Morgunblaðið - 10.05.1984, Blaðsíða 16

64
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. MAÍ 1984

Vandamál upplýsinga-
— norræn lausn
Að því er mér skilst er hin
tæknilega dreifingarþörf ekki
lengur fyrir hendi. Sænskir sjón-
varpsáhorfendur sem hafa aðgang
að tveimur rásum en engu kapal-
kerfi hafa mun minna valfrelsi en
grannar þeirra. Danir og Norð-
menn eru með áform um að bæta
við nýjum sjónvarpsrásum og
verður unnt að senda þær dag-
skrár út án norræns gervihnattar.
Þá stendur ekki annað eftir af öll-
um þessum áformum en sú hug-
mynd að það sé I þágu hins nor-
ræna málstaðar að hluti dagskrár-
efnis einstakra landa sé aðgengi-
legt öðrum en sjónvarpsáhorfend-
um í viðkomandi löndum.
Ot af fyrir sig hef ég ekkert á
móti því, en þá er spurningin
hvort vert sé að leggja fjármuni
og krafta í endurbætur þar sem
afraksturinn yrði svo takmarkað-
ur sem fyrirsjáanlegt er. Það væri
rétt lausn á röngu vandamáli.
Rétt vandamál snýst ekki um
dreifingu heldur um framleiðslu.
Þar er að tvennu að hyggja. Það
sem mest hefur verið rætt í þessu
sambandi eru fjárhagsörðugleikar
núverandi sjónvarpsstöðva og
getuleysi þeirra á sviði sköpunar.
Sænska sjónvarpið er ágætt dæmi
um þessi vandamál. Æ meiri hluti
þeirra fjármuna sem það hefur yf-
ir að ráða fer í fastan kostnað.
Verkfærið er í þann veginn að
ráða niðurlögum sjálfs sín.
Þetta er uggvænlegt ástand með
tilliti til þeirrar alþjóðlegu fjöl-
miðlunarbyltingar sem er í upp-
siglingu. Tryggð áhorfenda við
ríkisreknu stöðvarnar er tæpast
órofa, jafnvel þótt ekki sé útlit
fyrir að þýzkar, franskar og
rússneskar útsendingar um gervi-
hnött verði ekki miklu skemmti-
legri.
Enn ískyggilegra er útlitið varð-
andi þá hlið málsins sem varla
hefur verið minnzt á enn sem
komið er. Hvernig mun það koma
niður á menningarlífinu I löndum
okkar að ríkisreknu sjónvarps-
stöðvarnar lamast á sama tíma og
hið alþjóðlega framboð eykst jafnt
og þétt?
Vandamálið sem mér sýnist
krefjast úrlausnar er þetta:
Hvernig Ieysum við úr læðingi afl
í löndum okkar sem I senn fram-
kallar fjármuni og hæfileika I
kvikmyndagerð? Er einfaldlega
hægt að skapa algjörlega nýja teg-
und jafnvægis milli listrænna
hæfileika og sjónvarps I þessum
löndum? Getur fjölmiðlunarpóli-
tik loks orðið sá hornsteinn menn-
ingarpólítíkurinnar sem svo
ótalmargir hafa látið sig dreyma
um árangurslaust?
Varpa má ljósi á málið með því
að rifja upp umræðu sem fram fór
I sænsku blöðunum á sínum tima
en hefur nú fallið í gleymskunnar
dá. Þessi umræða átti sér stað
sumarið 1969, fáeinum mánuðum
áður en siðari sænska sjónvarps-
rásin tók til starfa. Nils Erik Ba-
ehrendtz, forstöðumaður sænska
sjónvarpsins á frumbýlingsárum
þess, skrifaði nokkurs konar
erfðaskrá og birti i Expressen.
Þetta voru fjórar greinar og í
þeim var að mínu viti að finna það
skynsamlegasta sem sett hefur
verið fram um sænskt og norrænt
sjónvarp. Því miður höfðu þessi
skrif ekki minnstu áhrif á upp-
byggingu þeirra tveggja nýju
sjónvarpsrása sem þá var á döf-
inni.
