Morgunblaðið - 22.02.1989, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 22. FEBRÚAR 1989
Helgi Hálfdanarson:
Merkingar orðanna
Talsvert hefur verið rætt um
„vemdun íslenzkrar tungu" að
undanfömu. Með vemdun er þá
yfirleitt átt við það, að málinu sé
í lengstu lög forðað frá þeim
breytingum, sem torveldað gætu
skilning nýrra kynslóða á máli
þeirra sem gengnar eru. Að sjálf-
sögðu má ekki miskilja orðið mál-
vemd á þann veg, að málið eigi
ekki að laga sig að nýjum þörfum
á hverri tíð. Eðlilegur og sífelldur
vöxtur málsins er einmitt eitt hið
mikilvægasta viðfangsefni mál-
vemdar. Hitt er skaðlaust, að ís-
lendingar fyrri alda gætu ekki
umsvifalaust skilið orðin bíll og
tölva, ef það skyldi hvarfla að
þeim að tína saman kjúkumar og
rísa úr gröf.
Það sem öðm fremur varðar
vemdun tungunnar er varðveizla
beygingakerfis, setningagerðar,
hljóðkerfis, og ekki sízt varðveizla
sjálfs orðaforðans og hefðbund-
innar merkingar hvers orðs. Ef
merkingar orða fara að riðlast að
ráði, gæti fátt orðið fremur til
þess að ijúfa þá tímasamfellu
málsins, sem brýnast alls er að
vemda.
Þess ber vitaskuld að minnast,
að íhöfti orðs getur aukizt eða
breytzt, þó að merking þess teljist
hin sama eftir sem áður. Til dæm-
is hefur hið foma orð vagn ekki
breytt um merkingu, þó að því
hafí bætzt tiyllitæki með drifí á
öllum, til viðbótar við hafrakerm
Þórs.
Sum orð era þeirrar ábyrgðar
í málinu, að við merkingu þeirra
verður ekki hróflað án voveiflegra
afleiðinga, og við notkun þeirra
er sérstakrar varúðar þörf. I svip-
inn hef ég í huga orð, sem nýlega
var notað á opinbemm vettvangi
á mjög varhugaverðan hátt. Þar
á ég við lýsingarorðið ódrengileg-
ur. En það var við haft vegna
deilu sem upp kom út af leiksýn-
ingu. Aðalleikarinn lét svo um
mælt í útvarpsviðtali, að leikstjór-
inn hafí ekki verið vanda sínum
vaxinn, og hafði um það býsna
stór orð, svo sem að hann hafí
ekki á löngum leikferli sínum
kynnzt öðm eins getuleysi til leik-
stjómar. Af þessu tilefni sam-
þykkti félag leikstjóra ályktun,
þar sem ummæli leikarans vom
kölluð „ódrengileg", og var síðan
gefíð í skyn, að honum yrði vikið
úr félagi sínu.
Þama var ekki lítið sagt. Hvort
sem ummæli leikarans um vinnu-
brögð leikstjórans vom makleg
eða ekki, var þetta orðbragð sýnu
alvarlegra. Orðið drengskapur
hefur til þessa haft mjög ákveðna
og mikilvæga merkingu, sem á
vissan hátt má teljast lögvemduð,
um heiður manna, þá mannkosti
sem dýrmætastir em, allt það sem
hveijum manni er helgast í sínu
eigin fari, svo að í eiðtöku verður
ekki lengra jafnað.
Að sínu leyti er orðið ódreng-
skapur jafti-afdráttarlaust á
gagnstæðan veg. Samkvæmt
orðabók Menningarsjóðs merkir
ódrengur. hrakmenni, svikull
maður og óvandur að meðulum.
Þessi orðskýring er í samræmi við
það, að ódrengileg kallast þau
ummæli sem níða saklausan mann
á bak, svíkjast aftan að honum
með niðrandi ósannindum. Sá sem
fyrir því verður, á þess engan
kost að bera af sér róginn, enda
veit hann ekki af honum.
