Morgunblaðið - 02.06.1985, Blaðsíða 56

, 56
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. JÚNÍ 1985
/
1
ingar. Þeir eru allt frá ansjósunni
við Perústrendur, sem átti að hafa
9 milljóna tonna afkastagetu og
upp í kóngakrabbann við Alaska,
sem féll úr 84 þúsund tonna afla
1980 niður í 7000 tonn 1984, en þá
voru kynþroska kvenkrabbar al-
veg að hverfa. Þessi óstjórn á veið-
unum hefur því reynst dýrt spaug.
Til dæmis missti Perú þriðjung af
útflutningverðmæti sínu við hvarf
ansjósanna, því tveir aöalútflutn-
ingsþættir landsins voru þar með
úr sögunni með ansjósunum, fiski-
mjölið og gúanóið frá sjófuglunum
er lifðu á ansjósum. Þá má taka
þorskveiðiaflann í Norður Atl-
antshafi, sem ætti að geta gefið
1,35—1,75 milljónir tonna, en hef-
ur ekki fært á land meira en 600
^ þúsund tonn á undanförnum ár-
um. Svipað uppgjör á öðrum fisk-
tegundum gefur þá skelfilegu
mynd að 11 milljóna tonna mögu-
legum afla hafi verið glatað árlega
vegna óstjórnar á fiskveiðum. Þótt
þorskurinn í Atlantshafi virðist
nú vera smám saman að ná sér á
strik, þá gera ansjósurnar það alls
ekki.
Þótt ofveiði sé orðin svona al-
menn, þá eru orsakirnar ekki allt-
af þær sömu. En hver sem orsökin
er, þá hafa tveir undanfarnir ára-
tugir markast af hruni hvers fisk-
vexti
stofnsins á fætur öðrum. Þótt
þetta fyrirbæri væri í upphafi
bundið við Norður-Atlantshafið,
þá breiddist það brátt út til
Kyrrahafsins líka. Á undanförn-
um 10 árum hafa svo jafnvel ný-
fundin fiskimið á suðlægari
breiddargráðum — í Suðaustur-
Asíu, Thai-flóa, Indlandshafi og
við strönd Nýja Sjálands — á
skömmum tíma verið veidd nær
alveg upp og eru að hrynja. Niður-
staðan er semsagt sú að engin
upplýst manneskja getur velkst í
vafa um að aukningu á fiskveiðum
eru takmörk sett hvaða sjávar-
fang sem um er að ræða. Ekki er
þó alltaf ljóst hvort fiskleysi á
ákveðnum árum sé afleiðing nátt-
úrulegra orsaka svo sem veður-
farsbreytinga eða vegna ofveiði.
Og í rauninni getur verið enn
verra, að eðlilegt fiskleysi til
dæmis vegna breytilegs hitastigs í
sjónum getur í sjálfu sér orðið
undirrót ofveiðinnar, einkum ef
veiðarnar eru þegar komnar ná-
lægt mögulegu veiðimarki. Vís-
indamenn eru nú að skoða ná-
kvæmar samspilið milli stofn-
anna, enda ljóst að flókið samspil
milli tegunda gerir mjög erfitt
fyrir, ef ekki ómögulegt, að
stjórna veiði á einni einangraðri
tegund. í greinargerð FAO frá
1983 segir að „stór fiskur étur lít-
inn fisk, en stórir einstaklingar í
smávöxnum fiskstofnum geta
gleypt litla einstaklinga (með
hrognum og sviljum) af stóru teg-
undinni".
Val milli tegunda
Stjórnendur fiskiveiða í öllum
heimshornum standa því and-
spænis ákvarðanatöku um það á
hvaða þátt í fæðukeðjunni þeir
eigi að leggja mesta áherslu.
Grundvallarspurningin er því
hvort eigi fyrst og fremst að veiða
og nýta stærstu tegundirnar og
efst í fæðukeðjunni (venjulega eft-
irsóttar á matborðið) eða smærri
tegundirnar sem einkum eru dýr-
mætar til framleiðslu á fiskimjöli.