Grundvallarspurning Ba-
ehrendtz var þessi: Verður svo
margt fastráðið starfsfólk hjá
nýju sjónvarpsstöðvunum að í
„Nýja norræna dag-
skrárstofnun — nokk-
urs konar sjónvarps-
SAS þarf aÖ skipuleggja
þannig aö sneitt veröi
hjá þeim annmörkum
sem núverandi sjón-
varpsstöövar eru háðar:
Miklum reksturskostn-
aöi, stirfni skrifræðisins
og stefnuleysi í dag-
skrárgerð. Hiö æskilega
kerfi er það sem í
Danmörku hefur verið
nefnt verktakakerfi.“
framtíðinni verði ekki unnt að
láta vinna verkefni utan stofnun-
arinnar? Hann gaf greinilega í
skyn að svarið við þessari spurn-
ingu væri já, um leið og hann var-
aði við þeim óhjákvæmilegu af-
leiðingum sem fyrr eða síðar
kæmu í ljós:
„Þegar kreppir að getur ástand-
ið orðið ískyggilegt, einkum þegar
fjárveitingar verða skornar niður.
Niðurskurður mun einkum koma
niður á fjárveitingum sem falla
ekki undir fasta liði og jafnvel
getur reynzt örðugt að fá peninga
til að nægja fyrir þeirri dagskrár-
gerð sem fram fer innan stofnun-
arinnar."
Þetta er einmitt það ástand sem
við stöndum nú frammi fyrir inn-
an sænska sjónvarpsins. En árið
1969 voru hinir nýráðnu dagskrár-
stjórn, Hákan Unsgaard og Örjan
Wallqvist ekki með neinar sér-
stakar áhyggjur. Við skulum ekki
álasa þeim fyrir skort á framsýni,
— hver trúði því fyrir fimmtán
árum að gullöld sænska fyrir-
myndarþjóðfélagsins stæði ekki
til eilifðarnóns? Á hinn bóginn
fékk Baehrendtz kröftugar undir-
tektir hjá Harry Schein, forstöðu-
manni Kvikmyndastofnunarinnar,
sem benti á að framleiöslueinokun
ógnaði því tjáningarfrelsi sem út-
sendingareinokuninni væri ætlað
að tryggja.
Hrakfarir í
listrænni sköpun
Ekki leikur vafi á því að hrak-
farir sænska sjónvarpsins á sviði
listrænnar sköpunar eru aö miklu
leyti að kenna þeirri óæskilegu
þróun sem Nils Erik Baehrendtz
spáði I greinum sínum. Þegar ég
tala um afturför á ég ekki við hina
daglegu dagskrá, tiltölulega áreið-
anlega fréttaþjónustu og þokka-
lega skemmtiþætti. Mergurinn
málsins felst nefnilega i þessari
spurningu: Hversu margir virki-
lega minnisstæðar kvikmyndir
(leiknar), framhaldsmyndaflokka,
leiksýningar og heimildamyndir
hefur sjónvarpið gert síðan rás-
irnar urðu tvær? Hversu margar
þeirra mynda sem gerðar hafa
verið þola dagsins ljós eftir svo
sem tuttugu ár? Hefur sænska
sjónvarpið borið gæfu til að upp-
götva einn einasta kvikmynda-
stjóra á borð við Mauritz Stiller,
Uigmar Bergman, Arne Sucks-
dorff og Bo Widerberg, sem allir
eiga rætur að rekja til sænska
kvikmyndaiðnaðarins? Svarið er
auðvitað nei.
Já, hví skyldum við ekki gera
sllkar kröfur til fjölmiðils sem
kostar okkur meira en milljarð á
ári hverju?
Mér skilst að ástandið sé litlu
skárra á hinum Norðurlöndunum.
Eigin dagskrárgerð er hlutfalls-
lega allof lítil. Og alltof lítið af
þeirri dagskrárgerð sem þar á sér
stað er umfram það sem talizt get-
ur þokkalegt handverk.