En um hvað fjallaði ályktun
leikstjórafélagsins? Var þar um
að ræða tilhæfulausan rógburð
leikarans við forráðamenn leik-
hússins á bak við leikstjórann
sjálfan? Öðra nær. Hann svaraði
spumingum fréttamanns, ekki
með fláráðum laumuskap, heldur
upp í eyran á allri þjóðinni. Og
þar hélt hann ekki fram neinu sem
hann vissi að væri ósatt, heldur
sagði aðspurður hvorki meira né
minna en það sem hann taldi rétt
vera og leikstjóranum er í lófa
lagið að leiðrétta samkvæmt sínu
viðhorfi hvar og hvenær sem vera
skal, ef honum þykir ástæða til.
En var ásökun leikstjórans rétt-
mæt? Hver sker úr því? Það ligg-
ur í augum uppi, að leikarinn gat
ekki lýst yfir öðm en sínu eigin
mati á máiavöxtum. Og þar er
um að ræða mat, sem aldrei getur
orðið annað en huglægt, eins og
jafnan þegar fjallað er um list.
Sá fyrirvari með ummælum hans
liggur í hlutarins eðli.
Þó að blaðamaður segði í leik-
dómi, að frammistaða tiltekins
leikara í tilteknu hlutverki hafí
verið afleit, þætti víst engum
ástæða til að reka þann blaða-
mann úr félagi leikdómara af þeim
sökum, enda þótt hann gæti með
engu móti sannað ummæli sín.
Til þess ætlast heidur enginn, því
ljóst er að dómur hans var hug-
lægur og gat ekki annað verið.
Eigi að síður hafa manni oft og
tfðum blöskrað ámóta leikdómar;
en það er önnur saga.
Það skal og játað, að ummæli
leikarans þóttu mér fiirðu stórorð.
En það breytir engu um það, að
ég tel ályktun leikstjórafélagsins
vítavert hneyksli vegna skelfílegr-
ar misnotkunar á orðinu „ódrengi-
Iegur“.
Auðvitað kemur mér ekki við,
hvað leikarar kunna að segja hver
um annan í tilfínningaríkum deil-
um um sína eigin list, né heldur
hvað þeir álykta á fundum meðan
bráðar em blóðnætur. En hitt
kemur öllum íslendingum við,
hvemig farið er með merkingar
fslenzkra orða, ekki sízt þeirra
orða sem hvað mest eiga undir
sér.
Ætlar ríkisstjórnin
að endurtaka kjara-
skerðinguna frá 1983?
eftirAra
Skúlason
Boðskapur
ríkisstjórnarinnar í
launamálum
í yfírlýsingu ríkisstjómarinnar
um efnahagsmál sem birt var á
Alþingi þann 6. febrúar sl. segir
eftirfarandi m.a. um launamál:
„Skynsamlegasta leiðin til þess að
draga úr heildarlaunakostnaði er
að slíkar yfírborganir hverfí og
umsamdir kauptaxtar ráði launa-
greiðslum."
Nú kann sumum að þykja þetta
gáfulega mælt, og eflaust em þeir
til sem fínnast launaskrið á þenslu-
tímum hafa verið allt of mikið. Það
er rétt að ein orsök launaskriðs
undanfarinna ára hefur verið mikil
þensla. Atvinnurekendur hafa verið
í þeirri aðstöðu að geta yfirboðið
fólk og keypt það hver frá öðram.
En það er önnur orsök fyrir launa-
skriðinu, sem er ekki síður mikil-
væg: Umsamdir kauptaxtar hér á
landi hafa verið og em skammar-
lega lágir. Menn em yfírleitt sam-
mála um það að það sé ekki hægt
að lifa af kauptöxtunum einum sér,
jafnvel þótt tvær fyrirvinnur séu á
hveiju heimili. Til þess að ná endum
saman hefur fólk annaðhvort orðið
að knýja fram yfírborganir, sem
hefur komið af stað launaskriði, eða
vinna óhóflega langan vinnudag.
Kjörin hafa þegar rýrnað
mikið
Samhliða samdrætti í efna-
hagslífínu hefur vinnutími styst.
Minnkun yfírvinnu kemur mjög illa
við fólk sem hefur byggt afkomu
sína á mikilli yfírvinnu. Að fara úr
50 tíma vinnuviku niður í 40 tíma
getur hæglega þýtt gjaldþrot heim-
ila ef skuldbindingar em miklar.
