Morgunblaðið - 02.07.1985, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIDJUDAGUR 2. JÚLÍ 1985
13
merkur þáttur í sögu Marklands,
byggðinni sem öðlaðist nýtt líf í
bókum Jóhanns Magnúsar
Bjarnasonar löngu eftir að hún
var komin í eyði.
Sjálfur var Magnús Elíasson
einn af stofnendum yngstu ís-
lensku byggðarinnar í Kanada,
Sunnybrook-nýlendunnar í British
Columbia, en hún var að veru-
legum hluta numin um 1930 af
Vestur-íslendingum. Hérað þetta
er rúma 700 kílómetra norður af
landamærum Bandaríkjanna og
Kanada, um 65 kílómetra sunnan
við svonefnda Friðará (Peace Riv-
er) og rétt austanvert við Cut-
bankána. Landslag er öldótt á
þessum slóðum og ár og lækir
falla þar um dalverpi. Fyrstu ís-
lensku landnemarnir fóru þangað
byggðum árið 1929, og alls urðu
íslensku býlin í héraðinu tuttugu.
{ landnemahópnum voru auk
Magnúsar sjálfs bræður hans þrír
og faðir. Nokkuð var nýlendan úr
alfaraleið.
Þótt aðeins helmingur hér-
aðsbúa í Sunnybrook væri ís-
lenskrar ættar, var samt ætíð
rætt um hana sem íslenska byggð.
Kann ein af ástæðunum til þess að
hafa verið samheldni íslenska
hópsins, sem hélt fast við tungu
sína og menningu. Byggðin átti
sína hagyrðinga og íslendingadag-
ar voru þar hátíðlegir haldnir.
Einn þekktasti íslendingur í hér-
aðinu var Bergrós Pálsson
hjúkrunarkona, en segja má að
um alllangt skeið yrði hún að
gegna þar störfum héraðslæknis. í
grannhéruðum var talað um
Sunnybrook-gestrisni. Híbýla-
kostur landanna þar vestra var
með myndarbrag. Auk venjulegr-
ar búsýslu lögðu þeir stund á ann-
ars konar störf, þar á meðal bygg-
ingariðnað. Þeir tóku virkan þátt í
opinberum málum, og sóttu menn
pólitíska fundi um langan veg,
oftast fótgangandi, því að um ann-
að var ekki að ræða.
Sunnybrook-nýlendunni vegn-
aði vel fyrsta áratuginn þrátt
fyrir kreppuna annars staðar, og
má þá segja að saga þessarar ein-
stæðu byggðar væri á enda og að
hún legðist að mestu leyti í eyði.
Konráð Eiriksson, fæddur og
uppalinn í Norður Dakóta, var síð-
asti íslenski bóndinn í Sunny-
brook. Hann bjó þar til dauðadags
árið 1966.
Fróðlegt væri að bera saman
nýiendurnar tvær sem hér hefur
aðeins verið á minnst, þá fyrstu og
hina síðustu. Hér verður látið
nægja að drepa á aðeins eitt at-
riði. Þótt sérstök rækt væri lögð
við íslenska tungu á báðum stöð-
um, festi íslenskan þó aðeins ræt-
ur í landslagi eldri byggðarinnar,
en eins og fyrr segir hétu allir bæ-
irnir í Marklandi íslenskum nöfn-
um. I Sunnybrook voru bæirnir
aðeins greindir að með svæðis- og
spildunúmerum eins og venja er
til í kanadískum sveitum. Af þess-
ari sök er fullvíst að daglegt mál
íslenskt hefur átt erfiðara upp-
dráttar í Sunnybrook heldur en í
Marklandi. Má rétt gera sér í hug-
arlund hvort íslensku bændafólki
vefðist ekki tunga um tönn í sam-
ræðum annaðhvort um eða við þá
sem ættu heima á einhverjum bæ
sem auðkenndur væri með tölu-
stöfum. íslensk heita- og nafna-
hefð er mikilvægt atriði í allri um-
ræðu um málvernd. Gegnir ugg-
laust sama máli að þessu leyti um
bæði staðheiti og nöfn á búpeningi
í sveitum landsins. Hygg ég að at-
huganir á vestur-íslensku myndu
leiða í ljós hversu mikilvægan þátt
hér er um að ræða. Mættu þeir
sem stjórna menntamálum ís-
lensku þjóðarinnar hugleiða það í
alvöru hvort ekki sé tilhlýðilegt að
verðlauna þá bændur sem velja
sauðfé sínu viðeigandi íslensk
heiti og verjast þannig öllu núm-
erafargani af einurð.
Magnús Elíasson kann urmul af
sögum um æskuslóðirnar í Nýja
íslandi. Sumt er byggt á hans eig-
in reynslu, margt er fengið frá
eldra fólki. Fyrir nokkrum árum
varð Magnús við beiðni minni um
að festa á blað frásagnir af mjög
sérstæðum manni sem endur fyrir
löngu kom við sögu Nýja íslands.
