Morgunblaðið - 10.05.1984, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. MAl 1984
69
Málsnilld
Um íslenska tungu, framburðar-
kennslu, framsögn og ræðumennsku
— eftir Arna
Sigurðsson
Nú á vordögum, hefur komið
fram á Alþingi athyglisverð og
tímabær tillaga til þingsályktunar
um framburðarkennslu í íslensku
og málvöndun. Góðar almennar
undirtektir þingmanna við um-
ræður að lokinni framsöguræðu 1.
flutningsmanns, Árna Johnsen,
sýndu áhuga og vilja þingmanna
til að snúa vörn í sókn í þessum
efnum, með því að gera átak í
skólum og ríkisfjölmiðlum.
MÓÐURMÁLIÐ OG
SJÁLFSTÆÐISBARÁTTAN
íslenskan, móðurmál okkar og
tunga, hefur allt frá öndverðu ver-
ið hornsteinn íslenskrar menning-
ar og þeirrar arfleifðar er við höf-
um hlotið frá forfeðrum okkar, og
skipað hefur einn meginsessinn í
íslenskri bókmenntasögu; fornrit-
in. Hún varð til þess að þjappa
þjóðinni saman og efla dug hennar
og áræði í sjálfstæðisbaráttu
okkar gegn erlendri áþján. Tung-
an varð ein til þess að tengja
okkur fortíðinni og okkar glæsi-
lega menningararfi, fornritunum,
í landi þar sem mannanna verk
voru bæði fá og af vanefnum gerð
og meginþorri þjóðarinnar lifði
við sult og seyru.
I grein er birt var hér í Morgun-
blaðinu í páskavikunni, eftir Sig-
urð heitinn Nordaí og bar heitið
Málfrelsi, kemst hann svo að orði:
„Það kveður stundum við, að tung-
an, íslenskan, sé mesti kjörgripur
þessarar þjóðar. Að einu leyti má
undir eins færa þetta til sanns
vegar. Tungan greinir manninn,
framar öllu öðru, frá skynlausum
skepnum. Án hennar væri mann-
legt sálarlíf og félagslíf óhugs-
andi. Einsætt er, að leggja beri
rækt við slíkt höfuðtæki menning-
arinnar, svo að sem bestum notum
korni." Og síðar bætir hann svo
við: „Hún er einasta fornleif vor,
hennar list vor einasta þjóðlist." I
þessum orðum hins virta fræði-
manns, sem rituð voru fyrir hart-
nær hálfri öld, endurspeglast mik-
ilvægi verndunar íslensku tung-
unnar og aukinnar málræktar.
Skáldjöfurinn og þjóðskáldið
Matthías Jochumsson kvað svo um
hina íslensku tungu:
Hvað er tungan? — Ætli enginn
orðin tóm séu lífsins forði.—
Hún er list, sem logar af hreysti,
lifandi sál í greyptu stáli,
andans form í mjúkum myndum,
minnissaga farinna daga,
flaumar lífs, í farveg komnir
fleygrar aldar, er striki halda.
SKÓLAKERFIÐ
OG TUNGAN
í greinargerð með fyrrgreindri
þingsályktunartillögu er lögð mik-
il áhersla á mikilvægi tungunnar,
hins hljómandi máls. Þar er m.a.
vitnað í grein í Morgunblaðinu 10.
febrúar sl. eftir prófessor Matthí-
as Jónasson þar sem hann vitnar í
ritgerð sína, Móðurmálsnám
(Tímarit MM 1951, 3. h.) þar sem
hann segir m.a.: „Rétt ritað mál,
lesið á réttan hátt, hljómar sem
mælt mál. Hér sannast enn á ný
að sú rót, sem allar greinar máls-
ins vaxa af, er tungan, hið hljóm-
andi mál. Málið er hið sama, rétt
lesið af bók og mælt af munni
fram. Þannig numin lýkur tungan
upp fyrir börnum og unglingum
dýrast andlegum auði þjóðarinn-
ar, bókmenntunum," Síðar segir
„í skólakerfínu hefur víð-
ast hvar gleymst að gefa
hmu hljómandi máli nægi-
legan gaum, tungunni sem
birtist í framsögn,
mælsku, ræðumennsku.
