Morgunblaðið - 21.03.1984, Qupperneq 15

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 21. MARZ 1984 1 5
Helgi Hálfdanarson:
KVADAMAR
Það hefur vakið mér nokkra
furðu, að umræða sú, sem á síð-
ari árum hefur orðið um íslenzkt
mál, virðist nú að undanförnu
hafa einskorðazt æ meir við
framburð. Og þessi umræða um
framburð virðist nú ætla að taka
stefnu á það eitt sem kallað er
„skýr“ framburður. Þá er því
haldið fram, að munur á fram-
burði eftir mælendum skipti
ekki máli, hann sé jafnvel æski-
legur, ef menn aðeins tali
„skýrt".
Vissulega er brýn nauðsyn að
ræða um framburð, þó að aug-
ljóst ætti að vera, að umræða af
þessu tagi snýst ekki nema að
litlu leyti um þann vanda sem
íslenzk tunga á við að stríða um
þessar mundir. En hvað er það
sem við er átt með skýrum fram-
burði? Ætla mætti að öllu máli
skipti hvada málhljóð það eru,
sem borin eru skýrt fram; því
auðvitað er hægt að hafa skýran
framb.urð á hvaða hrognamáli
sem vera skal. Þessi skýrleika-
kenning virðist til komin og
jafnvel látin duga sem andóf
gegn samræmdum kennslu-
framburði, sem ýmsir telja
frumskilyrði þess að unnt sé að
kenna skólabörnum að lesa með
þokkalegum talanda. Að sjálf-
sögðu á sá framburður, sem
kenndur er, að vera skýr; um það
ætti ekki að þurfa neina um-
ræðu.
Ég hef haldið því fram, eins og
fleiri, að æskilegt væri að „við-
urkenndur kennslu-framburður"
færi sem næst hugmynd Björns
Guðfinnssonar um samræmdan
framburð, vegna þess að þar er,
svo sem fært má þykja, tekið
mið af ritmáli og nútíma-staf-
setningu; en til málverndar er
fátt brýnna en leitast við að
halda bilinu milli talmáls og rit-
máls sem minnstu. Einnig hef ég
haldið því fram, að viðurkenna
beri hvert það mállýzku-fyrir-
bæri sem gengur ekki í berhögg
við uppruna eða rithefð, og því
skuli bæði „vestfirzkur" fram-
burður og „skaftfellskur“ talinn
jafn-réttur og hver annar, einnig
hvort heldur er „raddaður"
framburður eða „óraddaður";
hins vegar beri hvorki að kenna í
lestri svo kallaðan „norðlenzkan
kv-framburð“ né „sunnlenzkt
linmæli". Samkvæmt fyrr
greindu sjónarmiði yrði börnum
þá kennt að lesa k, p, t sem k, p, t,
en ekki sem g, b, d, og h sem h, en
ekki sem k, þar sem ágreiningur
er um þessi atriði. Að þessu leyti
ætti þá framburður og stafsetn-
ing að fá drjúgan og vel þeginn
stuðning hvort af öðru. Um þetta
er hægt að ræða. Umræða um
„skýran" framburð er hins vegar
ekki umræða um málrækt, held-
ur einungis um lágmarks
mannasiði.
En þó að fáir muni mæla því
bót, að sagt sé „Kvadamar" fyrir
„Hvað er þetta, maður?" þá er ég
ekki viss um að allir séu sam-
mála um það, hvenær þessi setn-
ing er fram borin „nægilega
skýrt" og hvenær jafnvel „of
skýrt“. Um það mætti ræða.
Ýmsir vilja gera sem mest úr
því, að erfitt eða jafnvei ógerlegt
sé að kenna mönnum annan
framburð en þann sem þeir hafi
alizt upp við. Auðvitað gæti ver-
ið um viss vandkvæði að ræða, ef
fullorðið fólk ætti að breyta
framburði sínum, enda yrði víst
seint eftir því gengið. Öðru máli
gegnir um ólæs börn; þá er ekki
neinn vandi á ferðum.
Sá mállýzku-munur, sem ég
gat um hér á undan og taldi
sjálfsagt að viðurkenna, þykir
ýmsum skemmtilegur og á sinn
hátt „þjóðlegur"; hins vegar skil
ég ekki hvaða yndi menn geta
haft af linmæli eða kv-fram-
burði, sem ekki er einu sinni
hægt að binda við tiltekna lands-
hluta nema mjög lauslega. En
þessi tvö atriði mega heita það
eina sem hægt væri að orða við
afneitun vegna samræmingar á
framburði. Ekki hef ég orðið
þess var, að mjög sár harmur
hafi verið kveðinn að flámælinu
sáluga, sem útrýmt var með
samstilltu átaki hér um árið, og
átti það þó engu minni rétt á sér
en linmælið. Og undarlegt þykir
mér það, að ýmsir þeirra sem
sárast myndu sakna þeirrar fjöl-
breytni í máli, sem fylgir lin-
mæli og kv-framburði, geta með
engu móti unað þeirri fjöl-
breytni sem felst í einstakl-
ingsbundinni áherzlu, sem er þó
öllu gleggra persónu-sérkenni en
t.d. linmæli, og stríðir ekki gegn
neinni rithefð. Ekki er það ætlun
mín að amast við samræmingu á
þessu atriði framburðar, því fer
fjarri, þó að þar hafi stundum
verið fram haldið öfgum eigi litl-
um.
