Morgunblaðið - 29.05.1984, Síða 18

~ 18_____________MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 29. MAl 1984_
Ólafur Jóhannesson fyrr-
verandi forsœtisráðherra
Dr. ólafur Jóhannesson er lát-
inn. Genginn er mikilhæfur
stjórnmálamaður, virtur og dug-
mikill fræðimaður, drengskapar-
maður, vandaður og traustur.
Við ólafur Jóhannesson áttum
samleið um hálfrar aldar skeið,
fyrst sem skólabræður, en síðar
sem nánir samstarfsmenn, kenn-
arar við lagadeild Háskóla íslands
í tæplega aldarfjórðung og ná-
grannar í 27 ár. Raunar tengdi það
okkur upphaflega með öðrum
hætti, að feður okkar voru skóla-
bræður frá Möðruvallaskóla og
gott í þeirra vinfengi. Samstarf
okkar ólafs við Háskólann var
framúrskarandi ánægjulegt. Þar
ber engan skugga á, en af því staf-
ar gleði. Við bárum gæfu til sam-
lyndis um stefnumörkun og af-
greiðslu allra meiriháttar mála,
og féllu skoðanir okkar vel saman
um markmið og leiðir til eflingar
deildar okkar og Háskólans.
Samstarf okkar prófessors
ólafs er mér ekki síst minnisstætt
fyrstu árin, sem ég kenndi við Há-
skólann. Þá vorum við þrír pró-
fessorar í lögfræði, Ólafur Lárus-
son, gagnmerkur vísindamaður,
sem kennt hafði lögfræði í rösk 30
ár, þegar ég hóf kennslu, og ólafur
Jóhannesson, sem hóf kennslu ári
á undan mér. Samvinna okkar
þriggja var með ágætum. Við vor-
um samhentir og einhuga um, að
þoka málum deildarinnar áfram.
Kennslusvið okkar var með fá-
dæmum víðfeðmt, og munu nú
vera 9 fastakennarar við laga-
deild. Við Ólafur töldum, að ýmsu
þyrfti að breyta í kennslu og
námsfyrirkomulagi. Minnist ég
þess með ánægju, hve dr. ólafur
Lárusson, sem var okkar langelst-
ur, tók vel tillögum okkar ungu
kennaranna, og var reglugerð um
laganám og kennslu breytt á ýms-
an veg þegar árið 1949.
Á fyrstu kennsluárum okkar
prófessors Ólafs voru stúdentar
tiltölulega fáir, miðað við það, sem
nú er, en þó urðu t.d. 17 stúdentar
kandídatar í lögfræði vorið 1949.
Tengslin við stúdentana voru ná-
in. Við þekktum vel hvern nem-
anda. Þeir leituðu til okkar með
vandamál sin og um málefni deild-
arinnar. Reyndum við m.a. að
styðja þá í félagsstarfsemi þeirra,
en Örator, félag laganema, hefir
lengi verið atkvæðamest allra
deildarfélaga Háskólans. Úlfljótur
hóf göngu sína 1947, og var okkur
ánægja að liðsinna þeirri útgáfu-
starfsemi eftir mætti, en nú hafa
laganemar haldið úti þessu stór-
merka tímariti af reisn í 37 ár. Við
prófessor ólafur rifjuðum oft upp
á góðri stundu ýmislegt frá þess-
um árum og yfirleitt frá kennslu-
tíma okkar fyrr og síðar. Dvöldum
við þá gjarna við það, hve ánægju-
legt það var fyrir okkur að blanda
geði við stúdentana i félagslífi
þeirra og m.a. á árshátíðum Ora-
tors, þar sem ávallt ríkti glað-
værð, sem hreif á líðandi stundu,
og yljar sífellt, þegar horft er um
öxl. Eru skemmtilegar myndir frá
árshátiðum Orators birtar í
Ólafsbók og mjög til vitnisburðar
um það, sem hér var sagt. Sam-
skiptin við ungt fólk, viðkynning
við það, fjörmiklar samræður um
þau mál, sem leita á unga hugi —
allt er það meðal þess, sem gerir
kennarastarfið heillandi og skap-
ar því sérstöðu meðal annarra
starfa.