Framsögn og ræðu-
mennska ætti að verða
stór þáttur í kennslu í
framburði íslenskrar
tungu, málvöndun og
málrækt. Ef ekki sem
hluti af íslenskukennsl-
unni sjálfri þá sem sérstök
námsgrein.“
hann: „Þannig er vanræksla í
kennslu hins mælta máls að drepa
alla lifandi orðsnilld. Því að
mælskan hvílir á tungu manns,
ekki á pennanum. Hún krefst ann-
arrar tækni en ritlistin ...“ Enn
segir: „Stafsetningaræfingar og
skrifleg fullgreining ná aldrei til-
gangi sínum, meðan hljómfegurð,
myndauðgi og skýrleiki mælts
máls týnast og gleymast í skugga
þeirra. Ef við viljum innræta æsk-
unni málvöndun, bæði að hljómi,
orðvali og byggingu, þá verðum
við öllu framar að kenna henni að
þekkja og virða lögmál málfræð-
innar i hinum síhvika straumi
þess.“ I framahldi af þessu bendir
prófessor Matthías á hugmyndir
sínar í þá veru að stóraukin rækt
verði lögð við kennslu og þjálfun í
mæltu máli í grunnskólum lands-
ins, þ.e. frá þriðja eða fjórða ári
grunnskóla. Hann segir m.a.: „Eft-
ir þrjú skólaár er allur þorri
barna orðinn sæmilega læs. Þá
ætti að hefjast nýr þjálfunar-
áfangi í áheyrilegum lestri og
framsögn og standa til loka
grunnskólans."
Þetta eru ákaflega athyglisverð-
ar tillögur og vert að gefa þeim
gaum.
í skólakerfinu hefur víðast hvar
gleymst að gefa hinu hljómandi
máli nægilegan gaum, tungunni
sem birtist í framsögn, mælsku,
ræðumennsku. Framsögn og
ræðumennska ætti að vera stór
þáttur í kennslu í framburði ís-
lenskrar tungu, málvöndun og
málrækt. Ef ekki sem hluti af ís-
lenskukennslunni sjálfri þá sem
sérstök námsgrein.
MÁLSNILLD, NAUÐ-
SYN HVERJUM
MENNTUÐUM MANNI
Málsnilldin eða orðsins list hef-
ur frá örófi alda verið talin ein
göfugasta list, einhver guðdómleg-
asta gjöfin sem mönnum hefur
hlotnast. Mælskan hefur marg-
víslega þýðingu. Hún skipar stórt
hlutverk í verndun íslenskrar
tungu auk þess að vera nauðsynleg
hverjum þeim er vill vernda lýð-
ræðið og rétt einstaklingsins, þvi
mikla þýðingu hefur það fyrir
hvern og einn að kunna að koma
fyrir sig orði, skapar þeim
sjálfstraust og gerir þeim kleift
öðru fremur að tjá sig á skipuleg-
an og áheyrilegan hátt. Hvar í
stétt eða stöðu, sem maður stend-
ur, geta alltaf þau atvik komið
fyrir, að maður finni sig knúinn til
þess að taka til máls. Því er nauð-
synlegt að kunna tök á orðfæri
sínu og geta sett skoðanir sínar
skipulega fram fyrir lítinn og
stóran hóp manna.
