Morgunblaðið - 15.04.1987, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 15. APRÍL 1987
„Drottning
hlj óðfæranna“
Helga Ingólfsdóttir leikur á sembal í Kristskirkju 1 kvöld
Tónlist
Harmljóð Frobergers um látinn konungsson hins heilaga róm-
verska ríkis.
Leifur Þórarinsson
Ef menn ætla að komast að
hjartanu í tónlist frá síðrenesansin-
um og barrokktímabilinu liggur
leiðin í gegnum sembalinn. Þetta
strengjahljóðfæri með hljómborði,
sem á sér sögu aftur í myrkar
miðaldir, ríkti sem drottning hljóð-
færanna frá því á 15du öld og fram
yfir 1750. Öll tónskáld sem heitið
gátu lögðu mikla rækt við sembal-
inn og mörg þeirra voru frægustu
sembalsnillingar síns tíma. Einsog
píanóið seinna voru sembalar af
ýmsum stærðum og gerðum. Þeir
voru tilvalið hljóðfæri til tónlistar-
iðkunar í heimahúsum, í stórum
hljómleikasölum og kirkjum. Á
barrokktímabilinu er semballinn
alls staðar. Hann er einleikshljóð-
færið sem nýtur mestra vinsælda,
hvort sem er aleitt í svítum og
sónötum, eða í konsertum með
hljómsveit. Sem undirleikshljóð-
færi í söng og kammerverkum er
hann ómissandi og í kirkjunni á
hann sér fastan sess við leiðsögn
kórsins. Operum var nær alltaf
stjómað af semballeikara, sem
reyndar var oftar en ekki tónskáld-
ið sjálft. Það er því varla neitt
undarlegt að nokkur þýðingar-
mestu verk snillinga á borð við
Bach, Hándel og Couperin eru ein-
leiksverk fýrir sembal. Það mætti
ekki síður kalla þau „þungamiðju-
verk en t.d. píanóverk Mozarts,
Beethovens og Brahms.
En semballinn víkur fyrir píanó-
inu á síðustu áratugum 18du
aldarinnar. Að vísu er langt frá
að öll hljómborðsverk Haydns og
Mozarts hljómi betur leikin á píanó
en sembal. Jafnvel nokkrir af
dramatískari píanókonsertum
Mozarts eru þannig að innri gerð,
að þeir ieikast fullkomnlega eðli-
lega á sembalinn, sé gætt að
réttum hlutföllum í hljómburði. En
sónötur og konsertar Beethovens
eru hinsvegar óhugsandi nema á
píanó, og á 19du öldinni og allt
fram á okkar daga er píanóið ein-
leiks- og undirleikshljóðfæri númer
eitt tvö og þrjú. Semballinn hvarf
í rauninni alveg af sviðinu í 150
ár, og þó það kæmu stundum fram
afburða tónlistarmenn sem reyndu
að rétta hlut hans og jafnvel endur-
bæta hann sem nútíma konsert-
hljóðfæri (Landowska í byrjun
aldarinnar) má segja að slíkt hafí
heyrt til undantekninga og sér-
visku.
Á síðustu tveim áratugum hefur
orðið mikil breyting á þessu. Menn
hafa reyndar leitast við að endur-
skapa tónlist fyrri tíma í sinni
upprunalegu mynd á öllum sviðum,
þ.e.a.s. flytja hana á gömul hljóð-
færi með upprunalegum styrk-
leikahlutföllum og skreytingum.
