Morgunblaðið - 25.11.1986, Blaðsíða 58

9861 S3ÍIMHVÖK .95 ÍITI0A(ITJT,ai3<í .(3IQAJ9KIJOHOM
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 25. NÓVEMBER 1986
1
Ölögleg ávana- og fíkniefni — staða, þróun og aðgerðir:
Um löggjöf og refsiframkvæmd
og fíknief namálum
Mynd 1:
REFSIRAMMI LAGA UM ÁVANA-
OG FÍKNIEFNAMÁL Á NORÐURLÖNDUM
Land
D
A
N
M
Ö
R
K
í
S
L,
F
I
N
N
L,
S
V
í
Þ
J
Ó
Ð
N
O
R
F,
G
U
R
Lagaheimild
Refsirammi
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
Inn- og u.ílutningur, sala o.fl.
Meðferð á umtalsverðu magni
ávana- og fíkniefna, eða sérstakar
refsihækkandi aðstæður.
Innflutningur á miklu magni eða
sérstaklega skaðlegu efni.
Lög um ávana- og fíkniefni.
Alm. hegningarlög , gr. 173, a.
Alvarleg fikniefnabrot.
Tilbúningur, sala, meðferð.
Alvarleg brot.
Sala, meðferð.
Alvarleg brot.
ítrekuð brot
Itrekuð alvarleg brot.
Lyfjalög:
Meðferð og neysla.
Lyfjalög:
Afhending lyfja i ólöglegum tilgangi.
Gr. 162: Framleiðsla, inn- og
útflutningur, geymsla o.fl.
Alvarleg brot.
Innflutningur á miklu magni.
Sérstakar refsihækkandi aöstæöur.

4 6 8 10 12 14 16 18 20
Með refsiramma er átt við neðri og efri mörk fangelsisrefsingar. í
íslenskum lögum um ávana- og fíkniefni er ekki ákvæði um neðri mörk
refsingar.
í ávana-
eftir Ómar
Kristmundsson
GREINIII
I. Alþjóða-
sáttmálar
Tilraunir til að koma í veg fyrir
dreifingu og misnotkun ávana- og
flkniefna ná allt aftur til 19. aldar.
í ópíumstríðinu 1840-52, sem Eng-
land hóf til vemdar hagsmunum
sínum í Kína, var barin niður ein
fyrsta tilraunin til að draga úr ópí-
umneyslu. Á seinni hluta 19. aldar
jókst andstaðan gegn ópíumvið-
skiptum á Vesturlöndum og að
frumkvæði Bandaríkjanna sam-
þykktu 13 ríki hina svokölluðu
„Shanghai-yfírlýsingu" árið 1909
um takmörkun á ópíumverslun.
Tveimur árum síðar, 1911-12, var
samþykktur sáttmáli 12 þjóða á
svokallaðrí Haag-ráðstefnu, sem
hafði þann tilgang að hefta verslun
með ópíum og koma í veg fyrir
misnotkun þess og skyldra efna,
þ.e. morfíns, heróíns og kókaíns. Á
þessari ráðstefnu var einnig fjallað
um kannabis, en einungis var gefin
út yfirlýsing þess efnis að talið
væri nauðsynlegt að kanna á
vísindalegan hátt áhrif þess og út-
breiðslu til að unnt yrði að hefta
hugsanlega misnotkun t.d. með lög-
gjöf eða alþjóðasamþykktum.
Island varð sjálfkrafa aðili að samn-
ingnum með undirskrift fulltrúa
Danmerkur 1912.
Á fyrstu samkomu Þjóðabanda-
lagsins 1920 var sett á laggimar
ráðgjafamefnd um ópíumviðskipti
(Advicery Committee on Traffic in
Opium and Other Dangerous
Dmgs). í þessari nefnd vom í upp-
hafi eingöngu lönd með eigin
ópfumnýlendur og verslunareinok-
un í Austurlöndum §ær. 1924-25
og 1931 vom haldnar sambærilegar
ráðstefnur. Sáttmálinn, sem var
undirritaður þá, náði til fleiri efna
en áður, þ.ám. kannabis. Margar
þjóðir vom þó í vafa um gildi þess
að bæta því á listann og bentu á
hlutverk efnisins f trúarlegu og fé-
lagslegu samhengi og hugsanlegar
afleiðingar slíks banns, t.d. aukna
áfengisneyslu.
