Morgunblaðið - 29.06.1985, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLADID, LAUGARDAGUR 29. JÚNÍ 1985
Utgefandi hf. Árvakur, Reykjavik.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 360 kr. á mánuði innanlands. i lausasölu 30 kr. eintakið.
fiiaisthö ŒEéD
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
Steindór Steindórsson frá
Hlöðum hefur hvatt mig til að
ítreka aðfinnslur vegna þess
málfars, þegar (0 gegnum er
haft til að tákna tíma-
merkingu, svo sem (í) gegnum
tíðina, gegnum árin eða gegnum
aldirnar. Ég geri þetta fús og
vitna til þess sem ég hef áður
sagt í þáttum þessum. Hér er
um að ræða óholl áhrif frá
ensku (through) og dönsku
(igennem). Mér þykir fara bet-
ur á að segja t.d. tímunum sam-
an, árum saman, á ýmsum tím-
um, öldum saman, ár eftir ár, á
áranna rás, öld eftir öld, á ald-
anna rás og annað þessu líkt.
En (í) gegnum hefur stund-
um verið notað klaufalega í
öðrum samböndum. í Bessa-
staðaskóla var þýtt hjá Hall-
grími Scheving: „Hann vissi
þetta í gegnum spámanninn."
Þá rumdi í Scheving: „Var þá
gat á spámanninum?"
Ekki hafa allir skólakennar-
ar verið jafn-málvandir og
Hallgrímur Scheving. Einn af
kennendum Lærða skólans
sagði til í fuglafræði, sem
frægt er orðið: „Það má sjá á
uglunnar skúmla blikki, að
hún hefur ekki góðan mann að
geyma." Og: „Nátthrafnsins
viktugasta kennimerki er hans
af stífum burstum innbefatt-
aða gap.“
Herbert Jónsson á Akureyri
hefur spurt mig um orðið
klúka. Það er bæði nafnorð og
sögn. Nafnorðið merkir hrúga,
heysáta, hnakkpúta, sögnin að
klúka merkir að húka eða sitja
tæpt. Þá er til nafnorðið klúkur
(kk.et.) sem merkir kökkur eða
heystabbi. Ætli bæjarnafnið
Klúka (Klúkur) sé ekki komið
til af einhverju þesslegu í
landslagi? Öll þessi orð eru svo
skyld l.d. klakkur og klungur,
eftir því sem dr. Alexander Jó-
hannesson telur „í sinni bók“.
Nikulás norðan kvað:
Rf vér tóbakið bremsulaust brúkum
item brennivín daglega slúkum,
þá mun kroppur vor kikna
og í kvölunum stikna.
Þannig spáði oss Kári á Klúkum.
1 næstsíðasta þætti (291) tók
ég upp erindiskafla eftir Bald-
ur Jónsson, þar sem hann m.a.
tíndi til orð eins og fleygiferð,
kennimaður og sendiboði og
bætti því við, að slíkum orðum
væri sameiginlegt að forliður-
inn væri ia-sögn (fleygja,
kenna, senda) o.s.frv., þar sem i
hafi varðveist „sem leifar af
forsögulegu stofnviðskeyti".
Frá því sjónarmiði séð væru
þetta því fastar samsetningar
(stofnsamsetningar) fremur
en tengistafssamsetningar.
Lesendum til frekari skýr-
ingar langar mig til að segja
ofurlítil deili á ia-sögnum.
Þær eru stundum taldar 3.
flokkur veikra sagna og enda í
nútíð frsh. l.pers.et. á i (ég
fleygi, kenni, sendi) og i-hljóð-
varps gætir í öllum kenni-
myndum flestra þeirra, sbr.
hið forsögulega stofnviðskeyti.
Senda < “sandian o.s.frv. í
þessum flokki eru vel flestar
orsakarsagnir (myndaðar af 2.
kennimynd tilsvarandi sterkra
sagna) svo sem fleygja af flaug,
leggja af *lag og kæla af kól.
Þess skal getið að orsakar-
sagnir af 1. hljóðskiptaröð
geta ekki myndast með i-hljóð-
varpi, sbr. hneigja af hneig og
beita af beit.