Það er augljóst mál að Svíar eru
þess ekki þess umkomnir að hafa á
framfæri sínu tvær sjónvarps-
stöðvar með eigin efni f háum
gæðaflokki. Sama held ég megi
segja um hin Norðurlöndin. Hjá
engri Norðurlandaþjóðanna eru
efnahagslegar og listrænar for-
sendur til að sjá tveimur ríkis-
reknum sjónvarpsstöðvum fyrir
dagskrárefni, a.m.k. ekki á sama
tíma og svæðisstöðvum er komið á
fót. Sú almenna regla að hindrun í
vegi fjölmiðlaþróunar sé fólgin í
skorti á dagskrárefni, gildir jafnt
á Norðurlöndum sem annars stað-
ar. Með tilliti til þessa virðast áf-
orm um að koma á laggirnar nýj-
um sjónvarpsrásum í Noregi og
Danmörku ekki sérlega skynsam-
leg.
Ein öflug
sjónvarpsrás
Bezta vörnin gegn alþjóðlegum
gervihnöttum tel ég að sé í því
fólgin að reka eina öfluga sjón-
varpsrás sem nær til alls landsins,
ásamt svæðisstöðvunum. Ég tel að
svæðisstöðvarnar eigi að fá bróð-
urpartinn af því fjármagni og
mannafla sem verður til skipt-
anna.
Og það er í slíku fjölmiðlunar-
kerfi sem ég vil hafa norræna
gervihnattarsamvinnu. Eða rétt-
ara sagt: Samvinnu þar sem gervi-
hnötturinn er alls ekki aðalatriðið
heldur aöeins eitt af mörgum
hugsanlegum verkfærum til að
hrinda f framkvæmd grundvall-
arhugmyndinni, þ.e.a.s. norrænni
dagskrárstofnun.
Nýja norræna dagskrárstofnun
— nokkurs konar sjónvarps-SAS
— þarf að skipuleggja þannig að
sneitt verði hýá þeim annmörkum
sem núverandi sjónvarpsstöðvar
eru háðar: Miklum rekstrarkostn-
aði, stirfni skrifræðisins og
stefnuleysi f dagskrárgerð. Hið
æskilega kerfi er það sem í Dan-
mörku hefur verið nefnt verktaka-
kerfi. í því felst að fast starfslið
beinir kröftum sfnum að innkaup-
um á dagskrárefni og sérpðntun-
um á dagskrárefni en ekki þvf að
stjórna herskara fastráðinna
tæknimanna og dagskrármanna.
Þannig er hægt að komast af meö
tiltölulega fámennt lið fastra
starfsmanna.
PBSí
Bandaríkjunum
Sem fyrirmynd vil ég benda á
bandarísku stofnunina Public
Broadcasting Service sem byggir
fjárhagsafkomu sína ekki á aug-
lýsingum fremur en Channel Four
í Bretlandi. (Channel Four er
reyndar rekin samkvæmt verk-
takakerfi). Ég tel PBS ekki ein-
ungis góða fyrirmynd vegna þess
hve vel mannafli nýtist hja þeirri
stofnun — 225 manns sem starfa í
þremur borgum inna af hendi allt
það starf sem unnið er. Aðal PBS
er að samræma störf þeirrar
deildar sem annast kaup á dag-
Norræna ráöherranefndin efndi til
ráðstefnu í Stokkhólmi fyrir rúmum
hálfum mánuöi um sjónvarp á Norður-
löndum. Á ráöstefnu þessari flutti Arne
Ruth, menningarritstjóri sænska dag-
blaósins Dagens Nyheter, ræðu, sem vakti
mikla thygli. Arne Ruth skrifaói síðan grein
sem byggð var á þessari ræðu og birtist hún
fyrir skömmu í Dagens Nyheter í Stokkhólmi,
Aftenposten í Osló og Politiken í Kaupmanna-
höfn. Grein Arne Ruth fer hér á eftir.