Á ráðstefnu 1961 sem fjárhags-
og félagsmálaráð Sameinuðu þjóð-
anna hélt, var gengið frá sáttmála
sem nefndist „Single Convention
on Narcotic Dmgs“. Samkvæmt
sáttmálanum ber aðildaríkjunum að
hafa eftirlit með og takmarka fram-
leiðslu og verslun með þau efni sem
ákvæði hans taka til. í sáttmálanum
var efnunum skipt f flokka eftir því
hve skaðvænleg þau vom talin.
Þessi flokkun er nú að ýmsu leyti
ófullkomin. LSD og amfetamín
stóðu t.d. utan þessara flokka. 73
þjóðir áttu fulltrúa á þessari ráð-
stefiiu en sáttmáli hennar gekk í
gildi 1964, er 40 ríki höfðu fullgilt
hann. 1971 var gerður nýr sátt-
máli um svokölluð „Psychotropic
substances", sem tók sérstaklega
til nýrra fíkniefna og lyQa. Fýrri
sáttmálinn tók gildi á íslandi 1975,
en sá seinni 1976.
II. Ópíumlögin
Þegar ísland gerðist óformlegur
aðili að samþykkt Haag-ráðstefn-
unnar (varð formlegur aðili 1921),
höfðu þau eftii sem hér um ræðir
verið svo til óþekkt á íslandi, að
undanskyldum ópíumefnum. Þess
má geta að stuttu áður, 1909, hafði
Alþingi sett áfengisbann og var
þannig líklega fyrsta þjóðþing í
heiminum til að samþykkja lög um
vímuefnabann. í framhaldi af
Haagsamþykktinni voru sett lög á
íslandi, „Lög um tilbúning og versl-
un með ópíum“. Lögin náðu fyrst
og fremst til tilbúnings, innflutn-
ings og útflutnings á unnu ópíumi
og verslun með það. Lyfsölum var
með lögunum veitt heimild til að
búa til og vinna úr og versla með
óunnið ópíum og ópíum til lækn-
inga, einnig heróin, kókaín og
morfín.
Eins og rætt var um í fyrstu
greininni fór að bera á neyslu
kannabisefna á íslandi á árunum
1968-69. Þar sem ópíumlögin náðu
ekki til kannabisefna og ofskynjun-
arefna eins og LSD, var þeim breytt
1968 á þá lund að dómsmálaráðu-
neytið gat úrskurðað að ákvæði
laganna gilti um öll efni hvort sem
þau væru afleidd af morfíni eða
kókaíni eða ekki, með því skilyrði
að sannast hafi við vísindalega
rannsókn, að misnota megi þau á
líkan hátt eða þau hafi lík skaðvæn-
leg áhrif. í framhaldi af því var
samin reglugerð þar sem kveðið er
á um að LSD og kannabis féllu
undur ákvæði laganna.
Ópíumlögin náðu illa til nýrra
aðstæðna sem upp komu á síðustu
árum áttunda áratugarins og fyrstu
árum þess níunda þegar fyrst var
farið að tala um svokallað „fíkni-
eftiavandamál". Á þessum tíma
jókst meðal ungs fólks neysla
ákveðinna ávana- og fíkniefna, sem
áður höfðu eingöngu þekkst meðal
afmarkaðra þjóðfélagshópa. Að
vissu marki urðu jæssi efni sam-
nefnari fyrir ný og róttæk viðhorf
til þjóðfélagsins. Samhliða aukinni
notkun þessara efna varð háværari
krafan um að hvers konar meðferð
þessara efna yrði bönnuð. Eins og
áður sagði náðu ópíumlögin ein-
göngu til verslunar, innflutnings og
útflutnings á tilgreindum efnum.'
Þess vegna var ópíumlögunum aft-
ur breytt 1970. Bætt var við lögin
verknaðarákvæði þar sem tilgreint
var að óheimilt væri að hafa undir
höndum eða varðveita, gefa, af-
henda, selja eða versla með hvers
konar lyf og efni sem ákvæði lag-
anna tækju til. Auk þess var refsi-
ákvæði laganna breytt úr sektum
eingöngu í refsivist, allt að 6 ár auk
sektar (tafla 1).
