Morgunblaðið - 10.05.1984, Blaðsíða 6

54
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. MAÍ 1984
Rannsóknir og stefnumörkun í móðurmálskennslu — stutt athugasemd:
Stefnumörkun í
móðurmálskennslu
— eftir Kristján
Árnason
Ástæða er til þess að fagna allri
þeirri opinberu umræðu sem átt
hefur sér stað í vetur um fram-
burðarmál íslenskunnar og mál-
vöndun. Vakinn hefur verið al-
mennur áhugi á málefninu, og nú
síðast er komin fram á Alþingi
þingsályktunartillaga um fram-
burðarkennslu og málvöndun.
Margt hefur komið fram í þess-
um blaðaskrifum og sjónarmið
verið á ýmsa lund. Hér skal ekki
gerð tilraun til þess að vega það
allt og meta eða fella dóma. Sumir
vilja samræma framburð, aðrir
leyfa þúsund blómum að blómstra.
Einn vill láta stafsetningu ráða
framburði, annar vill láta eðlilegt
talmál njóta sín.
Raunar eru þessi „ólíku sjón-
armið" þegar allt kemur til alls
e.t.v. ekki ósættanlegar andstæð-
ur, heldur bera þau vott um sam-
eiginlegt áhugamál allra þeirra
sem hafa látið þessar skoðanir í
ljós: að rækta beri móðurmálið, og
þá talað mál ekki síður en ritað.
Ég hygg að nú sé búið að skerpa
„Finna þarf leið til að
samræma eftir því sem
hægt er hin ólíku sjón-
armið og tryggja að þær
ákvarðanir sem teknar
verða séu skynsamlegar
og öllum til góðs, en
ekki sigur einnar stefn-
unnar yfir hinni.“
„andstæðurnar" nógu mikið og
tími sé kominn að eitthvað verði
aðhafst í þessum málum. Vonandi
ber framkomin tillaga um fram-
burðarkennslu og málvöndun vott
um vilja löggjafans og stjórnvalda
til þess.
I nýlegri grein í Morgunblaðinu
(28. mars) stingur Ragnheiður
Briem upp á því að mörkuð verði
stefna í móðurmálskennslu á ís-
landi. Þetta eru orð í tíma töluð.
Í grein sinni viðurkennir Ragn-
heiður það sjónarmið að ekki sé
rétt að Háskóli íslands verði einn
gerður ábyrgur fyrir stefnunni í
þessum málum, heldur beri að
leita samráðs margra aðila. Raun-
ar hefur ein stofnun lent að miklu
leyti fyrir utan umræðuna, en það
er Kennaraháskóli íslands. Lítið
hefur verið rætt um hlutverk hans
í þessum efnum. Þar er þó verið að
mennta kennara framtíðarinnar,
og þar þarf að hafa einhverja
stefnu.
Menntamálaráðherra er rétt-
kjörinn yfirmaður menningar-
mála hér á landi, og er eðlilegt að
sú stefna sem mörkuð verður sé
mótuð í ráðuneyti hans. Hann á að
bera ábyrgðina, en þó ekki ráða
ferðinni einn. Ragnheiður stingur
upp á því að fjöldi manna verði
hafður til ráðuneytis um þetta
efni, og hygg ég að það sé rétt
stefna. Finna þarf leið til að sam-
ræma eftir því sem hægt er hin
ólíku sjónarmið og tryggja að þær
ákvarðanir sem teknar verða séu
skynsamlegar og öllum til góðs, en
ekki sigur einnar stefnunnar yfir
hinni.
Eðlilegt er að sett verði á lagg-
irnar nefnd manna sem falið verði
að semja skýrslu um þessi mál og
gera tillögur um stefnuna, einkum
um kennslu móðurmálsins í skól-
um. í þessari nefnd þurfa a.m.k.
Kristján Árnason
að eiga sæti fulltrúar eftirtalinna
stofnana og félaga: Háskóli ís-
lands, Kennaraháskóli íslands,
Félag móðurmálskennara, ís-
lenska málfræðifélagið, íslensk
málnefnd og Kennarasamband ís-
lands.
Ekki kæmi mér á óvart, þótt
niðurstaða slíkrar nefndar yrði
m.a. sú að stórefla þurfi kennslu
og rannsóknir á íslensku máli og
kennslufræði móðurmálsins.
Málrækt og rannsóknir
1 umræðu um framburðarmál er
oft vitnað til rannsóknar Björns
Guðfinnssonar á fyrri hluta
fimmta áratugar þessarar aldar.
