Morgunblaðið - 07.11.1987, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 7. NÓVEMBER 1987
VTTAVÖRÐUR Á
STÓRHÖFÐA
Smiður, bóndi og smáskammtalæknir
eftir Aðalstein
Jóhannsson
Frá uppvexti mínum í Vest-
mannaeyjum minnist ég margra
góðra manna, sem settu svip á lífið
í því afmarkaða og fremur fámenna
samfélagi. Mig langar til að gera
einum þeirra nokkur skil í þessu
greinarkomi, vitaverðinum á Stór-
höfða, Jónathan Jónssyni. Ég
kynntist honum nokkuð persónu-
lega og vík aðeins að því síðar.
Jónathan var elztur fjögurra
bræðra, sem komust til vits og
þroska, sona hjónanna á Fossi í
Mýrdal, Jóns Einarssonar og
Guðnýjar Jónsdóttur, sem vora
bæði fædd á þriðja áratug liðinnar
aldar.
Næstelzti bróðirinn, Jón, varð
ekki langlífur, dó ókvæntur innan
við þrítugt, en hinir tveir urðu
landskunnir menn. Hinn eldri þeirra
var Einar málarameistari og list-
málari, en yngstur þeirra bræðra
var Hjalti skipstjóri og konsúll (Eld-
eyjar-Hjalti).
Jónathan fæddist í Neðra-Dal í
Mýrdal 3. okt. 1857. Hann ólst upp
í foreldrahúsum fram að tvítugu,
er hann fór til Hafnarfjarðar að
læra smíðar. Smíðaði hann síðan
sveinsstykki og tók sveinspróf i
húsgagnasmíði. Eftir það fór hann
aftur heim, og um það leyti andað-
ist faðir hans, sem var vel metinn
smáskammtalæknir. í Sögu Eldeyj-
ar-Hjalta, sem Guðmundur G.
Hagalín skráði eftir honum, segir
þar um á þessa leið:
„Á útmánuðum 1880 gekk í
Mýrdal mjög skæð lungnabólga.
Eiríkur Sverrisson bóndi á Mið-
Fossi tók veikina. Það var leitað til
Jóns og kom hann svo til Eiríks á
hveijum degi.
Eitt sinn, þegar Jón bóndi var
að koma frá Mið-Fossi, hljóp Hjalti
á móti honum (hann var þá á 11.
ári /A.J.). En þegar á milli þeirra
vora aðeins orðin nokkur fótmál,
nam Hjalti skyndilega staðar. Hann
varð allt í einu hræddur við föður
sinn. Hann vék sér við, þaut upp
fyrir bæ og lagðist þar við svokall-
aða gjóstu, en þannig nefndu
Mýrdælingar loftgat það, sem ávallt
var haft á eldhúsveggjum inn í hlóð-
imar, til þess að auka í þeim gust.
Hjalti hágrét, og hann skalf af
ekka. Hann reyndi að stilla grátinn
og hugsaði með sér: Þetta er ljóta
vitleysan í þér, Hjalti. Þú hefir enga
ástæðu til að gráta, og ekki er nú
þetta sérlega karlmannlegt.
En svo mikill ótti og óhugnaður
hafði gripið hann, að engar fortölur
skynseminnar dugðu.
Þegar hann hafði svo legið þama
æðistund við gjóstuha kom Jóna-
than bróðir hans að honum, en
Jónathan var Hjalta beztur og ná-
kvæmastur allra manna, skyldra
og óskyldra.
— Hvað gengur að þér, Hjalti
minn? Pabbi sagði, þegar hann kom
inn, að þú hefðir komið þjótandi á
móti sér, en svo allt í einu snúið
við og stokkið upp fyrir bæ, eins
og einhver ótti hefði gripið þig.
— Ég... ég varð hræddur við
hann... hann pabba! svaraði
Hjalti, því að Jónathan gat hann
trúað fyrir hveiju sem var, jafnvel
því, sem hann fyrirvarð sig fyrir.
— Hræddur við hann pabba þinn!
Hefurðu þá nokkuð gert af þér?
— Nehei.
— Hvaða vitleysa er þá þetta í
þér, auminginn minn? Hættu nú að
gráta og komdu með mér inn.