Með fullum rétti má segja, að
það sé skylda hvers manns að gefa
gaum þeim hæfileikum að koma
fyrir sig orði, því að þekking og
gáfur verða lftils virði, ef ekki er
unnt að koma þeim á framfæri í
ræðu og riti. Dr. Gunnar Thorodd-
sen benti á þetta í ritgerð sinni:
„Um ræðumennsku", í ritinu
Stjórnmál, sem Heimdallur gaf út
1941. Hann sagði: „Hver sá, sem
vill heita menntaður maður, á að
geta beitt af myndarskap talgáfu
sinni, lýst hugsunum sínum og
sett fram þekkingu sína skýrt og
skorinort, hvar sem er, hvenær
sem er og gegn hverjum sem er.“
Hann bætir svo við: „Það er oft
deilt um hugtakið menntaður
maður, og það eru til margar
frábrugðnar skilgreiningar á því,
en í rauninni er varla hægt að
telja það menntaðan mann, sem
hefur vanrækt talgáfu sína og
framsögn, hversu glæsilegum gáf-
um og fyrirferðarmiklum þekk-
ingarforða sem tilveran hefur
troðið í hann að öðru leyti. Það er
vissulega hörmulegt, en kemur því
miður stundum fyrir, að vita vel
gefna og fjölfróða menn standa
klumsa og orðvana, meðan grunn-
hyggnir yfirborðsmenn með lipra
tungu vinna hugi fólksins til
framdráttar hæpnum málstað."
Það er sitthvað mælgi og mælska.
VARÐVEISLA ÍSLENSKRAR
TUNGU, MIKILVÆGT
ÞJÓÐRÆKNISMÁL
Þjálfun ræðumennskunnar hef-
ur einnig aðra og menningarlega
þýðingu, eins og áður hefur verið
bent á, og hún er sú að varðveita
og fegra hina íslensku tungu, og
því vert að hafa það í huga þegar
rætt er um framburðarkennslu
m.a. í skólum. Einn þáttur ræðu-
listarinnar er að þroska talfæri
sín, svo að menn verði skýrmælt-
ari en áður, en sérstaklega er bent
á það í greinargerð með fyrr-
greindri þingsályktunartillögu.
Það er staðreynd, að málspilling
og mállýti spretta oft upp af
óskýru tali og eiga rót sína að
rekja til leti manna við að bera
skýrt fram, en góður ræðumaður
þarf að ná sem bestu valdi á ís-
lenskri tungu og ræðumaður, sem
er vel þjálfaður og undirbúinn,
vandar mál sitt meira en aðrir og
talar fegurra og heflaðra mál.
Vinnan er móðir mælskunnar. Dr.
Gunnar Thoroddsen segir i fyrr-
greindri ritgerð sinni: „Það er
undravert, hvernig eitt einasta orð
getur verið gerólíkt eftir því,
hvernig það er sagt. Hyldýpi fyrir-
litningar, nístandi hæðni og hin
mýksta mildi getur legið í blæ-
brigðum mannsraddarinnar."
Mannsröddin er undursamlegt
hljóðfæri sem ásamt þjálfaðri
tungu og vönduðu máli getur verið
aflmikið vopn og tæki til að miðla
þekkingu og upplýsingum, öllum
til hagsbóta. Við ættum að gefa
því gaum í þjóðfélagi okkar
sem á sér svo rika menningararf-
leifð og þar sem við kennum að
máttur málsins sé meiri en mátt-
VJterkurog
kJ hagkvæmur
auglýsingamiöill!
Árni Sigurósson
ur stálsins og penninn sé öflugra
vopn en sverðið, að láta nú ekki
undir höfuð leggjast, nú á 40 ára
afmæli lýðveldisins, að veita þessu
þjóðræknismáli, sem varðveisla
íslenskrar tungu og hins hljóm-
andi máls, málsnilldarinnar, er.
Kennsla í framsögn og ræðu-
mennsku hefur víðast hvar verið
vanrækt í þjóðfélagi okkar. Úr því
þarf að bæta með því að gera
kennslu í framsögn og ræðu-
mennsku að skyldufagi í grunn-
skólum og framhaldsskólum
landsins.