En stöku sinnum hefur flögrað
að mér sá syndugi þanki, að
þessi skyndilegi vöxtur sem
hlaupið hefur í umhyggju manna
fyrir framburði, og beinist sér-
staklega að áherzlum og „skýr-
um“ talanda, hvað sem það
merkir, sé að minnsta kosti öðr-
um þræði flótti frá þeim vanda
sem brýnast er að mæta, og á ég
þar við orðaforðann, setninga-
gerðina og sjálft beygingakerfið.
En þá væri flúið úr sjálfum
landamæra-virkjunum og
hreiðrað um sig á þeim skika
sem auðveldara þætti að verja.
Satt að segja vitum við engin
ósköp um framburð genginna
kynslóða á íslandi, þó að fræði-
menn geti ráðið í eitt og annað.
En það eigum við ritmálinu að
þakka, að við vitum býsna mikið
um það sem meira er um vert,
orðaforða þeirra og málbeitingu.
Og fyrir bragðið vitum við margt
af því sem þeim var annast um
af reynslu sinni, hugsunum sín-
um og kenndum, og getum jafn-
an gengið að þeim fjársjóði vis-
um, meðan við varðveitum þann
eina lykil sem þar fær upp lokið,
en sá nefnist íslenzk tunga.
Og sú varðveizla á að vera
okkur vorkunnarlaus, meðan við
förum ekki að dekra við þá hlá-
legu firru, sem gert hefur vart
við sig, að ekki megi eitt kallast
öðru réttara í máli. Enginn neit-
ar því, að æði margt orkar tví-
mælis, þegar slíkt mat er lagt á
málfar. Hins vegar er vandséð,
hvernig þjóðtungan yrði varð-
veitt án þess sú grein væri þar á
gerð, þegar gild rök standa til.
Augljóst má vera, að orðin rétt
og rangt, sem löngum fá afstætt
gildi, eiga sér annan grundvöll í
mályrkju en í hegningarlögum.
Þegar um málfar er að ræða,
hlýtur rétt að eiga við það sem
talið er æskilegt, og æskilegt
munu flestir telja það sem miðar
að varðveizlu málhefðarinnar, ef
í orðinu Islendingur skal á annað
borð felast eitthvað meira en
manneskja sem dregur fram líf-
ið á tilteknu eylandi í norðan-
verðu Atlantshafi.
Ef það mat eitt skyldi lagt á
mál íslendinga, hvort „vel er að
orði komizt", eins og boðað hefur
verið, og þá væntanlega í þeirri
merkingu, hvort mál og stíll
hæfi tiltekinni hugsun, þá er
engin afstaða tekin til þess,
h ert yfirleitt er talað nokkurt
mál sem kallað yrði íslenzka.
Enda kvað vera hægt að komast
sæmilega vel að orði t.d. á ensku,
eða dönsku. Sannleikurinn er sá,
að án þess tekið sé af skarið um
rétt mál og rangt, þegar það á
við, er ekki einu sinni hægt að
kenna börnum að tala „skýrt".
Islandsmeistaramotiö i vaxtarrækt a
■ 'iri ,41: sunnudaginn 25. marz nk
Sjón
ersögu
ríkari
/ Þaö verður
^ mikiö um aö vera
á Broadway
sunnudaginn 25. marz.
Forkeppnin hefst kl. 14 en úrslitakeppn-
in hefst kl. 20.30. Tískusýning. Heims-
meistarinn í vaxtarrækt
Mohamed Makkaway
veröur gestur mótsins. Nú tekur Jón Páll
þátt í íslandsmeistaramótinu í fyrsta
skipti.
Forsala
aðgöngumiða í Líkamsræktinni Kjör-
garði og við inngang á Broadway.
Verö aögöngumiöa:
Forkeppni kr. 100.-
Urslit kr. 450.-
Matur sem hefst kl. 19 verö kr. 450.-
Miðinn gildir sem happdrættismiði.
Vinningarnir eru glæsileg æfingatæki
frá hinu heimsþekkta fyrirtæki WEIDER.
Borðapantanir í
síma 77500.
DUGGUVOGI 7 - REVKJAVÍK