Stundum hefur beyging ia-
sagna haft áhrif á 1. flokk
veikra sagna (ó-sagnir) svo
sem hugsa, vona, hlakka, þann-
ig að menn sögðu (og jafnvel
segja): ég hugsi, voni og hlakki
til í framsöguhætti. Þetta mál-
far heitir að hneigja upp á i og
er ekki haft í mikilli virðingu.
Skólapiltar lögðu í munn látn-
um sveitunga mínum: Ég labbi
svo heim og loki bænum, hátti
og sofni, vakni í bítið næsta
morgun og raki og slæ og and-
skotist!
Þegar Baldur Jónsson talar
á máli beygingafræðinnar um
hvorugkennda ia-stofna, þá eru
það hvorugkynsorð sem beygj-
ast eins og kvæði, svo sem
dæmi, brýni, ríki og syrgi.
Um samsetningar orða hef
ég svo ekki miklu meira að
segja í bili. Þó þykist ég hafa
sannprófað það, sem ég hafði
grun um, að stofnsamsetn-
293. þáttur
ingar eru miklu algengari en
eignarfallssamsetningar, þegar
síðari hlutinn er lýsingarorð
(lýsingarháttur). Ég spreytti
mig á að finna samsett lýs-
ingarorð beggja gerða. Ég var
miklu fljótari með fyrri gerð-
ina (sjá hér rétt bráðum). Ég
fletti einnig fáeinum síðum í
Skírni 1915 og fékk í fljótu
bragði 19 lýsingarorð stofn-
samsett, en á sömu síðum að-
eins tvö eignarfallssamsett.
Kemur þá fyrst runa lýsingar-
orða af fyrri (algengari) gerð-
inni:
and-heitur, ál-sleipur, bjarg-álna,
bjúg-fættur, dag-sannur, djarf-
mæltur, egg-sléttur, eld-fimur, fag-
legur, feit-laginn, gamal-legur,
gang-latur, hnatt-rænn, há-vaxinn,
il-siginn, igul-góður, jarð-bundinn,
jökul-kaldur, katt-þrifínn, kaup-
lágur, land-laus, lág-róma, magn-
lítill, möl-brotinn, nátt-blindur, níð-
skældinn, orð-hagur, ól-seigur, pál-
þykkur, prest-lærður, ráð-hollur,
rök-fastur, sand-orpinn, sól-bitinn,
tagl-skelltur, taum-léttur, uggvæn-
legur, úlf-grár, vamb-síður, veð-
ur-glöggur, yl-volgur, ýr-hyrndur,
þang-brúnn, þétt-byggður, æð-óttur,
ætt-göfugur, öfug-riðinn, öl-hreifur.
Þvílíka runu laust samsettra
lýsingarorða er einnig hægt að
setja saman, en það tók mig
bara miklu lengri tíma:
anga-Iangur, árs-gamall, barna-
legur, bóta-laus, dauða-móður, deilu-
gjarn, efa-blandinn, élja-dimmur,
ferða-fær, fóta-veikur, gagns-laus,
gegndar-laus, haturs-fullur, höku-
langur, iðju-laus, íhalds-samur, jað-
ar-skorinn, jökul-hreinn, kinna-
rjóður, kjálka-gulur, leggja-langur,
lenda-mikill, mána-bjartur, mjalla-
hvítur, nára-sloppinn, nætur-saltað-
ur, ofsa-fenginn, ótta-blandinn,
pöddu-fullur, persónu-legur, raunar-
IftiU, rótarslitinn, siða-vandur, sinu-
grár, tára-prúður, tíða-fær, unaðs-
legur, úrræða-góður, vega-móður,
vetrar-langur, yrsu-legur, ýkju-
kenndur, þanka-laus, þjónustu-lipur,
æða-blár, ærsla-fenginn, öfga-fullur,
ökla-prúður.
Er nú mál að linni.
