Morgunblaðið - 08.03.1988, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. MARZ 1988
Bjór eða ekki bjór
eftir Þorvald Veigar
Guðmundsson
Enn einu sinni er fram komið
frumvarp á Alþingi þar sem lagt er
til að brugga megi og selja sterkan
bjór hér á landi. Eins og við var að
búast var strax farið að vara þing-
menn við þeim hroðalegu afleiðing-
um sem samþykkt frumvarpsins
mundi hafa í för eð sér. Þar á með-
al birtist áskorun 16 prófessora til
þingmanna um að skoða hug sinn
vel áður en þeir tækju afstöðu til
bjórfrumvarpsins. í áskoruninni var
gefið í skyn að samþykkt frum-
varpsins myndi leiða til mjög aukinn-
ar áfengisneyslu í landinu og marg-
falda öll vandamál sem tengjast
áfengi. Ekki er að finna rök fyrir
þessu í áskoruninni né ábendingar
um hvar þau er að finna. Ef til vill
eru rökin helst þau að undirritaðir
eru prófessorar við læknadeild HÍ.
(Raunar sannaði Ólafur Þ. Þórðar-
son það í ræðu á Alþingi. Hann
kvaðst ekki leggja að jöfnu orð próf-
essora og lækna, hann þurfti bara
titlana til þess að vita hvorir fara
með rétt mál.) Ég var í hópi þeirra
lækna, sem töldu að áskorun þessi
orkaði tvímælis og því ástæða til
þess að benda á nokkur atriði varð-
andi málið. Við skrifuðum því álykt-
un sem var birt I Morgunblaðinu og
bentum á:
1) að ekki er sannað að bjórsala
auki heildameyslu áfengra drykkja
svo neinu nemi.
2) að samband heildaráfengis-
neyslu þjóðar og líkamlegra og fé-
lagslegra afleiðinga ofdrykkju væri
flókið.
3) að lítið samband væri milli
flölda drykkjusjúkra og heildar-
neyslu.
Ég undrast hvað þessar hógværu
ábendingar hafa farið illa í marga.
Greinar og bréf hafa birst í blöðum,
skrifaðar af tilfinningahita, þar sem
reynt er að klekkja á okkur á ýmsan
hátt, en lítið reynt að hrekja það sem
við sögðum. Það er rétt að fram
komi að fyrir allnokkrum árum var
ég í hópi þeirra, sem a.m.k. hálf-
vegis trúðu flestu því sem andstæð-
ingar bjórsins sögðu um samband
bjórs og heildameyslu áfengis og
vandamál tengd þvi. En svo fór ég
að líta á heimildir fyrir fullyrðingum
þeirra og þá kom upp efí. Nú eftir
að hafa lesið bestu rök þeirra virðist
mér þeir grípa hvert hálmstrá og
veifa því sem stóru tré, og jafnvel
komi fyrir að þeir vilji fremur veifa
röngu tré en engu. Eg get því ekki
stillt mig um að benda á alvarlega
galla í röksemdafærslu andstæðinga
bjórsins. Lítum á viðbrögð Afengis-
vamaráðs við ályktuninni. Ráðið
brást við fljótt og skrifaði stutta
svargrein undir fyrirsögninni: „Flyt-
ur trúin fjöll? — dregur bjór úr heild-
ameyslu áfengis og bætir þjóðar-
heilbrigði?" Ekkert ( ályktun okkar
gaf ástæðu til þessara spuminga,
en fyrirsögnin sýnir aftur á móti til-
finningahita ráðsins. Síðan hefi ég
efast mjög um að ráðið geti metið
hlutlægt upplýsingar um áfengis-
mál. í svarpistli ráðsins kom fram
aðeins eitt atriði sem átti að afsanna
það sem við sögðum, og væntanlega
átti það ekki að vera neitt púður-
skot, en í grein ráðsins segir: „Sú
hliðstæða sem næst stendur okkur
íslendingum eru Færeyjar, en þar
var sala áfengs bjórs leyfð um mitt
sumar árið 1980 með miklum tak-
mörkunum eins og menn trúa að
yrði raunin á hér. Arið 1979 drukku
Færeyingar að meðaltali 5,3 lítra
af hreinum vínanda á íbúa 15 ára
og eldri. Árið 1986 var neyslan kom-
in í 6,1 lítra." Til þess að lesendur
geti sjálfir gert samanburð birti ég