— Mér sýndist hann eitthvað svo
undarlegur, hann pabbi... ein-
hvem veginn svo ...
— Hvemig undarlegur?
Nei, Hjalti gat ekki skýrt þetta
frekar, gat ekki einu sinni gert sjálf-
um sér grein fyrir því... En með
nákvæmni sinni og blíðu tókst Jóna-
than að hugga hann og fá hann
með sér inn, og þegar þangað kom
og Hjalti sá föður sinn á ný fannst
honum hann ekkert öðravísi en
hann átti að sér að vera.
Þetta kvöld lagðist Jón bóndi í
lungnabólgu, og eftir fimm daga
var hann dáinn.
Faðirinn var nú horfinn, glað-
lyndur og hæglátur geðprýðismað-
ur, gamansamur en siðavandur,
þéttur fyrir, ef á hann var leitað
og vanur að láta hlýða sér, þar sem
honum þótti nokkra varða. Nú varð
hin heilsutæpa móðir að vera for-
sjón heimilisins með aðstoð síns
duglega, hagvirka og samvizku-
sama elzta sonar, Jónathans, og
nú urðu þeir bræðumir að gera upp
sínar sakir sjálfír, ef eitthvað bar á
milli. En sá hafði verið háttur föður
þeirra, að láta þann.yngri skilyrðis-
laust vægja fyrir þeim, sem eldri
var. En sá eldrí var ekki þar með
sloppinn, ef sökin var að einhveiju
leyti hans. Faðirinn fór þá með
hann afsíðis, og svo varð drengur-
inn að standa reikningsskap orða
sinna eða gerða. Þessi venja föður-
ins bætti nú aðstöðuna fyrir hinum
unga húsbónda, Jónathan, en ann-
ars þótti raunar bræðram hans svo
vænt um hann, að þeir vildu sem
minnst gera móti hans skapi.
Búið, sem móðirin tók við ásamt
sonum sínum, var ekki stórt. Það
var þijár kýr, þijátíu ær og nokkr-
ir hestar. Fiskafli var ekki góður á
þessura áram, og var nokkuð þröngt
í búi, þó að Jónathan, sem var orð-
inn mesti dugnaðarmaður, gerði
sitt bezta. Samt baslaðist allt sæmi-
lega fyrsta árið eftir dauða Jóns
bónda, þótt tíðarfarið væri ekki
hagstætt. En sumarið 1881 og vet-
urinn næsti hafði hinar örlaga-
þrangnustu afleiðingar fyrir
fjölskylduna í syðri bænum á Suð-
ur-Fossi.
Veturinn 1880—81 hafði verið
mjög harður, og allvíða um land
féll nokkuð af fénaðinum. En eins
og áður hefír verið á drepið baslað-
ist allt sæmilega þennan vetur hjá
móður þeirra 'oræðra. En sumarið
1881 var eitt hið versta, sem sögur
fara af hér á landi — og var hey-
fengur bæði lítill og lélegur.
Veturinn næsti var lengi vel ekki
ýkja harður, en féð var ekki vel
feitt undan sumarinu, beitin léleg
og heyin óholl og mjög af skomum
skammti. Seint á útmánuðum
dyngdi svo niður snjó, og síðan
voraði seint og illa. Varð meiri og
minni fellir um land allt og almenn
bjargræðisvandræði, svo að safnað
var erlendis, og þá einkum í Bret-
landi og Danmörku, fé til úthlutun-
ar á íslandi til matvörakaupmanna
handa íslenzku þjóðinni.
Mýrdalurinn fór _ekki varhluta af
hinni miklu óáran. Á flestum bæjum
fór fé að falla á útmánuðum, og
matur var víða af skornum
skammti, því að vindasamt var á
vertíðinni og lítill afli, þá sjaldan á
sjóinn varð komizt. Hafís lá við land
allt frá Straumnesi norðan Aðalvík-
ur inn á hveija vík og hvem vog á
Norður- og Austurlandi og allt að
Dyrhólaey. Þótti börnum og ungl-
ingum í Mýrdal hafísinn hin furðu-
legasta sjón. Fengu böm að fara
niður í sand til þess að leika sér,
og störðu þau oft agndofa á lit-
brigði og lögun hafísjakanna.
