svipað leyti fór hann fyrst að starfa
við kvikmyndir, en framan af þó aðeins
sem aðstoðarmaður við samningu kvik-
myndahandrita. Hann vann meðal annars
að gerð handritsins fyrir kvikmyndina
„What’s New Pussycat?", en sú kvikmynd
skilaði alls um 17 milljón dollara hagnaði
og varð því þar með fjárhagslega séð lang-
samlega bezt heppnaða gamanmyndin,
sem þá hafði nokkurn tíma verið fram-
leidd.
Árið 1969 tók hann svo sína fyrstu
kvikmynd, þar sem hann lék líka aðalhlut-
verkið sjálfur, en myndin ber hið einkenn-
andi heiti „Woody, óheillakrákan". í þeim
kvikmyndum, sem hann hefur síðar fram-
leitt, allt fram til nýjustu myndarinnar
hans, „Zelig", hefur Woody Allen stöðugt
haft sinn eiginn lífsótta og sína sjúklegu
taugaveiklun að aðalstefi. í skopi sínu og
spotti eys hann því alltaf af eigin nægta-
brunni.
Þegar rætt er við Woody Allen — en það
er engan veginn svo auðvelt, því að hann
lætur ókunnuga ógjarnan spyrja sig spjör-
unum úr — myndi víst engum koma til
hugar, að hann væri að tala við skopleik-
ara. Honum er ekkert í mun að slá neitt
um sig. Ekki vill hann heldur standa í því
að skemmta gestum sínum. Það er engin
háreysti í hans fari, ekkert kumpánlegt,
ekkert axlaklapp af hans hálfu. Hann er
enginn ærslafenginn trúður, enginn
skrýtilegur heimsumbótasinni, enginn
kátlegur skemmtikraftur. Hann álítur
sjálfan sig einkar þýðlyndan og hógværan
mann og segist gjarnan vilja hafa til að
bera „meiri bræði og reiði, því einmitt þar
eigi allt hið skoplega rætur sínar".
Fáskiptinn, þungt hugsandi maður,
reglulegur gruflari, sem stöðugt á í stríði
við sín eigin vandamál og um leið við
vandamál alls heimsins. Sannarlega gott
fyrir okkur hin.
Armgard Seegers