Svarið er tækni. En
hver var spurning-
in?“ Ekki alls fyrir
löngu voru barm-
merki með þessari áletrun næsta
algeng sjón á förnum vegi og mér
kemur hún í hug við iestur tillögu
þar sem tíndar eru upp eftirhreyt-
ur Nordsatumræðunnar — þ.e.a.s.
skýrslu um norræna samvinnu um
útvarp og sjónvarp um gervihnött,
sem svokallaður forystuhópur á
vegum Norðurlandaráðs hefur
lagt fram.
Skýrslan er fræðileg, skipuleg
og ítarleg. En enginn hefur spurt
þeirrar spurningar sem þar er
svarað. Skýrslan er einfaldlega
framlenging á tækninni, eins og
þeir sem hana semja taka raunar
fram á bls. sex — „framkvæmdin
Tele-X með iðnaðar- og tjáskipta-
pólitískan tilgang".
í skýrslunni er hvergi minnzt á
menningarpólitík. Forystuhópur-
inn bjástrar við að leita uppi nor-
ræn dagskrárafbrigði fyrir iðnað-
arframkvæmdina Tele-X. En for-
sendurnar sem svífa yfir vötnun-
um gefa ekki tilefni til hug-
kvæmni því að gervihnattarsam-
starfið á að vera milli þeirra ríkis-
reknu sjónvarpsstöðva sem þegar
eru starfræktar. Við sjálfstæði
þeirra má með engu móti hrófla.
Tillagan felur einfaldlega í sér að
þeim norrænu sjónvarpsdagskrám
sem fyrir eru skuli troðið inn á
tvær eða þrjár rásir á Tele-X.
Svona fer þegar skrifræðið
kemst í slagtog við tæknina. Þá
kemur menningarpólitíkin eins og
gerið á eftir deiginu; óþarfur við-
auki við fullunna iðnaðarfram-
kvæmd. Þegar enginn hefur borið
fram fyrirspurn getur svarið auð-
vitað ekki orðið annað en innan-
tómt.
En er þá til spurning sem kynni
að kalla á annað svar? Það álít ég.
Og ég verð æ vissari um mikilvægi
þess að leita slíkrar spurningar.
Annars mundu Norðurlandaþjóð-
irnar í lok þessa áratugar sitja
uppi með kynstur af tæknilegum
lausnum á öðrum vandamálum en
þeim sem þær búa við.
Helzta ástæðan fyrir þessari
skoðun minni er einföld: Það er
ekki hægt að hrinda í framkvæmd
neinu kostnaðarsömu norrænu
verkefni nema það uppfylli aug-
ljósa þörf almennings á öllum
Norðurlöndunum.
önnur ástæða er ekki siður ein-
föld: Hvers konar sjónvarpssam-
vinna sem verður til þess að
skerða það athafnafrefsi sem
rikisreknu sjónvarpsstöðvarnar
búa þegar við fer að öllum likind-
um út um þúfur sakir tregðu inn-
an þessara stofnana.
Örlög Nordsat
Örlög Nordsat-hugmyndarinnar
eru lifandi dæmi um hvort
tveggja. I upphafi virtist svo sem
Nordsat gæti leyst dreifingar-
vanda sumra rikisreknu sjón-
varpsstöðvanna og þá fyrst og
fremst hinnar norsku. Möguleikar
á móttöku fleiri rása freistuðu
Svia sízt en þeir hafa nú þegar um
tvær rásir að velja. Sænskir skoð-
anasmiðir voru þar að auki al-
gjörlega sannfærðir um að dag-
skrárgerðarmenn í nágranna-
löndunum væru upp til hópa léleg-
ir leikmenn. En rothöggið fékk
þessi hugmynd þó ekki fyrr en
norræna ráðherranefndin kunn-
gerði sína stórbrotnu tvíhyggju í
málinu: Sjónvarpsstöðvunum
skyldi tryggt fullkomið sjálfstæði
um leið og þess var krafizt að
dagskrár með menningarlegt gildi
skyldu njóta verndar á þann hátt
að útsendingar á þeim væru sam-
ræmdar.