Á miðjum vetri lét móðir Hjalta
skjóta eina af kúnum til þess að
frekar yrði hægt að bjarga hinum
skepnunum frá felli. En þegar á
leið fór féð að drepast úr hor. Og
það var ekki svo sem því að heilsa,
að nóg væri fæðan handa fólkinu.
Á páskadaginn var ekkert til matar-
kyns nema illa þurrir þorskhausar,
einn og hálfur á mann, og hálfur
bolli af mjólk í mál handa hveijum
heimilismanni.
Fleira og fleira féll af fé Guðnýj-
ar húsfreyju, og um vorið átti hún
ekki eftir nema sex eða sjö ær.
Jónathan átti sjö ær um haustið,
en af þeim drapst sú seinasta á
sumardaginn fyrsta.
Suður-Foss var ekki eign Guðnýj-
ar og bama hennar, heldur
umboðsjörð, og þegar svona var
komið um fénaðinn sá Guðný sér
ekki til neins að reyna að lafa við
bú. Hestamir, kýmar tvær og það,
sem eftir var af ánum, var ásamt
búsgögnunum selt á uppboði um
vorið (1882). Búið var skuldlaust,
átti inni tvær krónur og sextíu aura
í verzlun á Eyrarbakka.“
Guðný var áfram á Suður-Fossi,
réðist í vist til bóndans, sem tók
þar við búi, en synir hennai* héldu
allir burt. Jónathan fór vestur á
Vatnsleysuströnd og gerðist hjálp-
armaður hins landskunna hómó-
pata, Lárasar Pálssonar, sem þar
bjó áður en hann fluttist til
Reykjavíkur. Jónathan hafði fengið
áhuga á smáskammtalækningum
föður síns og var gæddur samskon-
ar hæfíleikum í þá átt. Nam hann
nú um skeið hjá Lárusi lyfjanotkun
og lækningaaðferðir, og eftir það
stundaði hann ætíð lækningar að
Aðalsteinn Jóhannsson
Stórhöfðavitinn er eitt
af þörfustu fyrirtækj-
um, sem Eyjamenn
börðust fyrir, og hefur
ljós hans ábyg-gilega
borgið lífi óteljandi far-
manna, bæði inn- og
útlendum, miklu fleiri
en sögur fara af. Hann
er sannkallað leiðarljós
sjómanna við landtöku
í Eyjum og á siglingum
til og frá Islandi.
talsverðu marki með góðum ár-
angri.
Að svo búnu fór Jónathan aftur
austur í Mýrdal, settist um hríð að
á Stóra-Heiði en gaf sig síðan að
verzlunarstörfum í Vík. Vegnaði
honum þar svo vel, að hann var
kostaður til Englandsferðar til
vörakaupa. Þar ytra fékk hann skip
til að flytja vöramar til Víkúr. Sjó-
ferðin gekk snurðulaust, unz varpað
var akkeri fram undan Víkurkaup-
túni. Þá neitaði skipstjórinn að fara
nær landi, varð gramur mjög og
taldi sig vera svikinn, þar sem hann
hafði haldið að ferðinni væri heitið
til Apstfjarðahafnar. Jónathan stóð
þó fast á því að þeir væra á réttum
stað. Skipstjóri spyr þá, hvaða dýpi
sé þama. Jónathan segir honum
það. Skipstórinn lætur mæla dýpið,
og kemur það heim og saman við
framburð Jónathans. Komu þá upp-
skipunarbátar frá landi og afferm-
ing gat hafízt. Þetta var upphaf
vöraflutninga til Víkur sjóleiðis.
Jónathan var laginn maður og
glöggur, m.a. skytta góð. Hann
átti góðan riffíl og skaut bæði fugl
og sel. Einnig veiddi hann dijúgum
fugl í háf, og á vetram skaut hann
fyl í Reynisfjalli. Dugnaður hans
við mataröflun var með ólíkindum,
og urðu samsveitungar hans undr-
andi á árvekni hans og heppni. Era
til sögur um árangur hans við veið-
amar, og þóttu sumar þeirra
yfímáttúrlegar.
Árið 1897 giftist Jónathan Guð-
fínnu Þórðardóttur, og eignuðust
Jónathan Jónsson
vitavörður 1910-35.