Prófessor Ólafur vandaði mjög
til kennslu sinnar. Honum var það
ljóst, að bagalegur skortur var á
kennslubókum í greinum hans.
Gekk hann að því með einstakri
elju og áhuga, lærdómi og vand-
virkni að rita kennslubækur og
jafnframt ýmsar ritgerðir um af-
mörkuð viðfangsefni. Verða rit
hans ávailt talin meðal grundvall-
arrita í íslenskri lögfræði. f ýms-
um efnum voru þau brautryðj-
andaverk. Um rit hans, ritferil og
höfundarauðkenni hefi ég ritað f
Ólafsbók. Vík ég ekki frekar að því
hér, en legg áherslu á, að ritstörf-
in eru veigamikill þáttur f hinu
fjölþætta ævistarfi dr. ólafs, og
með þeim hefir hann reist sér
óbrotgjarnan minnisvarða. Ekki
er að efa, að hann hefði bætt þar
ýmsu við, ef honum hefði orðið
lengra lffs auðið, enda stóð hugur
hans til að beita sér að ritstörfum
eftir að mestu önnum létti.
í dag verða margir til að minn-
ast dr. Ólafs sem stjórnmála-
manns. Vissulega leysti hann á
vettvangi stjórnmála af hendi
stórmikil og merk störf, ekki sist i
ráðherratíð sinni um rösklega 11
ára skeið. Þau störf þekki ég þó
aðeins sem hver annar þegn sam-
félags okkar. Eitt er víst, að hann
vann störf sfn þar af þeim vönd-
ugleik, sem honum var í merg
runninn. Vafaiaust hefir hin
mikla þekking hans á sviði stjórn-
skipunarréttar og stjórnsýslurétt-
ar komið að góðu gagni í stjórn-
málastörfum hans, en það er
raunar athyglisvert, að allir þeir
menn, sem gegnt hafa prófessors-
embætti í stjórnskipunarrétti við
Háskóla íslands hafa orðið alþing-
ismenn og flestir þeirra ráðherr-
ar. Um ólaf Jóhannesson gustaði
svo sem gerist um stjórnmála-
menn hér á landi. Sú gagnrýni,
sem hann sætti á stundum, var
hvorki réttsýn né sannsýn, svo að
ekki sé fastar að orði kveðið. Úr
þeirri orrahríð kom prófessor
Ólafur með skfran skjöld og
hvergi féll á orðstír hans sem
heiðursmanns í hvfvetna. Frá
stjórnmálaferli ólafs verður
sennilega lengst í minnum hin
merka og giftudrjúga forysta hans
f landhelgismálum. Þar lagðist
allt á eina sveif, fræðileg þekking
hans, staðfesta og vitsmunir. Þess
er einnig vert að minnast, að hann
beitti sér bæði sem dómsmála-
ráðherra og einnig sem kirkju-
málaráðherra fyrir markverðum
endurbótum á lögum. Má þar
nefna endurbætur á löggjöf um
rannsókn opinberra mála, mikla
réttarbót, nýskipan þinglýs-
ingarmála og gjaldþrotaskipta og
ýmsar breytingar á lögum um
meðferð einkamála í héraði og al-
mennum hegningarlögum. Lög-
gjöfin um efnahagsmál frá 1979
ber hans heiti, ólafslög, og er það
einstakt hér á landi, að lög séu
kennd við aðalhöfund frumvarps.