Efnahagsþættir gera oft út um
það. Ef t.d. er litið til sjávarafla í
Norðursjó, má leggja málið nokk-
uð skilmerkilega upp. K.P. And-
ersen og Erik Ursin spyrja: Vilj-
um við að þessi fæðuuppspretta í
Norðursjónum fari á „matborðið
sem þorskur er lifað hefur á lif-
andi fiski eða sem kjúklingur er
lifað hefur á fiskimjöli?". Valið
byggist m.a. á mati á hæfni
þorsksins og kjúklingsins í að
breyta litlum fiskum neðar í líf-
keðjunni í eftirsótta rétti.
Hættan við alvarlega ofveiði á
einhverjum fiskstofni er sú, að
það er engin trygging fyrir því að
hann nái sér aftur. Hrun fyrr-
nefndra fiskstofna og meðfylgj-
andi tap á fiskafla upp á 11 millj-
ónir tonna er býsna dýrkeypt tap
á sjávarafla, er verulega meira að
tonnfjölda en það fiskmagn sem
ræktað er. Þar sem það verður á
sama tíma og próteinkröfur í
heiminum fara jafnt og þétt vax-
andi, þá er næstum óhjákvæmi-
legt að fiskverð hækki í verði.
Hver tegundin af
annarri veidd upp
Verðmesta fiskinum hættir til
að verða fyrst ofveiddur, þ.e. rán-
fisktegundum á borð við laxinn,
þorskinn og túnfiskinn sem efstir
eru í lífkeðjunni. Ekki er þó sviðið
skilið eftir autt þegar ofveiði hef-
ur sett þá úr leik. Þá skiptir yfir í
aðrar og minna eftirsóttar teg-
undir. Fiskimálaráðherra Kanada
lýsti þessu í smáatriðum 1977:
„Hver tegundin á fætur annarri
hefur verið veidd upp eftir ákaf-
lega reglubundnu mynstri. í
hverju tilfelli byrjaði atburðarás-
in með mjög aukinni veiðisókn
fiskveiðiflota á fjarlægum miðum,
sem í fyrstu hafði í för með sér
snögga og mikla aflaaukningu, en
á eftir fór undantekningarlaust
mikið aflaleysi. Á þessu stigi snýr
flotinn allri athyglinni að öðrum
fisktegundum, veiðir sig í gegnum
hverja hefðbundnu veiðitegundina
af annarri niður í þær sem fyrrum
þótti lítið til koma og voru því
ónýttar. Og hvað snertir eyðingu
fiskstofnanna í Atlantshafi hefur
Kanada frá upphafi verið á und-
anhaldi.
Allt mat á framtíðarhorfum í
fiskveiðum heimsins hlýtur að
gera greinarmun á fiskveiðum og
fiskræktun. Um leið og heims-
byggðin gerir sér smám saman
grein fyrir því að fiskur, sem
borgar sig að veiða í hafinu, er
nálægt því að vera fullnýttur, þá
eru möguleikarnir á aukningu
fiskræktar miklir, einkum þar
sem til er nægt land og nóg vatn.
Þótt fjármagn sé dregið út úr fisk-
veiðum á fjarlægum miðum, þá
fara fjárfestingar í fiskrækt og
fiskibúskap vaxandi. Jafnframt
því sem undirstöðurannsóknir í
fiskrækt aukast, þá hafa bændur,
fyrirtæki, ríkisstjórnir og alþjóð-
leg þróunarsamtök aukið fjárfest-
ingar sínar í fiskframleiðslu. Til
dæmis er áætluð fjárfesting
bænda í Bandaríkjunum í geddu-
rækt yfir 400 milljónir dollara. Og
allir stóru alþjóðlegu bankarnir
eru að auka lán sín til vaxandi
fiskræktar í þróunarlöndunum.