þau fimm böm. Eitt þeirra dó á
ungum aldri. Nöfn hinna systkin-
anna era Sigurður, Gunnar, Sigríð-
ur og Hjalti. En fyrir hjónaband
hafði Jónathan eignast son, sem
ólst upp á Litlu-Heiði í Mýrdal. Þau
hjónin, Jónathan og Guðfínna, settu
saman bú í Garðakoti, og þar
byggði bóndinn ungi bæ, snoturt
timburhús, eina hæð og ris með
kvisti. Þá byijaði hann fljótlega að
verzla þar með matvörar í umboði
Gísla J. Johnsens í Vestmannaeyj-
um. En erfítt var um aðflutninga
frá Eyjum, því að oft var brimótt
við ströndina, og þar kom að þetta
þótti nær ógerlegt, svo að verzlun-
arútibúinu varð ekki uppi haldið
lengur.
Eftir rúmlega áratugs búskap í
Garðakoti flytur Jónathan með fjöl-
skyldu sinni til Reykjavíkur og
kaupir þar fljótlega hús á Skóla-
vörðustíg 27. Gaf hann sig þar að
ýmsum störfum, húsamálun,
smíðum og sjósókn á togara hjá
Hjalta bróður sínum. Árið 1910
losnar vitavarðarstaðan á Stórhöfða
í Vestmannaeyjum. Jónathan sækir
um hana og fær ráðningu, enda
þótt tveir Vestmanneyingar sæktu
einnig. Má ætla að þá hafí honum
komið vel, hvað Hjalti bróðir hans
var orðinn kunnur að dugnaði og
glöggskyggni við sjávarsíðuna, þar
á meðal í miklum metum hjá Thor-
vald Krabbe vitamálastjóra.
Kannski hefur Krabbe líka fundist
gott að þurfa ekki að gera upp á
milli tveggja heimamanna.
Jónathan Jónsson flytur til Vest-
mannaeyja sama ár, 1910, ogtekur
við vitavarðarstöðunni á Stórhöfða.
Ekki var heiglum hent að stunda
það starf á þessuru áram. Búskapur
var mjög stritsamur þar í Höfðan-
um, börnin ung og umhverfið mjög
ólíkt því sem Jónathan hafði vanizt.
Framan af var enginn vegur upp í
Höfðann, allt varð að bera á bak-
inu. Jónathan fór hvern dag í bæinn,
rúmlega 5 km leið. Hafði hann
þannig á hendi alla aðdrætti til
heimilisins. Fljótt eftir að hann sezt
þama að er farið að leita til hans
um lækningar, því að áður hafði
hann haft á sér gott orð sem með-
alalæknir. Þetta fórst honum ennþá
vel úr hendi, og hef ég fyrir því
góðar heimildir, að læknamir á
staðnum hafí sízt amast við lækn-
ingum hans, frekar hlúð að þeim.
Má ég vel muna, er ég var ungur
drengur í Eyjum, að Jónathan átti
þátt í að lækna mig af taugveiki,
en hún gerði mikinn usla í kaup-
staðnum á hveiju ári. Páll Kolka
læknir kvað þessa veiki svo til í
kútinn með hæfileikum sínum, árin
sem hann starfaði í Eyjum. Oft mun
því lyfjagjöfín hafa ýtt undir hinar
daglegu ferðir Jónathans milli vit-
ans og kaupstaðarins. Hann þótti
sérstaklega góður bamalæknir, og
héraðslæknirinn Halldór Gunn-
laugsson vísaði oft til hans, ef um
var að ræða lækningu á litlum börn-
um.
Nú þegar Jónathan er kominn í
ný heimkynni fer hann að líta til
átta. Sér hann fljótt að hann er
kominn á stað, þar sem er dýrlegt
útsýni. Þaðan má sjá fjóra jökla í
góðu skyggni. Eyjafjallajökull blas-
ir við næstur í allri sinni dýrð,
austar Mýrdalsjökull og norðan
þeirra TindaQallajökull, en lengst
til norðurs Langjökull. Jónathan
hafði næmt auga og hafði ungur
Stórhöfðavitinn í Vestmannaeyjum árið 1912.