Á sl. hausti kom út Ólafsbók,
helguð dr. ólafi, mikið rit, þar sem
fjailað er um ýmsa þætti í ævi-
starfi hans. Er ritið merk heimild
um ævi hans og störf, ritað af
mönnum, sem átt hafa samleið
með honum á ýmsum sviðum. Á
heillaóskaskrá fremst í ritinu eru
nöfn mörg hundruð manna, og
munu þar vera fleiri nöfn en á
nokkurri hliðstæðri skrá á landi
hér. Er það glöggur vitnisburður
um þá virðingu sem íslensk þjóð
ber fyrir honum og hversu mjög
menn mátu störf hans í þágu
lands og lýðs. Er það mikið
ánægjuefni öllum vinum hans, hve
vel tókst til með ritið, og gladdi
það próf. Ólaf mjög mikið.
Prófessor ólafur Jóhannesson
var vitur maður, gæddur skarpri
greind, atgervismaður, vinnusam-
ur með afbrigðum og verklaginn.
Úg hygg, að honum hafi sjaldan
fallið verk úr hendi þau ár, sem ég
átti mesta samleið með honum.
Hann var maður í miklu andlegu
jafnvægi, „staðgóður og stilltur
drengur", svo að vitnað sé í orð
Gríms Thomsen, og rasaði ekki
um ráð fram. Hann gekk vafn-
ingalaust að verkefnum, sem við
var að etja, og allt víl og fjas var
honum víðsfjarri. Hann var mað-
ur samúðar og hafði næman skiln-
ing á högum þeirra, sem halloka
fóru í lífinu. Honum var ofarlega í
huga að leysa mál með sanngirni
og að bestu manna yfirsýn, en
hann var frábitinn kraftúð í
mannlegum samskiptum. Hann
var að vísu alvörumaður að allri
gerð, en bjó þó yfir góðri kímni-
gáfu, sem vel naut sín á góðra vina
fundi.
Prófessor ólafur var mikill fjöl-
skyldumaður og ákaflega heima-
kær. Hann kvæntist ágætri konu,
Dóru Guðbjartsdóttur, árið 1941,
en þau urðu stúdentar sama ár,
1935. „Þá steig ég mesta heillaspor
ævi minnar,“ segir Ólafur, er hann
minnist giftingar sinnar. Þau hjón
voru fágætlega samhent, heimili
þeirra var menningarheimili og
heimilisbragur aliur með ágætum.
Minnist ég og fjölskylda min með
þökk ánægjulegs sambands við
það góða heimili um áratuga
skeið.
Við Valborg þökkum af alhug
samfylgdina góðu og biðjum frú
Dóru, dætrum þeirra, tengdasyni
og barnabörnum blessunar Guðs.
Hvíli svo góður vinur í Guðs
friði.
Ármann Snævarr
Með ólafi Jóhannessyni er fall-
inn frá sá maður, sem mestan svip
hefur sett á íslenzk stjórnmál á
undanförnum áratug. Þótt margar
brimöldur hafi gengið yfir bióöfé-
lagið á þeim árum, sem Ólafur
hélt um stjórnvölinn og íslend-
ingar orðið fyrir ýmsum áföllum,
hafa flestir lært að meta að verð-
leikum vilja hans til góðra verka,
skapfestu og æðruleysi, hvað sem
á dundi.
Ég kynntist Ólafi fyrst fyrir
hálfum þriðja áratug, þegar hann
varð stjórnarmaður í Seðlabank-
anum og síðar bankaráðsmaður,
eftir lagabreytinguna 1961. Veru-
leg urðu kynni okkar þó ekki fyrr
en eftir að hann varð forsætis-
ráðherra og síðar viðskiptaráð-
herra. Átti ég þá lengi við hann
náið samstarf, sem ætíð einkennd-
ist af þeirri hreinskilni og tillits-
semi af hans hálfu, sem mér virt-
ist ávallt setja svip á störf hans.