Kaupmáttarskerðing vegna vinnu-
tímastyttingar hefur komið ofan á
þá kaupmáttarskerðingu, sem hefur
orðið vegna þess að verðlag hefur
hækkað um 10,5% meira en laun
frá því í júní í fyrra.
Nýjar tillögur ríkisstjórnar
Ríkisstjómin telur skynsamleg-
ast að greidda kaupið verði fært
niður að kauptöxtunum í stað þess
að þær verði settar inn í taxtana
eins og ASÍ hefur alltaf lagt til.
Vegna þess að mér býður í gmn
að ríkisstjómin geri sér ekki fylli-
lega grein fyrir hvað hún er að
boða í þessu sambandi vil ég upp-
lýsa hana um hvað tillögur hennar
þýða fyrir nokkra hópa innan ASÍ.
Miðað er við greitt kaup eins og
það var á höfuðborgarsvæðinu á
3. ársfjórðungi 1988 og þá kaup-
taxta sem þá giltu, og gilda raunar
enn. Til þess að einfalda málið miða
ég við hæstu kauptaxta sem fínnast
í hveiju tilviki, en auðvitað er langt
frá því að allir launþegar séu á
hæstu töxtum. Þennan samanburð
má sjá í meðfylgjandi töflu.
40% kjaraskerðing
bifreiðastjóra
Eins og sjá má á töflunni yrði
um mikla kjaraskerðingu að ræða
hjá sumum hópum, eða allt að 40%.
Þessi kjaraskerðing kæmi því ofan
á rúmlega 10% kaupmáttanýmun
frá því í júní og kaupmáttarrýmun-
ar vegna styttri vinnutíma. Dæmi:
Vinnutími bifreiðastjóra hefur styst
um 5 tíma, sem þýðir 13% tekju-
skerðingu. Kaupmáttarhrap frá því
í júnf er 10,5% og ef yfírborgun
yrði tekin af hyrfu 15,5%. Samtals
erþví kjaraskerðingin 39%. Erþetta
það sem menn vilja?
Er verið að stefha að nýju
misgengi?
Þegar menn (líka stjómmála-
Bandarísk píanótónlist
Tónlist
Jón Ásgeirsson
Alan Mandel pfanóleikari kom
fram á vegum Myrkra músfkdaga
sl. sunnudag f Norræna húsinu og
flutti bandaríska píanótónlist.
Verkin vom Toccata nr. 2 eftir
George Antheil, Sónata nr. 5 eftir
Siegmeister, Sónata op. 50 eftir
MacDowell og Concord-sónatan eft-
ir Ives.
Bæði toccatan eftir Antheil og
sónatan eftir Siegmeister em mjög
hlaðnar tónsmíðar og yfirdrifínn
leikur Mandels hefur trúlega aukið
nokkuð á hvfldarlaust offlæði verk-
anna. Það var skemmtileg tiibreytni
að heyra fímmtu sónötuna eftir
rómantfska tónskáldið McDowell.
Frá fímmtán ára aldri stundaði
hann tónlistamám í Evrópu og 27
ára snýr hann aftur til Banda-
rfkjanna og sest að í Boston. Hann
mun fyrst hafa reynt að semja tón-
verk byggð á „ragtime” og jafnvel
notað indfánastef, eins og t.d. f
hljómsveitarverki frá 1892 er hann
neftidi „Indfána-svftu“. Ekki mun
hann hafa gert fleiri tilraunir til
að skapa það sem kalla mætti
bandaríska tónlist en lagt sig eftir
þeim rómantfsku viðhorfum er Liszt
og aðrir evrópskir tónhöfundar á
seinni hluta 19. aldar vom upptekn-
ir af. Þrátt fyrir augljós evrópsk
áhrif er tónlist McDowelIs sérstæð
og jafnvel lagferlið á tíðum nokkuð
amerískt.
Sfðasta verkið var svo risa-
sónatan „Concordia" eftir Charles
Ives. Verkið er með því erfiðasta,
sem ritað hefur verið fyrir pfanó
og Ives kallaði það sónötu, af þvf
að hann fann ekki betra nafn. Kafl-
ar verksins era §6rir og nefndir
eftir bandarískum skáldum, Emer-
son, Hawthome, Alcott og Thoreau.