Flestir vita einnig að Björn var
mikill málvöndunarmaður og
hafði ákveðnar skoðanir í þeim
efnum. Hins vegar gerði hann sér
full-ljóst, að málvöndunarbarátta
án þekkingar er vonlaus barátta.
Þess vegna fékk hann ríflegan
opinberan styrk til gagngerrar at-
hugunar á framburði landsmanna.
Á grundvelli þeirrar þekkingar
sem þannig var aflað var síðan
mörkuð stefna.
Á undanförnum árum höfum
við Höskuldur Þráinsson prófess-
or unnið að athugun á íslenskum
framburði, og notið til þess styrks
úr Vísindasjóði og Rannsókna-
sjóði Háskóla íslands. Þessi rann-
sókn er komin nokkuð á veg, og
höfum við þegar birt niðurstöður
úr athugun á máli Vestur-Skaft-
fellinga í 5. bindi tímaritsins ís-
lenskt mál, sem nýlega kom út.
Könnun þessi tekur til alls lands-
ins, og er úrvinnslu á efni úr
Reykjavík að mestu lokið. Niður-
stöður okkar staðfesta ýmsar
grunsemdir um breytingar á ís-
lenskum framburði frá því á
fimmta áratugnum, en ýmislegt
kemur á óvart. Þessar upplýsingar
skipta máli þegar ræða á um
stefnu í framburðarmálum, og
skal ekki legið á þeim. Upplýs-
ingar um málfar í Reykjavík
munu birtast í næsta hefti ís-
lensks máls, sem kemur út síðar á
þessu ári.
Meðal þess sem fram kemur í
könnun okkar er það að sum (en
ekki öll) þau einkenni sem kenna
má við óskýrt tal eru greinilega
algengari meðal ungs fólks en
eldra. Einnig kemur það fram að
hið norðlenska harðmæli hefur
ögn aukist meðal eldri kynslóð-
anna í Reykjavík, enda þótt
yngsta fólkið sé býsna linmælt. I
Vestur-Skaftafellssýslu hefur
þeim fækkað sem nota gamalgróin
Að gera mikið úr
litlu — eða
Fáeinar hugleiðingar um kvikmyndagerð
— eftir Þráin
Bertelsson
Það er gott til þess að vita, að
íslensk kvikmyndagerð skuli loks-
ins vera farin að eiga fulltrúa á
helstu kvikmyndahátiðum heims-
ins, og sömuleiðis er það ótrúlegt en
satt, að nokkrar íslenskar kvik-
myndir hafa unnið til verðlauna hér
og þar á minniháttar hátíðum, sem
vekja ekki sömu athygli og Berlín
og Cannes, þar sem risarnir í al-
þjóðlegri kvikmyndagerð leiða sam-
an hesta sína.
Þetta er góð landk.vnning og vek-
ur áhuga á Islandi, jafnvel þótt sá
áhugi sé okkur ekki alltaf til góðs,
eins og þegar erlend risafyrirtæki í
kvikmyndagerð ákveða að nota
stórbrotna náttúru landsins sem
ókeypis leiktjöld handa James Bond
að djöflast í, eða breyta Vest-
mannaeyjum í aðra plánetu, þar
sem kostar þúsund kall fyrir mann-
inn að sofa eina nótt.
Við svona risa geta íslenskir
kvikmyndagerðarmenn ekki keppt
á jafnréttisgrundvelli, því að þegar
við tölum á íslensku tala þeir á
ensku, og þegar við segjum króna,
segja þeir dollar, og þegar við segj-
um þúsund, segja þeir milljón.
Þessir fuglar eiga dreifingarkerfi
sem nær um allan heiminn, og þeir
hafa ráðið heimsmarkaðnum frá
því á tímum þöglu myndanna. Og
þeir eru svo voldugir, að þeir geta
jafnvel sjálfir skammtað sér verð-
laun og viðurkenningar á kvik-
myndahátiðum í Berlín og Cannes
með því einu að segjast ekki sýna
fleiri risamyndir og ekki mæta með
fleiri stórstjörnur á þessar hátíðir,
nema fá verðlaun með vissu milli-
bili.
Þetta eru öndvegisfagmenn og
gera skemmtilegar myndir. Myndir
sem íslenskir kvikmyndagerðar-
menn eru aldir upp við. Fyrst í bíó,
svo í kanasjónvarpinu, svo í ís-
lenska sjónvarpinu og loks í
myndbandinu.