Ólafur var umfram allt skapfestu-
maður, sem taldi sér skylt að bera
möglunarlaust hverja byrði, sem á
hann var lögð. Réttsýni var hon-
um í blóð borin, auk þess sem
þekking hans og djúpur skilningur
á lögum og rétti setti svip á öll
vinnubrögð hans og ákvarðanir.
En þótt íslendingar hafi fáa
vammlausari menn átt á okkar
dögum, fékk hann ekki öðrum
fremur frið fyrir þeim, sem gjarn-
ast er að vega menn með rógi og
getsökum.
Nú þegar ólafur Jóhannesson er
kvaddur er okkur Dóru konu
minni efst í huga þakklæti fyrir að
hafa eignast vináttu hans og Dóru
konu hans, þótt tækifærin til sam-
funda hafi hin síðari ár orðið
færri en við hefðum áreiðanlega
öll viljað. Ólafur var dulur maður,
sem ekki flíkaði tilfinningum sfn-
um, en hjartahlýjan leyndist ekki
þeim, sem kynntust honum að
nokkru ráði og áttu því láni að
fagna að eiga kyrrláta stund á
heimili þeirra hjóna.
Atvikin haga því svo, að við
Dóra getum ekki vegna fjarvista
fylgt ðlafi síðasta spölinn, en við
sendum innilegar samúðarkveðjur
til Dóru konu hans og allra ást-
vina. Að skilnaði þökkum við Ólafi
vináttu hans og drengskap.
Jóhannes Nordal
Fáeinum dögum eftir að Ólafur
Jóhannesson varð utanríkisráð-
herra í ríkisstjórn Gunnars Thor-
oddsen í febrúar 1980 flutti hann
ræðu á fundi hjá Samtökum um
vestræna samvinnu og Varðbergi.
Þar lýsti hann afdráttarlausum
stuðningi við aðild íslands að Atl-
antshafsbandalaginu og varnar-
samstarfið við Bandaríkin. Er
ekki vafi á þvf að þessi ræða
styrkti rfkisstjórnina út á við og
orð Ólafs vöktu meiri eftirtekt en
ella fyrir þá sök, að í sáttmála
stjórnarinnar sem hann veitti for-
sæti 1971 til 1974 voru ákvæði um
að varnarliðið skyldi hverfa af
landi brott í áföngum. Þá var stað-
an þannig f íslenskum stjórnmál-
um að Alþýðubandalagið fékkst
ekki til stjórnarþátttöku án þess
að hróflað væri við grundvallar-
atriðum utanríkisstefnunnar.
Þegar ólafur myndaði stjórn öðru
sinni 1978 einnig með Alþýðu-
bandalaginu var ekkert slíkt
ákvæði í sáttmálanum. Á meðan
Ólafur var utanríkisráðherra 1980
til 1983 lýsti hann því hvað eftir
annað yfir að hann sætti sig ekki
við neitunarvald alþýðubanda-
lagsmanna um þau málefni sem
undir hann heyrðu. Hinn 7. apríl
síðastliðinn talaði hann aftur á
fundi Samtaka um vestræna sam-
vinnu og Varðbergs, að þessu sinni
í tilefni af 35 ára afmæli Atlants-
hafsbandalagsins. Var hann þá
jafnvel skorinorðari en áður um
nauðsyn þess að íslendingar væru
virkir í varnarsamstarfi lýðræðis-
þjóðanna. -
Á kveðjustundu vil ég fyrir
hönd Samtaka um vestræna sam-
vinnu þakka Ólafi Jóhannessyni
fyrir að bregðast vel við þegar til
hans var leitað af félagsins hálfu
og stuðning hans við málstað þess.
En fleira sækir á hugann á þess-
ari stundu. Það kom f minn hlut
sem skrifstofustjóri í forsætis-
ráðuneytinu að starfa náið með
ólafi Jóhannessyni á meðan hann
var forsætisráðhera 1978 til 1979.
Var það ekki síður lærdómsríkt en
að sitja á skólabekk hjá honum f
lagadeildinni og fræðast um
stjórnskipun íslands og stjórnar-
farsrétt.