III. Lög- um ávana-
og fíkniefni
Breytingamar sem gerðar voru
á gömlu ópíumlögunum féllu illa
að breyttum aðstæðum. T.d. voru
í lögunum tvö verknaðarákvæði,
gamla ákvæðið frá 1914 og hið
nýja frá 1970. Af þessum sökum
var talin nauðsyn á að setja sam-
ræmda og heilsteypta löggjöf í
ávana- og fíkniefnamálum. Einnig
var talið biýnt að samræma löggjöf
á Norðurlöndum. Árið 1974 voru
sett lög um ávana- og fíkniefni og
felld inn ákvæði í almenn hegning-
arlög sem tóku til stórfelldra fíkni-
efnabrota. Árið áður, 1973, höfðu
verið samþykkt lög um sérstakan
dómstól og rannsóknardeild í
ávana- og fíkniefnamálum. Megin-
tilgangur dómstólsins var að
samræma rannsóknir á sviði ávana-
og fíkniefnamála. Brotaaðilar væru
búsettir í mörgum lögsagnarum-
dæmum og elia þyrfti að rannsaka
málin fyrir mörgum dómstólum
áður en til ákæru kæmi. Einnig var
bent á séreinkenni þessara brota.
Málin krefðust heildaryfirsýnar og
mjög kerfísbundinnar úrvinnslu
bæði við rannsókn og lokaaf-
greiðslu. Þar með var talið ítrekanir
brota, flókið og fjölbreytt samspil
ákveðinna réttarfarshugtaka, fyöldi
geranda í sama máli og þátttaka
aðila í fleiri málum samtímis.
í hinum nýju lögum um ávana-
og fíkniefni var sambærilegt verkn-
aðarákvæði og í ópíumlögunum en
ýtarlegra. Þar kemur fram að varsla
og meðferð þeirra ávana- og fíkni-
efna sem tilgreind eru i lögunum
sé óheimil á íslensku forráðasvæði.
í lögunum er ekki getið um neyslu,
þó erfítt sé að ímynda sér að neysla
geti átt sér stað án móttöku eða
afhendingar. Hámarksrefsingu var
breytt. I ópíumlögunum var há-
marksrefsing 6 ára fangelsi, eins
og áður er getið um, en samkvæmt
nýju lögunum var gert ráð fyrir
fangelsi eða varðhaldi allt að tveim-
ur árum en 10 ára hámarksrefsivist
fyrir stórfelld brot samkvæmt al-
mennum hegningarlögum
(173.gr.a.). Vorið 1985 var með
lögum breytt hámarksrefsingu
fíkniefnalaganna úr tveimur árum
í sex. Síðasta vor voru samþykkt
Iög um sakadóm í ávana- og fíkni-
efnamálum sem byggð voru að
meginhluta á lögunum um sérdóm-
stól og rannsóknardeild í ávana- og
fíkniefnamálum. Skv. nýju lögunum
eru mál vegna brota á fíkniefnalög-
gjöf ekki rannsökuð af dómstólnum
nema í sérstökum tilfellum.
IV. Refsiframkvæmd
Ávana- og fíkniefnamál eru
dæmd af fyrrgreindum sérdómstóli,
sakadómi í ávana- og fíkniefnamál-
um.
Þar sem refsimörk laga veita
dómstólum takmarkaða vísbend-
ingu um hvaða refsing sé hæfileg
hveiju sinni mótast í framkvæmd
ýmsar venjur um ákvörðun refsing-
ar með hliðsjón af þeirri grundvall-
arreglu að áþekk tilvik beri að
dæma með sama hætti. Magn, teg-
und, verknaðarform og hagnaðar-
sjónarmið skipta miklu máli við
refsimat í ávana- og fíkniefnamál-
um. Mörk milli dómsáttar (fjársekt-
ar) og ákæru eru breytileg, en til
viðmiðunar má nefna, að mál er
varða allt að 100 g af hassi eða
marihuana hafa verið afgreidd með
dómsátt. Fýrir innflutning á einu
kg af hassi má ætla, að brotamaður
verði að jafnaði dæmdur til 4-5
mánaða refsivistar. Einn til tveir
mánuðir komi að auki fyrir hvert
kg umfram það. Þegar um sterkari
efni en kannabis er að ræða, er
mun sjaldnar beitt sektum og yfír-
leitt því aðeins að brotin tengist
eigin notkun. Hér má geta þeirrar
leiðbeiningarreglu, að sala á 10 g
af amfetamíni varðar u.þ.b. eins
mánaðar refsivist og er þá miðað
við óblandað efni. Þó er þetta gróf
viðmiðun og geta mörg atriði breytt
henni, svo sem aldur og ferill
ákærða, hvort efnum hafi verið
dreift og þá til margra o.s.frv.