tölur (tafia 1) um árlega áfengis-
neysiu í nokkrum löndum reiknað í
lítrum vínanda á hvem íbúa 15 ára
og eldri á 20 ára tímabili, 1966 til
1986. Tölumar em fengnar úr „Ye-
arbook of Nordic Statistics". Til að
sanna mál sitt kýs ráðið að bera
saman tölur tveggja ára. Ekki þarf
nema renna augum yfir töfluna til
að sjá, að áfengismagnið sem dmkk-
ið er, sveiflast töluvert frá ári til árs
og með því að velja árin er hægt
að fá ýmsar útkomur. Ef borin em
saman árin 1978 og 1984 (í stað
1979 og 1986) er útkoman sú, að
áfengisneysla Færeyinga minnkar
eftir að bjórsalan er rýmkuð. Til
þess að gera sér grein fyrir hvert
stefnir þarf auðvitað að líta yfir
lengra tímabil. Í töflu 1 em allar
tölur, sem var að finna um Færeyjar
í áðumefndum bókum, en betra
væri að líta yfir enn lengra bil. Ef
litið er á tvö árin fyrir rýmkun bjór-
sölu var neyslan 5,72 og 5,27 lítrar
en í flögur ár á eftir var neyslan
5,48 til 5,92 lítrar. Ég tel að breyt-
ingin sé ekki marktæk. Árið 1985
eykst drykkja Færeyinga vemlega.
Að álykta, að sú aukning sem kem-
ur fram á 5. ári eftir að rýmkað var
um bjórsöluna, sé einkum að kenna
frjálsari bjórsölu, er ótrúlega bama-
legt, sérstaklega með tilliti til þess,
að borið saman við árið á undan,
er aukningin í drykkjunni öll í léttum
og sterkum vínum, en ekki bjór.
Ekki meira um Áfengisvarnaráð.
Samanburður við Færeyinga er
líka ein megin uppistaðan í rök-
semdafærslu tveggja lækna, sem
hafa skrifað í Morgunblaðið og ætti
því ekki að þurfa að ræða það frek-
ar. Þó má benda á að annar þeirra
leggur mikið upp úr því að rétt ár
séu borin saman. Það má ekki bera
saman neysluna árin 1978 og 1984,
niðurstaðan er „staðlausir stafir". Á
hinn bóginn er samanburður á ámn-
um 1979 og 1985 góð vísindi. Það
hentar honum að líta til Grænlands
og bera þar saman neysluna árin
1980 og 1985, þá vom þar dmkknir
8,45 1 og 13,95 1 af vínanda á íbúa
á hvom ári. Þess er ekki getið að á
ámnum 1979 til 1982 vom sérstak-
ar hömlur á sölu áfengis í Grænl-
andi. Það hentar ekki að bera saman
tölur áranna 1978 (þ.e. fyrir höml-
ur) og 1985, því þá var drykkjan
12,911 á móti 13,95 lítmm. (Ath. að
í töflu 1 er reiknað með lítrum
vfnanda á 15 ára og eldri og því
hærri tölur, en hlutfallið er nánast
eins.) Til að sýna skaðsemi bjórs
hentar að segja frá því að á ámnum
1980 til 1985 óx bjórdrykkja um
50%, en neysla sterkra vína ekki,
en það hentar ekki að geta þess, að
á sama tíma óx neysla léttra vína
um 155%.
Annað stórt atriði I málflutningi
bannmanna er reynsla Svía af sölu
milliöls. Svíar hófu sölu milliöls á
árinu 1966. Það var selt ( matvöm-
verslunum með svaladrykkjum og
léttöli, en allt annað áfengi, þar með
talinn sterkur bjór, var selt í einka-
sölu ríkisins. Í fyrsta lagi varð þetta
fyrirkomulag til þess að fólk leit
ekki á milliölið se_m áfengi og notaði
það því öðmvfsi. í öðm lagi opnaðist
leið fyrir unglinga til að kaupa sér
áfengi milliliðalaust. Þær aðstæður
em í engu sambærilegar við það sem
lagt er til að verði hér og því um
tómt mál að tala að bera það sam-
an. Á hinn bóginn er það fyrirkomu-
lag sem fmmvarpið gerir ráð fyrir
alveg hliðstætt því sem nú er í
Svíþjóð og því gæti þróun áfengis-
mála þar síðan um 1980 verið nokk-
ur vísbending um væntanlega þróun
hér, verði bjórfrumvarpið samþykkt
(sjá töflu 1).