„I>að kann líka að þykja
lítill metnaður að vilja
stefna að því að gera
hér myndir, sem eiga
raunhæfa möguleika á
því að gera framleiðend-
um kleift að standa við
fjárhagsskuldbindingar
sínar. En þá er þess að
gæta að íslensk kvik-
myndagerð er nýfarin
að geta skjögrað um á
eigin fótum og það þarf
ekki stóráföll til að hún
missi fótanna.“
Oft harmaði maður á yngri árum,
að allar hetjur á kvikmyndatjald-
inu skyldu vera útlendingar — bæði
Roy og Tarsan og Chaplin og Mikki
mús töluðu útlensku og maður
skildi ekki múkk, nema þegar ein-
hver var skotinn eða fékk í sig
rjómatertu eða datt á rassinn. Og
einhvern veginn myndaðist á þess-
um árum ásetningur um að sjá til,
hvort ekki væri hægt að gera ís-
lenskar myndir, þegar maður
stækkaði, um íslenskt fólk í um-
hverfi sem maður þekkir hér á ís-
landi, þar sem hægt er að vera á
ferli eftir sólsetur án þess að vera
rotaður, og Mafían er gælunafn á
bókelskum gleraugnaglámum, en
ekki samsafn hríðskjótandi eitur-
lyfjakaupmanna.
Og viti menn. Þessu marki hefur
verið náð. Á undanförnum þrem
eða fjórum árum hafa verið gerðar
hartnær tuttugu íslenskar kvik-
myndir í fullri lengd, sem þjóðin
hefur tekið opnum örmum og
flykkst til að sjá. Og þar með hafa
íslendingar orðið samkeppnisfærir
við erlendu risana — á heimavelli.
öfugt
Það er ekki lítill árangur sem
náðst hefur. Mér er sagt að meira
en hundrað þúsund manns hafi
komið að sjá „Land og syni“ og
„Með allt á hreinu" og að fjórar eða
fimm myndir til viðbótar hafi feng-
ið aðsókn uppá meira en sjötíu þús-
und manns. Þetta er frábært. Ekki
einu sinni „Stjörnustríð", „James
Bond“ eða „Súperman" slá þetta út.
En við skuium samt ekki ofmetn-
ast, heldur reyna að líta raunhæft á
það sem er að gerast:
Eftir sem áður eru engilsaxnesk-
ar myndir yfirgnæfandi meirihluti
þess myndefnis, sem ístendingar
horfa á. Hins vegar hefur komið i
ljós, að almenningur hefur áhuga á
að sjá íslenskar kvikmyndir, svo
framarlega sem efni þeirra og efn-
istök standast þær kröfur sem hinn
almenni áhorfandi gerir til kvik-
mynda yfirleitt.
Það hefur líka komið í Ijós, að
hægt er að gera kvikmyndir á ís-
landi, sem geta staðið undir sér
listrænt og fjárhagslega, þótt
markaðurinn sé ekki stór. Þetta
helgast af því að hér er hægt að
gera kvikmyndir á ódýrari hátt en
víðast erlendis, vegna þess að stétt-
arfélög þeirra sem vinna við kvik-
myndagerð miða launakröfur sínar
við íslenskan veruleika.
Ennfremur hefur komið í ljós, að
vinsældir íslenskra mynda (og
gæði) vaxa ekki í réttu hlutfalli við
þann kostnað sem lagt er í við gerð
þeirra, og þaðan af síður vex mark-
aðsgildi þeirra erlendis, þótt reynt
sé að eyða meira fjármagni en
skynsamlegt er. Dæmi: Sjónvarps-
myndirnar „Silfurtunglið" og
„Snorri Sturluson“ og kvikmyndin
„Útlaginn".
Af þessu hafa ýmsir kvikmynda-
gerðarmenn íslenskir dregið þá
ályktun, að heppilegast sé að keppa
við erlendu risana með þvi að fram-
leiða hér myndir, sem fyrst og
fremst eru miðaðar við innan-
landsmarkað. Líki íslendingum
mynd, er góð von til að einhverjum
útlendingum þyki hún líka ásjáleg.
Hugsanlegt er að einhverjar ís-
lenskar myndir eigi eftir að slá í
Þráinn Bertelsson
gegn á alþjóðamarkaði, en lítil von
er til þess að alþjóðamarkaðurinn
eigi eftir að fjármagna íslenska
kvikmyndagerð á næstunni. Og er
þá ekki rétt að myndir sem íslensk-
ir áhorfendur fjármagna séu ein-
mitt gerðar með þeirra þarfir og
áhugamál í huga?