I töflu 2 kemur fram, að langal-
gengast er að málum ljúki með
fjársektum, þ.e.a.s. dómsáttum.
Hlutfallið milli dóma og dómsátta
er um */io. Um Vodómanna eru óskil-
orðsbundnir og hefur það hlutfall
haldist svo til óbreytt síðustu ár.
Hlutfall óskilorðsbundinna dóma í
ávana- og fíkniefnamálum er hátt
miðað við aðra brotaflokka, svo sem
auðgunar- eða ofbeldisbrot. Þetta
sýnir m.a. hve alvarlegum augum
fíkniefnabrot eru litin. Eingöngu
er hærra hlutfall óskilorðsbundinna
dóma í málum vegna manndrápa
og skírlífisbrota. Dómum hefiir
fjölgað jafnt og þétt síðan 1974.
Þeir sem dæmdir hafa verið skv.
alm. hegningarlögum fyrir um-
fangsmikla dreifingu í hagnaðar-
skyni eru um 10% allra sem dæmdir
hafa verið fyrir fíkniefnabrot.
Lengsti refsivistardómur sakadóms
í ávana- og fíkniefnamáium er 5
ára fangelsi en Iengsti afplánaði
refsivistardómur er 30 mánaða
fangelsi. Meðallengd afþlánaðra
refsivistardóma fyrir ávana- og
fíkniefnabrot er 5 mánuðir.
Ef miða á við refsidóma sem
fallið hafa í hæstarétti og hlutfall
dóma- og dómsátta, má draga þá
ályktun að stórfelld eða alvarleg
brot gegn fíkniefnalöggjöf séu
Tafla 1:
LÖGGJÖF í ÁVANA- OG FÍKNIEFNAMÁLUM
Nr. laga / nr. reglug. Ár Laga- / Reglugerðarsetningar
Lnr. 14/ 1923 1923— Ópíumlögin
L. nr. 43/ 1968 1968 Breyting á ópíumlögunum I R. nr. 25/ 1969 1969 Reglugerð sem styðst við ópíumlögin
Lnr. 25/ 1970 ■ 1970 — Breyting á ópíumlögunum II
L.nr. 52/ 1973 -1973 — Lög um sérstakan dómara og rannsóknardeild í ávana og fíkniefnamálum
Lnr. 19/1940
sbr. 64/1974 1974 Breytingáalm. hgl. — 173.gr.
L.nr. 65/ 1974 1974 — Lög um ávana- og fíkniefni
L.nr. 66/ 1974 1974 — Breyting á I. nr. 52/ 19731
R. nr. 390/ 1974 1974 — Reglugerð sem styðst við l.nr. 65/ 1974
R. nr. 159/ 1979 ■ 1979 Breyting á reglug. frá 19741
Lnr. 60/ 1980 1980 — Breyting á I. nr. 65/ 19741
Lnr. 75/ 1982 1982 Breyting á I. nr. 65/ 1974II
R.nr. 654/ 1983 1983 — Breyting á r. nr. 650/ 1974II
L.nr. 13/ 1985 1985 Breyting á I. nr. 65/ 1974III
Lnr. 29/ 1986 1986 Lög um sakadóm í ávana- og fíkniefnamálum
TAFLA 2' " -------
DÓMAR OG DÓMSÁTTIR SAKADÓMS í ÁVANA- OG
FÍKNIEFNAMÁLUM TÍMABILIÐ 1974-1983
Dómar , 1974—77 1978-80 1981-83 Alls
Sýkna 4 6 13 23
Fjársekt 14 7 8 29
Skilorðsbundið fangelsi/varðhald 1 9 15 25
Óskilorðsbundið fangelsi/varðhald 18 46 73 137
Dómsáttir 680 632 708 2022
Afgreiddar á ári að meðaltali 170 211 236 202
Dómar/dómsáttir* 1/18 1/9 1/7 1/10
* = Hlutfalllð var jafnaft tll elnföldunar