Sívaxandi fjárfestingaflóð bæði
ríkisstjórna og fyrirtækja í laxa-
rækt að undanförnu er aðdáun-
arvert og vel þegið. Tölur um lax-
veiði undanfarna hálfa öld sýna,
að hún náði hámarki upp úr 1930
eða rétt fyrir seinni heimsstyrj-
öldina, þegar veiddar voru um 350
milljónir laxa. Á næsta áratug féll
aflinn niður í 170 milljónir, eða
um meira en helming. Ofveiði,
stíflur og mengun voru farin að
taka sinn toll. Frá 1950 til 1970
hélst veiðin merkilega jöfn í þessu
magni. En síðan hefur laxveiðin
aukist hægt og örugglega, og er
þakkað hinu gífurlega magni af
seiðum sem sleppt er í Norður-
Kyrrahaf frá Japan, Sovétríkjun-
um og Bandaríkjunum. Það hefur
kostað mikla rannsóknastarfsemi
og mikið fé en laxveiði er nú eftir
45 ár komin upp í sama magn og
hún var 1940. Verðið hefur fylgt
þessu, stórhækkaði 1967 til 1979,
en milli 1979 og 1983 hefur það
aftur lækkað um 45% um leið og
framboð hefur vaxið.
Hugsanleg leið til að auka sjáv-
arafla í heiminum væri að taka
hann neðar í lífkerfinu. í stað þess
að veiða bolfiskana efst i lífkeðj-
unni, svc sem laxinn, þá gæti
fiskiðnaðurinn nýtt sér milliteg-
undir — til dæmis síld og skylda
fiska. Þótt það sé tæknilega mögu-
legt þá yrði ekki fljótgert eða auð-
velt að breyta matarvenjum neyt-
enda.
í skýrslu um framboð og eftir-
spurn fram til aldamóta hafa sér-
fræðingar FAO spáð þvf að þörfin
á fiski til manneldis verði um 100
milljónir tonna og eftirspurn eftir
fiskimjöli og öðrum fiskafurðum
til annarra nota haldist við 20
milljón tonna markið. Samanlagt
yrði þörfin þá um 120 milljónir
tonna. Ekki eru framboðshorfur
bjartar. Þrátt fyrir allmikla
bjartsýni telur þessi stofnun Sam-
einuðu þjóðanna ekki að fiskaflinn
geti farið upp fyrir 93 milljónir
tonna, og er þá undir eftirspum.
Sérfræðingarnir telja þó að hækk-
andi verð á sjávarafurðum muni
lækka kröfurnar og þannig náist
jöfnuður i minna magni en þetta.
Samkvæmt spá FAO er líklegt að
fiskverð fari hækkandi út þessa
öld og lengur. Það kann að valda
gremju meðal þjóða Vesturlanda,
sem finnst lax og kóngakrabbi
hreinasta lostæti. Ennþá verra
verður það fyrir íbúa þriðja
heimsins sem lifa á fiskveiðum og
verða að fá prótein sín úr fiski.
Þetta er þeim mun uggvænlegra
því þessi verðhækkun á sjávarafla
fylgir náið hækkun á korni og öðr-
um fæðutegundum úr landbúnað-
inum.
(Tekið saman af E.Pá.)
Kristján Sveinsson
augnlæknir - Minning
Nýjung hjá Verkamannafélaginu
Dagsbrún:
Tryggja féiagsmenn
og börn þeirra á
almennum markaði
Þegar slíkur heiðursmaður sem
Kristján Sveinsson, augnlæknir,
fellur frá, þá er efst í huganum
þakklæti fyrir að hafa fengið að
kynnast þessum einstaka persónu-
leika og göfugmenni. Það er lán-
söm þjóð sem hefur eignast slíkan
son og mikil er gæfa Reykjavík-
. urborgar að hafa átt slíkan
/ mannvin. Það er þeim stjórnend-
um borgarinnar til mikils sóma,
sem höfðu vit til þess að gera slík-
an mann að heiðursborgara. Við
hjónin teljum það mikið happ í
okkar lífi að hafa átt Kristján
heitinn að vini. Vinátta og um-
hyggja Kristjáns fyrir okkur hef-
ur verið ómetanlegt veganesti og
styrkur.
Milli þeirra hjónanna Maríu og
Kristjáns Sveinssonar og foreldra
Helgu var frá fornu fari mikil og
náin vinátta, eins og Kristján hef-
ur lýst allnákvæmlega í ævisögu
sinni. Þess nutum við hjónin í æ
ríkara mæli eftir því sem árin
færðust yfir og svo áttum við auk
þess uppáhalds sameiginlega borg,
Vín, þar sem Kristján lærði augn-
lækningar og við búum.