Það kann einhverjum að þykja
það lítill metnaður hjá kvikmynda-
gerðarmanni að vilja fyrst og
fremst gera kvikmyndir um sína
eigin þjóð og handa henni — í stað
þess að einhlína á heimsmarkaðinn
og láta örlög sín ráðast í Berlín eða
Cannes. Það kann líka að þykja lít-
ill metnaður að vilja stefna að því
að gera hér myndir, sem eiga
raunhæfa möguleika á því að gera
framleiðendum kleift að standa við
fjárhagsskuldbindingar sínar. En
þá er þess að gæta að íslensk
kvikmyndagerð er nýfarin að geta
skjögrað um á eigin fótum og það
þarf ekki stóráföll til að hún missi
fótanna.
Setjum svo að einhver hugsjóna-
maðurinn taki sig til og geri hér
kvikmynd sem kostar t.d. 30 millj-
ónir, og setjum svo að hálf þjóðin
komi til að sjá þessa mynd. Þá
skuidar framleiðandinn ennþá
bönkum og starfsliði 15 til 20 millj-
ónir króna, og þá er röðin komin að
alþjóðamarkaðnum að borga brús-
ann. Enginn erlendis vill sýna
myndina í bíóum, því að í myndinni
eru bara frægir íslenskir leikarar,
sem eru því miður óþekktir erlendis
— og fólk fer ekki í bíó í útlöndum
til að sjá óþekkta leikara. (í Frakk-
landi er til dæmis aðeins ein trygg-
ing fyrir því að fólk komi að sjá
franska mynd og hún er sú að Dep-
ardieu leiki í henni). Hugsanlegt er
að sýna myndina til reynslu í list-
rænu bíói í London eða Kaup-
mannahöfn í von um að einhver
gagnrýnandi verði yfir sig hrifinn,
en sá draumur rætist sjaldan, svo
að þá er eftir að reyna að selja
myndina í sjónvarp.
Þjóðverjar hafa mikinn áhuga á
íslandi og hafa keypt nokkrar ís-
lenskar myndir. Segjum að þeir
kaupi þessa og borgi eina og hálfa
milljón króna fyrir. Segjum svo að
tíu sjónvarpsstöðvar í viðbót (á
Norðurlöndum, í Hollandi o.s.frv.)
kaupi sýningarrétt á myndinni, sem
er langt umfram meðaldreifingu á
norrænni mynd. Þessar stöðvar
borga að meðaltali fimm þúsund
dollara, það gera fimmtíu þúsund
dollarar, eða um eina og hálfa
milljón króna.
Og enn á framleiðandinn eftir að
hala inn 12 til 17 milljónir króna, og
hann verður að hafa hraðan á, því
að vaxtakostnaður af hverri milljón
er töluverður, eins og flestir vita.
Fyrir nú utan ókunnugleika sinn
á alþjóðamörkuðum þarf framleið-
andinn að stríða við það, að engin
íslensk kvikmyndastofnun er til,
sem gæti gert honum dreifingu og
kynningu léttari í vöfum.
Með þessar skuldir á bakinu á
framleiðandinn ekki margra kosta
völ. Vonandi er hann ennþá jafn
bjartsýnn og i upphafi, og vonandi
dettur hann í lukkupottinn. Von-
andi fær hann bréf með póstinum á
morgun, þar sem einhver virtur
umboðsmaður býðst til að kaupa af
honum alheimsréttinn fyrir
ógrynni fjár.
En það eru ekki allir svona bjart-
sýnir á að upphefðin komi að utan.
Hins vegar er hægt að vera bjart-
sýnn á, að íslenskir kvikmynda-
húsagestir haldi áfram að kunna að
meta íslenskar kvikmyndir, og
bjartsýnn á að einstök mynd haldi
áfram að gera það gott erlendis.
Þess er örugglega ekki langt að
bíða, að einhver íslensk kvikmynd
komist inn í sjálfa keppnina í Berl-
ín eða Cannes, en það er ekki víst,
að það verði dýrasta íslenska mynd-
in — heldur vonandi sú besta. Og
það er ekki sami hluturinn.
f því sambandi má benda á þær
frábæru móttökur sem kvikmynd
Lárusar Óskarssonar, „Andra dans-
en“, fékk á síðasta ári. Hún var ein-
hver ódýrasta kvikmynd sem Svíar
hafa framleitt í mörg ár — og ein-
hver sú besta. Enda var manni sagt
í gamla daga, að hvaða hálfviti sem
væri gæti eytt peningum; vandinn
væri sá að gera mikið úr litlum efn-
um.
Iníinn Bertelsson er leikstjóri og
kvikmyndaframleiöandi.