Oft er bent á að mikið er dmkkið
af bjór í Belgíu. Ámi Gunnarsson
sagði á Alþingi að 70% áfengisneyt-
enda þar séu bjórdrykkjumenn og
stærsti hluti drykkjusjúklinga þar í
landi séu öldrykkjumenn. Það er
óvenjulegt. En þar í landi gilda sér-
stök lög — Vanderwalde-lög — sem
banna sölu sterkara áfengis en 22%
á opinberum stöðum. Sterkara
áfengi má drekka í heimahúsum, en
það er dýrt. Alkóhólistar drekka að
jafnaði ódýrasta áfengið. Þegar
þingmenn setja óvenjuleg lög er út-
koman líka oft óvenjuleg.
Það er enginn vafi á því að áfengi
er mikill bölvaldur og skaðsemi of-
neyslu þess er bæði óbein og bein,
læknisfræðileg og félagsleg. Þegar
kemur að því að meta skaða áfengis
á líkama og sál em læknar manna
best færir um það og þeir þekkja
llka félagslegar afleiðingar of-
drykkju betur en flestar aðrar stétt-
ir. Um ekkert af þessu er deilt og
ekki er heldur deilt um hvort leyfa
eða banna eigi áfengissölu. Væri
svo, þá ættu upplýsingar um skað-
semi áfengis mjög mikið erindi inn
í umræðuna, og þá kæmi sérþekking
lækna að góðu gagni. En það sem
um er deilt, er hvort minnkuð höft
á bjórsölu muni auka við áfengis-
vandamálið eða ekki, eða jafnvel
draga úr því. Menn reyna að kom-
ast að niðurstöðu einkum á tvennan
Þorvaldur Veigar Guðmundsson
„Ég get því ekki stillt
mig um að benda á al-
varlega galla í rök-
semdafærslu andstæð-
inga bjórsins.“
hátt: 1) skoða tölulegar upplýsingar
um neyslu áfengis ( ýmsum löndum
og bera þær saman, og 2) líta á
drykkjusiði annarra þjóða, sem
neyta bjórs, og út frá því spá um
hvað muni gerast hér, ef bjór verður
seldur í Ríkinu. Sú forspá hefur lítið
Áfengisneysla: lítrar á íbúa, 15 ára og eldri, á ári. Reiknað
sem hreinn vinandi.
Tafla 1
hr Danmörk Island Norequr Svíþjóð Grænland Færeujar
1966 6.94 3.62 3.79 6.07
1967 7.21 4.00
1968 7.33 3.13 4,?7 6.58
1969 8.03
1919 8.60 7.16
1971 9.31 4.08
1972 9.97 4.15 5.00 7.26
1973 10.90 4.13 5,1.2 7.00 18.33
1974 10.67 4.30 5.48 7!43 19.70
1975 11.74 4.Ö4 5.54 7.61 19.15
1976 11.92 4.06 5.60 7.70 18.91
1977 11.48 '""4732 5.67 7.32 19.1S
1978 10.97 4.11 5.10 7.01 19.10 5.72
1979 11.51 4.46 5.63 7.10 14.21 5.27
1980 11.68 4.33 5.91 6.75 12.06 5.56
1981 5 26 6.29 13.98 5.49
1982 12.31 4.25 4.76 6.41 21.79 5.48
1983 12.78 4.39 4.80 6.10 21.29 5.92
1984 12.60 4.46 4.92 6.01 20.05 5.50
1985 12.11 4.32 5.14 6.07 18.52 6.59
Árlegur mismunur á neyslu áfengis milli íslands annars vegar og Danmerkur, Noregs og Svíþjóðar
hins vegar.
með læknisfræði að gera og eru
læknar því ekki færari ýmsum öðr-
um sérfræðingum um að gera hana.