ólafur Jóhannesson var vafn-
ingalaus við allar ákvarðanir og
átti auðvelt með að greina á milli
aðalatriða og aukaatriða. Hann
sýndi embættismönnum mikið
traust án þess þó að skilja þá eftir
í vafa um sína skoðun á þeim mál-
um, sem um var að ræða. Ólafur
stjórnaði fundum ríkisstjórnar-
innar af öryggi. Auðvitað naut
hann þess í störfum sfnum, að
hann var öllum hnútum kunnugur
í stjórnlögum og stjórnskipan,
enda hafði hann ritað um það efni
gagnmerk fræðirit „sem hafa nú f
áratugi verið aðalheimildir þeirra,
sem þurfa að kynna sér „rétt lög“
á þessu sviði, en það eru eigi að-
eins lögfræðingar heldur og þeir,
sem láta sig stjórnmál og stjórn-
sýslu landsins varða," eins og seg-
ir í formála afmælisritsins sem
helgað er Ólafi Jóhannessyni sjö-
tugum og út kom á síðasta ári.
Báru aðrir ráðherrar og þingmenn
mikið traust til hans á þessu sviði,
og þekking hans á stjórnlögunum
kom honum oft að góðum notum í
umræðum á þingi.
Mér verður ógleymanleg ferðin
sem ég fór með þeim hjónum ólafi
og frú Dóru Guðbjartsdóttur til
Winnipeg f Kanada sumarið 1979
þegar hann var gerður að heið-
ursdoktor í lögum við Manitoba-
háskóla. Ólafur mat mikils þann
heiður sem honum þar var sýndur
og naut sfn vel í hinum virðulega
hópi doktora en ekki sfður meðal
Vestur-íslendinganna sem við
hittum.
Blessuð sé minning Ólafs J6-
hannessonar.
Björn Bjarnason
Fjórir forsætisráðherrar komu
við sögu þjóðhátíðarhalds íslend-
inga árið 1974. Þeir voru dr.
Bjarni Benediktsson, Jóhann Haf-
stein, Ólafur Jóhannesson og Geir
Hallgrfmsson. Á því ári ög á þeirri
stund, sem þjóðhátiðin á Þingvöll-
um stóð yfir, var Ólafur Jóhann-
esson í forsæti fyrir rfkisstjórn
landsins og kvaddi hátfðargesti
eftir fagran dag og ógleymanleg-
an. Ræða hans var stórbrotinn
endir á miklum fagnaði þjóðarinn-
ar við öxará, og kom þá fram sem
oft áður hve sterkur hann var á
stórum stundum, en um leið hóg-
vær og hlýhuga.
Þótt þjóðin bæri gæfu til að
verða samhuga um að halda virðu-
lega upp á afmæli ellefu alda
byggðar í landinu sumarið 1974,
var við ýmsa erfiðleika að etja við
undirbúning slíks hátíðarhalds og
almenns, og dró ekki úr þeim erfið-
leikum, að skömmu fyrir hátfðar-
sumarið urðu mestu náttúruham-
farir í byggðum síðan í Skaftár-
eldum. Þurfti þá kjark og áræði til
að láta ekki undan þeim duldum
vilja fjölmargra að aflýsa hátíð-
inni. Þá tók Ólafur Jóhannesson
sér stöðu í stafni og lét hvergi
geiga að stýra undirbúningi hátíð-
arinnar til þess besta vegar sem
þjóðfélaginu var fær, með þeim
árangri að nú er þjóðhátíðarhald-
ið ein af góðu minningunum sem
við eigum öll frá sumrinu 1974. Ég
mun ekki á þessum vettvangi lýsa
aðgerðum ólafs Jóhannessonar til
eflingar þjóðhátíðarhaldi í ein-
stökum atriðum, vegna þess að sú
lýsing kemur í bók um þjóðhátfð-