Sá hét James Thomas Milton And-
erson, innfæddur Kanadamaður
af írskum uppruna. Anderson varð
kennari í Nýja íslandi árið 1907,
starfaði þar skamma hríð en hafði
þó engu að síður varanleg áhrif á
menningu byggðarinnar. Má í því
sambandi nefna bókmennta-
kennslu, leiklist og fjölmargt ann-
að. Anderson varð þó líklega vin-
sælastur meðal Ný-íslendinga
vegna áhuga hans á íslénskri
tungu, sem hann lærði til slíkrar
fullnustu að furðu sætti. Varð
hann síðar á ævinni fullfær í því
máli. Frá Nýja íslandi fluttist
Anderson til Saskatchewan þar
sem hann á sínum tíma átti drjúg-
an þátt í að endurskipuleggja
skólakerfi fylkisins. Þar gerðist
hann stjórnmálamaður, var kos-
inn á þing árið 1925 fyrir íhalds-
flokkinn og varð forsætisráðherra
fylkisins árið 1929. Telur Magnús
öruggt að allt til þessa dags sé
Anderson eini kanadíski forsætis-
ráðherrann sem hafi náði því að
verða altalandi á íslensku. Björn
Jónsson (Byron Johnson), sem var
um skeið forsætisráðherra í Brit-
ish Columbia, var að vísu alís-
lenskur að ætt, en tunga forfeðr-
anna mun hafa verið honum ótöm.
Um íslenskukunnáttu Ander-
sons er Magnús Elíasson ekki einn
til frásagnar. Karólína Gunnars-
son fyrrum ritstjóri sagði mér eitt
sinn frá atviki á æskuárum sínum
í Saskatchewan, og hnígur frásögn
hennar í sömu átt. Hún var þá
barn að aldri, nýkomin frá íslandi,
og gekk í barnaskóla með öðrum
íslenskum krökkum. Kennslukon-
an var enskumælandi og skildi
ekki orð í íslensku. Börnin skildu
aðeins hrafl í ensku. Af þessari
sök varð andrúmsloft heldur
þungt í kennslustofunni, og kom
þar að kennslukonan leitaði á náð-
ir námsstjóra. Taldi hún litla von
til þess að börnin gætu nokkuð
lært. Námsstjórinn, sem var eng-
inn annar en títtnefndur Ander-
son, kom á vettvang, prófaði börn-
in á íslensku og tjáði kennaranum
að prófi loknu að nemendunum
væri ekkert að vanbúnaði, en hins
vegar væri ekki örgrannt um að
kennaranum væri að einhverju
leyti áfátt.
Samkvæmt skrifum Magnúsar
skemmti Anderson Ný-íslending-
um stundum með búktali, enda
þótti hann snjall í þeirri list.
Stundum bar þó við að hann
hrekkti fólk með þessari kunnáttu
sinni. Sem dæmi segir Magnús
sögu þess efnis að maður nokkur
sem stundaði fiskflutninga við
Winnipegvatn yrði illilega fyrir
barðinu á Anderson. Eitt sinn bar
svo við sem áður að keyraranum
sem beitti tveim hestum fyrir
sleða dvaldist eitthvað í ferð sinni.
Leit hann inn á vertshúsi og kom
þaðan út aftur svo ölur að nokkur
ágreiningur varð milli hans og
hrossanna um áttir. Vildu hrossin
halda suður með vatninu og lögðu
kollhúfur þegar keyrarinn reyndi
að beina þeim í norðurátt. Kom
þar að góðviljaðir menn skárust í
leikinn, spenntu skepnurnar frá
ækinu, og komu þeim fyrir í
hesthúsi. Keyrarann leiddu þeir
síöan inn á hótel þar sem þeir ráð-
lögðu honum að sofa úr sér vím-
una. Sem þeir komu inn í anddyri
hótelsins, varð fyrir þeim hundur
stór og mikill, sem snéri sér óðara
að keyraranum og hóf yfir honum
þrumandi ræðu um ósæmilega
hegðun á vegum úti. Við þetta brá
hinum seka svo hastarlega að það
snarrann af honum. Tók hann
ekki eftir því að Anderson búktal-
ari stóð til hliðar við hundinn, en
snaraði sér út í hesthús, náði í
hrossin og hélt leiðar sinnar í
rétta átt. Varð hann æ síðan
manna fljótastur í förum og
hlekktist aldrei á upp frá því.
Ekki er Magnús viss um á hvoru
málinu hundurinn flutti ræðu
sína, íslensku eða ensku. Hins veg- -
ar segist hann hafa heimildir fyrir
því að Anderson hafi mjög reitt
sig á Zoega-orðabækurnar við ís-
lenskunámið. Sú síðari var tiltölu-
lega ný út komin þegar atburður
þessi gerðist, og mun Anderson
þegar hafa orðið sér úti um eintak.
Hníga því öll rök í þá átt að hund-
urinn hafi flutt umvöndun sína á
íslensku.
Eins og fyrr greinir, á Magnús
Elíasson sæti í borgarstjórninni i
Winnipeg. Þar flytur hann mál
sitt af festu og öryggi. Renni hon-
um ögn í skap, má kenna þungan
orustugný að baki orða hans. Sá
gnýr á að nokkru leyti uppruna
sinn í rímum sem nítjándu aldar
skáld á íslandi ortu um forna
kappa sem unnu sigra í stórorust-
um. Rímurnar og annað góðgæti
af svipaðri tegund flutti Magnús í
æsku sinni á kvöldvökum í Nýja
íslandi og kann þær enn þá utan
bókar. Hreimur hans er og verður
ávallt íslenskur, því að orðsins list
nam hann í öndverðu af þeim Sig-
urði Breiðfjörð og Bólu-Hjálmari.
Haraldur Bessason er prófessor rió
Manitoba-háskóla í Winnipeg.
Margra ára reynsla sannar gædi
þakmálningunar frá Málningu hf.
ÞOL er sérframleidd alkýðmálning,
sem innlend reynsla hefur
skipað í sérflokk vegna endingar
og nýtni.
ÞAKMÁLNING SEM ENDIST
ÞOL er framleitt í fjölbreyttu litaúrvali.
Handhægt litakort auðveldar
valið á réttum lit.
ÞOL tryggir þér fallegt útlit
og góða endingu.
málningbf
É\
1