Endurskapa segi ég, því margt í
flutningsmáta tónlistar fyrri tíma
liggur alls ekki ljóst fyrir í handrit-
um meistaranna. Margt virðist
hafa þótt svo sjálfsagðir hlutir,
ekki aðeins hvað varðar styrkleika
og skreytingar (ornamentation)
heldur jafnvel hljóðfallsmörkun og
samröðun (fraseringar), að því eru
ekki gerð nema lítilsháttar skil í
nótnatexta. Leita menn því gjam-
an í samtímaheimildir um leik
einstakra manna þessu til glöggv-
unar, og þar sem heimildir þrýtur
verður hugmyndaflugið og rétt til-
fínning að ráða. Það er því langt
frá að hér sé um einhverskonar
dauðhreinsunarstefnu að ræða,
heldur er hér fijótt sköpunarstarf
sem líklega á sér fáar hliðstæður
í listasögunni. Kannski má líkja
þessu við það þegar skáld og tón-
listarmenn í Flórens voru að velta
fyrir sér um aldamótin 1600 hvem-
ig Grikkir hefðu í rauninni flutt
harmleikina sína á dögum Sófók-
lesar og Æskilosar. Og upp úr því
kom óperan.
Helga Ingólfsdóttir er okkar
fyrsti og eini semballeikari, sem
hefur slíkt að aðalatvinnu. Og það
er ekkert vafamál að hún er sem-
balleikari með mjög persónulegan
stíl, þó hún leitist ávallt við að
vera sem trúust skrifuðum texta
tónskáldanna. Einleikstónleikar
hennar em því alltaf sérstakur við-
burður hér í bænum og svo er
einnig nú í kvöld, þegar hún leikur
í Kristskirkju á vegum tónlistarfé-
Helga Ingólfsdóttir við sembalinn í Kristskirkju.
lagsins þar. Þessir tónleikar hefjst
kl. 20.30 og á efnisskránni era
eingöngu verk frá 17. og 18. öld.
Höfundamir era fæstir þekktir hér
að ráði, eða heldur er ólíklegt að
verk þeirra Frobergers, Forquerys
og Louis Couperin séu á margra
vöram hér um slóðir. Jafnvel Purc-
ell, þjóðtónskáld Englendinga, en
tónleikarnir hefjast með verki eftir
hann, er varla nema nafnið í hug-
um flestra. Þó var reyndar flutt
eftir hann ópera á tónleikum fs-
lensku hljómsveitarinnar fyrir
tveimur áram og vakti verðskuld-
aða hrifningu. En tónleikunum
lýkur hins vegar með verki eftir
Jóhann Sebastian Bach, Króma-
tískri fantasíu og fúgu í d-moll,
en hana jjekkja næstum allir út
og inn. I efnisskrá tónleikanna,
sem Helga kallar „Vinaminni",
segir meðal annars: Á þessum
sembaltónleikum era leikin verk
sem tónskáld fyrri alda sömdu til
vina sinna og ástvina, lífs og lið-
inna. Þar era Harmljóð sem
þýsk-austurríska tónskáldið Fro-
berger (1616—1695) gaf vini
sínum Ferdinand III. keisara við
andlát barnungs sonar hans. Enn-
fremur er grafskrift sem Frakkinn
L. Couperin (d. 1661) samdi yfir
ástsælan lútuleikara, Blancrocher.
Þá era þijú verk eftir franska tón-
skáldið Forquery (1671—1745).
Tvö þeirra era tileinkuð þekktum
samtímamönnum: Tónskáldinu
Rameau og fiðlusnillingnum Gu-
ignon, en hið þriðja óþekktri konu,
Sylvu. Síðasta verkið er Króm-
atíska fantasían og fúgan í d-moll
eftir Bach (1685— 1750), sem
hann semur eftir hið skyndilega
fráfall fyrri konu sinnar, Maríu
Barböra. Þessi vinaminni era
tengd með þremur verkum í til-
brigðaformi: ground, chacconne og
passacaille (Purcell, Couperin), en
tilbrigði vora einmitt höfð til hug-
leiðinga.
Einsog fyrr segir hefjast tónleik-
arnir í Kristskirkju kl. 20.30 í kvöld
og era opnir öllum almenningi.