Okkur þótti einnig fróðlegt að
kynnast vísindamanninum Krist-
jáni Sveinssyni, en við unnum
stundum með honum við frágang
vísindarita um augnlæknisfræði í
erlend tímarit. Líklega er það ekki
á margra vitorði nema kollega
hans, hvílíkt vísindastarf hann
vann. Verka hans er getið í alþjóð-
legum kennslubókum og skýrslur
hans og skarpar athuganir á sviði
augnsjúkdóma og ekki síður á
sviði erfða þeirra er stórmerkilegt
tillag til íslenzkra og alþjóðlegra
vísinda.
En það sem er efst í huganum er
mannkærleikur Kristjáns, fórn-
fýsin, óþreytandi starfsgleðin og
hið lifandi létta skap og persónu-
leiki sem geislaði af. Til allrar
hamingju lifir það í börnum og
fjölskyldu Kristjáns, sem nú hafa
mikils að sakna en eiga um leið
þakklátar minningar um slíkan
föður, tengdaföður og afa.
Það er ekki hægt að kveðja vin
okkar Kristján án þess að minnast
Maju heitinnar, konu hans, sem
lést löngu fyrir aldur fram af-
bragðskonu, fallegri, skemmtilegri
og góðri. Það voru ill örlög þegar
hún féll frá svo snemma og
skyndilega og orðin í ævisögu
Kristjáns um Maríu segja meira
en mörg bindi. „María var mér
sannkölluð heillastjarna. Hennar
hef ég sárt saknað."
Við vonum að minning og for-
dæmi þessa látna vinar megi
verða íslenskri æsku að leiðarljósi
um hvernig hægt er að lifa lífinu
og kannski hvernig ætti að lifa líf-
inu.
Okkur langar að nota orð Krist-
jáns sjálfs: „Hans munum við sárt
sakna.“
Guð blessi minningu göfug-
mennisins og styrki bömin hans,
Guðborgu og Kristján yngri og
fjölskyldur þeirra.
Vínarborg 25.maí,
Helga I. Pálsdóttir
Björn 8igurbjörnsson.
AÐALFUNDUR Dagsbrúnar sam-
þykkti á fundi sínum sl. fimmtu-
dagskvöld að heimila stjórn félags-
ins að ganga til samninga við trygg-
ingafélag um sérstakar sjúkratrygg-
ingar til viðbótar þeim sem nú gilda,
auk þess tryggingar á börnum fé-
lagsmanna. Það kom fram á fundin-
um, að Dagsbrún hyggst semja við
Brunabótafélag íslands um þessar
tryggingar til næstu sex mánaða, þ.e.
til áramóta.
Að sögn þeirra Guðmundur J.
Guðmundssonar formanns Dags-
brúnar og Þrastar ólafssonar
framkvæmdastjóra, sem skýrðu
frá máli þessu á aðalfundinum,
hafa Dagsbrún borist tilboð um
slíka heildartryggingu frá Bruna-
bótafélaginu. Fela þau í sér, að við
lát félagsmanns mun greiðsla til
eftirlifandi maka fimmfaldast,
þ.e. fara úr 25 þús. kr. í 125 þús. Þá
munu slysabætur ennfremur
verða greiddar þó svo slys verði
utan vinnutíma. Auk þessa verða
börn félagsmanna örorkutryggð
fyrir allt að 500 þús. kr. við 100%
örorku. Sjúkratryggingarsjóður
Dagsbrúnar á nú um 17 millj. kr.
samkvæmt ársreikningum og upp-
lýstu þeir félagar að kostnaður af
tryggingunum hjá Brunabót næmi
tæpum tveimur millj. kr. fram til
áramóta, en það væri innan við
helmingur af nettótekjum sjúkra-
sjóðsins, þegar hann hefði greitt
dagpeninga og rekstrarkostnað.
Sú fyrirspurn kom fram á fund-
inum, hvort ekki hefði verið leitað
tilboða frá öðrum tryggingafé-
lögum. Því var svarað á þá lund,
að Brunabótafélagið hefði nálgast
Dagsbrún og boðið þessa sérhönn-
uðu vátryggingavernd, sem væri
verðtryggð hóplíftrygging. Samn-
ingurinn sem fyrirhugað væri að
gera gilti aðeins til áramóta og þá
gæfist öðrum tryggingafélögum
kostur á að bjóða betur, ef þau
hefðu áhuga á því.