Því vil ég minna á grein, serr Snjólf-
ur Ólafsson skrifaði í Morgunblaðið
þann 17. febrúar síðastliðinn, yfir-
vegaða grein og án stóryrða, Hann
mat tölfræðilega þær upplýsingar,
sem hann hafði varðandi áhrif bjórs
á heildarneyslu áfengis og niður-
staða hans varð ( stuttu máli sú: „að
enginn hefur getað sýnt mér tölur
sem styðja þá fullyrðingu að sala á
sterkum bjór muni auka heildará-
fengisneysluna". Hann tekur sérs-
taklega fram að hann hafi fengið
tölur frá Áfengisvamaráði. Niður-
staða mín er sú sama. Ef menn á
hinn bóginn eru á móti sölu bjórs
af því þeir hafa séð danska verka-
menn drekka bjór í vinnutíma, eða
séð dauðadrukkna sænska unglinga
á sumarskemmtunum með bjórdós í
hendi og vilja koma í veg fyrir að
svipað geti hent hér, þá á að ræða
málið á þeim grundvelli. Sumir vilja
hafa vaðið fyrir neðan sig og banna
bjórinn þótt engar tölur gefi til
kynna að rýmkuð heimild til bjórsölu
muni auka áfengisvandann, þeir vilja
ekki eiga neitt á hættu því of mikið
er í húfi. Þetta er í sjálfu sér virðing-
arverð afstaða. Aftur á móti er ekki
virðingarvert að hylja málið í taln-
aryki og óskyldum læknisfræðileg-
um rökum.
Já, margnefnd ályktun okkar hef-
ur svo sannarlega haft ýmis áhrif.
Til dæmis sá Ólafur Þ. Þórðarson
ástæðu til að lesa hana upp ásamt
nöfnum okkar allra, sem undirrituð-
um hana, á hinu háa Alþingi og var
honum mikið í mun að nöfnin varð-
veittust á spjöldum sögunnar. Á hinn
bóginn vakti það athygli mína að
honum fannst ekki ómaksins vert
að nefna nöfn þeirra prófessora sem
studdu málstað hans. Andstæðingar
bjórsins eru miklir málþófsmenn og
mig grunar að raunverulegur til-
gangur Ólafs með upplestri nafna
okkar og greinar Flosa Ólafssonar
hafi verið að tefja málið. Það hefur
lengi undrað mig, að það skuli þykja
góð þingmennska að beita öllum
klækjum til að koma í veg fyrir að
vilji þingsins komi fram í atkvæða-
greiðslu. Á öðrum fundum væri það
talin hin versta óhæfa ef lítill minni-
hluti beitti ofbeld til þess að koma
í veg fyrir atkvæðagreiðslu. En þó
upp sé hafið málþóf vona ég að Ál-
þingi beri gæfu til að taka afstöðu
í bjórmálinu, greiða atkvæði um það
svo niðurstaða fáist, hver sem hún
verður.
Rétt þegar ég var að ljúka þessum
skrifum mínum birtist grein eftir
prófessor Tómas Helgason í Morg-
unblaðinu. Þó þetta sé þegar orðið
lengra en ég ætlaði ! upphafi, get
ég ekki látið hjá líða að gera fimm
stuttar athugasemdir við grein Tóm-
asar, eina almenna og Qórar við
ákveðin atriði. (Ég hefði gert þessu
betri skil ef grein Tómasar hefði
birst fyrr.)
1. Mikill hluti greinar Tómasar,
eins og þeirra fleiri sem skrifa gegn
bjómum, fer í að ræða mál sem
liggja utan við umræðuefnið. Ég er
hissa á því hvað Tómas gerir lítið
úr áhrifum verðstýringar á heildar-
neyslu, en hann bendir þó á, að þeg-
ar kaupmáttur minnkar, dragi úr
neyslunni. Það er gleðilegt að fleira
en bjórinn er tekinn inn í umræðuna
og fari bannmenn að líta málið frá
víðara sjónarhomi nálgast eflaust
sjónarmiðin.
2. Tómas segir: „Nýlega hafa birst
tvær greinar í Morgunblaðinu þar
sem bjórmenn reyna að gefa mál-
flutningi sínum fræðilegt yfirbragð
(Grétar Sigurbjömsson 10. febrúar
og Snjólfur Ólafsson 17. febrúar).“
Hér er hlutunum alveg snúið við.
Bannmenn hafa reynt að styðja
skoðanir sínar með „rökum", sem
höfðu á sér fræðilegt yfirbragð, en
þeir Grétar og Snjólfur sýndu fram
á að „rökin" em ekki fræðileg.
3. a) í áskomn sinni til alþingis-
manna sögðu prófessorarnir 16:
„Öll vandamál sem tengjast áfengi
vaxa margfalt með aukinni heildar-
neyslu."
b) Tómas segir: „Öll vandamál,
sem tengjast áfengisneyslu, vaxa
með aukinni heildameyslu einslakl-
inga og þjóðar, sum í beinu hlut-
falli, önnur enn meir (World
Health Organization 1980). Þetta á
bæði við félagsleg vandamál og
hvers kyns sjúkdóma, sem tengjast