ÆSKAN, DÝRMÆTASTI
EFNIVIÐUR
ÞJÓÐARINNAR
í greinargerð með fyrrgreindri
þingsályktunartillögu er vitnað til
orða Helga Hálfdanarsonar rit-
höfundar í samtali við 1. flutn-
ingsmann. Hann sagði m.a.:
„Tungan og æskan eru okkar
dýrmætasti efniviður, en það er
aðeins einn og einn kennari sem
gerir sér far um að bæta málfar
nemenda sinna.“ Dr. Gunnar
Thoroddsen segir í ritgerð þeirri
er áður var vitnað til: „Æskan
lærir margt það f skólunum, sem
nauðsynlegt er hverjum manni,
nema það að láta i ljós í mæltu
máli skoðanir sínar og hugsanir.“
Dr. Bjarni Benediktsson sagði að
framtak og dugur einstaklingsins
væri forsenda gæfu þjóðarheildar-
innar.
ORÐSINS LIST OG
LÝÐRÆÐIÐ
Við íslendingar búum í einu
elsta þingræðisríki í heiminum.
Hér er lýðræðið traust. Okkur hef-
ur ávallt verið Ijós nauðsyn þess
að hver og einn geti látið í ljós
skoðanir sínar, verndað þær og
annan rétt sinn. Skoðana- og tján-
ingarfrelsið er grundvöllurinn að
sönnu lýðræði. Ef við Islendingar
viljum halda áfram að hlúa að
tungu okkar og menningu, fornri
arfleifð, lýðræðinu og rétti ein-
staklingsins verðum við að bera
skynbragð á að mennta og fræða
æsku iandsins í orðsins list, sem
birtist okkur í ræðumennsku,
mælsku.
Hér sannast hið fornkveðna:
Þeir gjalda best sinn gamla arf,
sem glaðir vinna þrotlaust starf
til vaxtar vorri þjóð.
Markmið okkar allra hlýtur að
vera hið sama.
HEILLOG HEIÐUR ÍSLANDS.
Árni Sigurðsson er nemi á bók-
námssviði Fjölhrautaskólans í
Breiðholti og írrrrerandi formaður
Málfundafélags Nemendafélags
FB.
GRUNN-
NÁMSKEIÐ 1
MARKMIÐ:
Að fræða þátttakendur um undirstöðuatriði er varða tölvur,
kynna helstu hugtök og tækjabúnað. Tilgangur námskeiðsins er
að þátttakendur átti sig á því hvernig tölvan vinnur, hvað sé hægt
að framkvæma með henni.
EFNI:
— Grundvallarhugtök í tölvufræðum.
— Stutt ágrip af sögu tölvuþróunarinnar.
— Lýsing helstu tækja sem notuð eru í dag.
— Hugbúnaður og vélbúnaður.
— BASIC og önnur forritunarmál.
— Notendaforrit: Kostir og gallar.
— Æfingar á tölvuútstöðvar og smátölvur.
— Kynning á notendaforritum fyrir ritvinnslu og áætlanagerð.
Þ ÁTTT AKENDUR:
Námskeiðið er ætlað starfsmönnum fyrirtækja sem nota eða
munu nota tölvur og öllum þeim sem hafa hug á að kynnast
tölvufræði.
LEIÐBEINANDI:
Björn Guömundsson, rekur eigin
forritunarþjónustu.
TIMI-STAÐUR:
14.—17. maí 1984, samtals 16 klst.
Síðumúli 23, 3. hæð.
TILKYNNIÐ PÁTTTÖKU
í SÍMA 82930
ATH: Verslunarmannafélag Reykjavíkur og Starfsmennt-
unarsjóður starfsmanna ríkisstofnana styrkir félaga sína til
þátttöku á þessu námskeiði. Upplýsingar gefa viðkomandi
skrifstofur.
STJÓRNUNARFÉIAG
ISIANDS
SHXJMÚLA 23
SIMI 82930