Bjargaði Ásmundur deil-
unni? spyr DV á forsíðu, þegar
tekist hafði að leysa sjó-
mannadeiluna í Reykjavík. Ja,
það er nefnilega það. Bjargaði
Ásmundur deilunni eða átti
hann þátt í að leysa hana?
íslenskt úrvalsfé
flutt út til Kanada
Það væsir ekki um kindurnar í flugvélinni. Eins og fram kemur í greininni voru
tíu ær og tveir hrútar sendir til Kanada með þessum hætti. Fyrir miftju á myndinni
aftarlega, grillir í annan hrútinn.
Ófrjáls
Forstjórar tveggja olíufé-
laga, Indriði Pálsson í
Skeljungi og Þórður Ásgeirs-
son í Olís, lýsa því yfir í Morg-
unblaðsgreinum í gær, að þeir
vilji að markaðurinn ráði verð-
myndun á olíuvörum. Indriði
Pálsson segist fylgjandi frjálsu
markaðskerfi á sviði olíuvið-
skipta í innkaupum, verðmynd-
un, sölu og dreifingu og vill að
verðjöfnun á olíu verði afnum-
in. Þórður Ásgeirsson vill auka
frelsi í innflutningi á olíuvör-
um, hann vill frjálsa verðlagn-
ingu, að verðjöfnun verði af-
numin og innkaupajöfnunar-
reikningurinn hverfi. Ástæða
er til að velya rækilega athygli
á þessum sjónarmiðum og von-
andi beita forstjórarnir sér
fyrir því annars staðar en á
síðum Morgunblaðsins að þessi
markaðsmarkmið náist.
Þessar afdráttarlausu yfir-
lýsingar til stuðnings frjálsum
olíuviðskiptum gefa forstjórar
olíufélaganna í tilefni af þeim
umræðum sem orðið hafa,
vegna þess að verð á svartolíu
og gasolíu hefur ekki lækkað
hér á landi, þrátt fyrir verð-
lækkun á erlendum mörkuðum.
Athyglin hefur einkum beinst
að þessum olíutegundum vegna
gagnrýni Kristjáns Ragnars-
sonar, formanns Landssam-
bands ísl. útvegsmanna (LÍÚ).
Jafnframt hefur komið fram
reiði meðal almennings vegna
hækkunar á bensínverði, en um
þann þátt oiíumálanna hafa
ekki orðið neinar blaðadeilur,
ekki enn að minnsta kosti.
Svör olíuforstjóra við gagn-
rýni Kristjáns Ragnarssonar
eru aðallega þessi: Þegar verð á
svartolíu og gasolíu hækkaði á
heimsmarkaði beitti LÍÚ verð-
lagsyfirvöld þrýstingi. Hækk-
unin kom ekki fram hér á
landi. Ákveðið var að bíða
lækkunar á þessum olíutegund-
um og nota svigrúmið, sem hún
veitti, til að borga hallann sem
myndaðist á innkaupajöfnun-
arreikningnum vegna þess að
látið var af kröfum LÍÚ. Það
komi því úr hörðustu átt þegar
Kristján Ragnarsson heimti nú
að olíuverð sé lækkað og olíufé-
lögin sitji uppi með hallann.
I þessari deilu koma sem
sagt skýrt fram ókostir hinna
ófrjálsu olíuviðskipta. Opinber
stofnun, Verðlagsstofnun, býr
til gerviverð á olíu og síðan er
rifist um það, hverjum verð-
lagningin sé að kenna og hver
eigi að borga brúsann að lok-
um.
Afleiðingar átakanna í þeim
gerviheimi sem umlykur olíu-
viðskiptin á íslandi eru ekki
aðeins þær að þrýstihópar
reyna að knésetja markaðsöfl-
in. (Þeirri glímu lyktar sjaldan
olíusala
nema á einn veg: þrýstihóparn-
ir reyna að velta byrðunum yf-
ir á herðar annarra, helst
grandalausra skattborgara.)
Olíufélögin geta ekki einu sinni
sjálf staðið í því að innheimta
vexti hjá skuldunautum sínum
heldur fá þau vextina reiknaða
inn í olíuverðið. Hvers vegna
eru vaxtaútreikningar svo
flóknir á þessu sviði viðskipta,
að um þá þurfa að gilda allt
aðrar reglur en tíðkast í land-
inu?