Signrður
Sigurðsson
Hugleiðing á yfirlitssýningu
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Yfirlitssýningu á verkum Sigurð-
ar Sigurðssonar, listmálara, í
Listasafni Islands lýkur annan í
páskum. Það er nokkuð seint sem
sá, er hér ritar, fær næði til að
setjast niður og skrifa um þennan
listviðburð, sem hefur þó einmitt
orðið honum tilefni ýmissa hugleið-
inga um landslagsmálverkið og feril
Sigurðar. Hugleiðinga sem skara
landslagsmálverkið, sögu þess hér
á landi og þróun frá upphafí vega.
Hér hef ég farið í ýmsar heimild-
ir og komist að hinni undarlegustu
niðurstöðu, sem gerir tímabilið, sem
Sigurður lifði sín bestu þroskaár,
ennþá furðulegra og óskiljanlegra
en áður. Landslagsmálverkið í sinni
hreinustu gerð er nefnilega yngra
og óhefðbundnara flestum stílbrigð-
um -tuttugustu aldarinnar og á
vissan hátt hlutkenndara í ljósi
listasögunnar.
Ekki er það þó svo, að þetta
væri mönnum ekki kunnugt áður,
en því hefur einfaldlega ekki verið
haldið nægilega fram í íslenzkri
myndlistaramræðu og landslags-
málverkinu jafnan skipað á bekk
með fígúratíva málverkinu og öllu
sýnilegu í hlutveraleikanum. Eigin-
lega eru söfn, stórsýningar af-
markaðra tímabila listasögunnar
ásamt grúski í listaverkabókum og
uppsláttarritum farsælasta leiðin til
að fá nokkum veginn raunsanna
mynd af þróuninni. Vera hér beinn
þátttakandi, en ekki þiggjandi hlut-
drægrar miðlunar, sem litast af
sérskoðunum, listapólitík og al-
mennum þjóðfélagsskoðunum
gerandans og dagsins.
Svo snemma sem árið 1954 hafði
Sigurður
Sigurðsson
Yflríitssýning

LISTASAFN ÍSLANDS
ég í Siena á Ítalíu kynnst hinu segna „Flóttanum til Egyptalands",
merkilega verki Duccio di Buonin- sem máluð var á árunum 1308—11,
og skoðað fleiri verk Siena-skólans,
þar sem landslagið er orðið stór
þáttur af uppbyggingu myndheildar
og rýmistilfmningar á tvívíðum
grunni. Vissi því af sjón og raun
hve seint það kom sem beinn og
lifandi þáttur inn í málverkið. Áður
hafði landslagið þjónað svipuðu
hlutverki og leiktjöld í málverkinu,
verið tilbúið og stíliserað, eins og
það heitir, en ekki stuðst við
ákveðnar fyrirmyndir.
En sem sagt þá var landslaginu
ætlað ákveðið og fyrir sumt hug-
lægt hlutverk í myndbyggingunni
um langt skeið og var þannig í raun
óhlutlægt! Landslagið í bakgrunni
mynda var þannig ímyndað og tók
mið af öðram eðlisþáttum mynd-
heildarinnar hveiju sinni, enda þótt
um sýnilegt landslag væri að ræða.
Var nokkurs konar þjónn frásagn-
arlega innihaldsins.
Landslagið þjónaði þannig sem
hluti bakgrunns og uppbyggingar
málverka lengi vel, og það var ekki
fyrr en á seinni hluta 18. aldar og
þó framar öllu á 19. öld að það
verður að sjálfstæðu hugtaki í evr-
ópskri myndlist. Tengist þá hreinni
og beinni umhverfíslýsingu jafnt í
forgranni sem bakgrunni.
En auðvitað vora hér, sem fyrri
daginn, Kínveijar fyrstir og gerðu
þegar á 8. öld myndir, þar sem allt
rann í eina heild, landslag og fígúr-
ur, og hvoragu gert hærra undir
höfði. Og að auki takmörkuðu þeir
sig engan veginn við tvívíðan flöt,