Ríkisforsjánni í olíuviðskipt-
unum verður að ljúka. Allir
(hvað með SÍS-hringinn?) virð-
ast sammála um það, að
minnsta kosti í orði, að núver-
andi kerfi hafi gengið sér til
húðar. Tregðulögmálin innan
þessa kerfis eins og annarra
mega sín hins vegar mikils.
Aðeins verður sigrast á þeim
undir ötulli forystu stjórn-
málamanna, sem höggva á
viðjar ófrelsisins.
Reiði
vinstrisinna
Igær héldu NT og Þjóðvilj-
inn áfram að hallmæla
hugmyndinni um Tjarnarskóla,
einkaskóla á grunnskólastigi.
Þessi reiði vinstrisinna er vís-
asti vegurinn til að tryggja það
að frjálshuga menn sameinist
um að veita skólanum brautar-
gengi. Væru rök vinstrisinna
haldbær hefðu einkaskólar
hvergi þrifist í veröldinni. Það
er öðru nær. Þeir eru víðast
hvar mikilvægur þáttur í
menntun þeirra þjóða sem
standa fremst á sviði vísinda.
Vinstrisinnar á Islandi ættu
að minnast þess að Francois
Mitterrand, jafnaðarmaður og
forseti Frakklands, hafði næst-
um misst stjórnartaumana úr
hendi sér, þegar hann vildi loka
einkaskólum í nafni jafnaðar-
mennskunnar. Forsetinn sá að
sér. Hann rak menntamála-
ráðherrann og réð hugsjónar-
íkan vinstrisinna í embættið,
sem sneri snarlega við blaðinu.
Nú er ekki talað lengur um að
loka einkaskólum í Frakklandi.
Umræðurnar um skólamál
snúast um aðför nýja mennta-
málaráðherrans að vinstri
grillunum í franska skólakerf-
inu. Óþarft ætti að vera að
taka það fram, að Jean-Pierre
Chevenement, menntamála-
ráðherra Frakka, nýtur hvað
mestra vinsælda franskra
stjórnmálamanna fyrir aðgerð-
ir sínar í skólamálum.
ÍSLENSK kona, Stefanía Sveinsdóttir,
sem búsett er í Kanada og rekur þar
nauta- og fjárbú ásamt manni sínum,
keypti nú fyrir skömmu tólf kindur
hérlendis og flutti þær til Kanada.
Féð var flutt utan í flugvél frá
Leiguflugi Sverris Þóroddssonar og
að sögn Alberts Baldurssonar,
starfsmanns þess, gekk ferðin í alla
staði vel, kindurnar reyndust þola
fimm tíma flug bærilega.
Allt er fé þetta veturgamalt, tveir
hrútar og tíu ær. Að sögn Alberts er
hugmyndin sú að rækta upp íslensk-
an stofn ytra, enda var valið úrvalsfé
í þessu skyni, sem Stefania keypti á
Kirkjubæjarklaustri nú í vor.
Albert sagði það ekki vandalaust
að flytja út lifandi kvikfénað. Kan-
adamenn væru þar að auki sérstak-
lega strangir í þessu tilliti, og þarf
féð að gangast undir alls kyns próf-
anir og bólusetningar bæði hér og i
Kanada áður en hægt er að sleppa
því innan um kanadískt sauðfé.
Helst er það riðuveikin sem íslenskt
fé getur borið með sér; en hún þekk-
ist ekki meðal kanadísks sauðfjár.
Það megi því teljast líklegt að féð
verði haft í sóttkví um það bil mánuð
eftir komuna til Kanada, en áður
hafði það verið hálfan mánuð í
sóttkví hérlendis. Einnig hafði blóð-
sýni verið sent til rannsóknar f
Kanada.
Þetta er í fyrsta sinn sem íslenskt
fé er flutt vestur um haf. Fyrir all-
mörgum árum var hins vegar flutt fé
til Grænlands, enda er fjárstofninn
þar i landi alíslenskur.