Emerson-kaflann á flyfjandinn að
leika meira eða minna aJf geðþótta,
eða eftir þvf skapi sem hann er f
þá stundina, sem gæti verið álfka
breytilegt og áhrifin af því að lesa
ritgerð eftir Emerson, annaðhvort
við sólarlag eða sólamppkomu. í
Haowthome-kaflanum á að nota
spýtu, er nær yfir tvær áttundir,
til að leika með henni hljómklasa.
Alcott-kaflinn hefst á tilvitnun í
„fimmtu Beethovens", vegna þess
að böm skáldkonunnar vom sífellt
að æfa tónverk eftir Beethoven.
Thoreau-kaflinn endar á samleik
flautu, þvf það hefði Thoreau óskað
sér.
Concord-sónötuna samdi Ives á
árunum 1909 til 1915 og var verk-
ið gefíð út árið 1920 en fyrst leikið
opinberíega árið 1938 af John Kir-
patrick. Með verkinu fylgdi greinar-
gerð og tileinkar höfundurinn þeim
ritgerðina „sem ekki þola tónlistina
og tónlistina þeim sem ekki þola
ritgerðina". Þeim sem þpla hvomgt
tileinkaði hann bæði ritgerðina og
tónverkið. Þetta em orð manns sem
gengur f berhögg við ríkjandi hug-
myndir og það tók Bandaríkjamenn
langan tfma, að átta sig á að Ives
var snillingur en ekki sérvitringur.
Leikur Alan Mandel var yfir-
þyrmandi áhrifamikill og sérstak-
lega skemmtilegt að heyra þennan
hljómborðssnilling leika eins and-
stæð verk og Concord og sónötu
McDowells. Flautustefið flutti Kol-
beinn Bjamason.
Jón Leifs
Á vegum Tónskáldafélags ís-
lands (Myrkir músíkdagar) og
Tónleikanefndar Háskóla íslands
vom haldnir merkilegir tónleikar
sl. laugardag f Norræna húsinu.
Flutt vom eingöngu verk eftir Jón
Leifs og einnig fyrirlestur sem
Hjálmar H. Ragnarsson flutti og
fjallaði um ýmis tæknileg atriði
er einkenna tónverk Jóns Leifs.
Fyrirlestur Hjálmar var og stuttur
til honum gæfíst tími til að gefa
nokkra heildarmynd af tónsmíða-
tækni Jóns, en það sem fram kom
var sérlega athyglisvert. Athug-
andi væri að Hjálmar, sem mun
hafa farið fræðilega yfir fleiri
verk Jóns en kom fram f nefndum
fyrirlestri, héldi almennan fyrir-
lestur um þennan merka frum-
kvöðul fslenskra tónsmfða, sem
Jón Leifs var.
Á eftir fyrirlestrinum fluttu
Kristinn Sigmundsson söngvari
og Jónas Ingimundarson píanó-
leikari sjö sönglög Jóns, þijú við
texta úr Hávamálum, tvö við
kvæði eftir Jóhann Jónsson og við
tvö þjóðkvæðastef eftir Sigurð
Grímsson. Síðast var fluttur
kvintett op. 50 en þar stóðu að
verki Bemharður Wilkinson, Ein-
ar Jóhannesson, Hafsteinn Guð-
mundsson, Helga Þórarinsdóttir
og lnga Rós Ingólfsdóttir.
í rauninni vom þessir tónleikar
að nokkm áminning til íslenskra
tónlistarmanna og þá ekki síst
flytjenda og þeirra opinbem stofn-
ana er að nokkm einoka allan
tónlistarflutning hér á landi, að
ýmislegt sé ógert, svo saga Jóns
Leifs sé sögð með þeim hætti er
sæmir þessum frumlega lista-
manni og ekki síst, eins og Hjálm-
ar H. Ragnarsson benti á, að Is-
lendingar kunni að þakka fyrir
þá rausn að hafa átt jafti milrinn
listamann sem Jón Leife.
Flytjendur gerðu margt mjög
vel og til að nefna eitthvað, var
undirieikur Jónasar Ingimundar-
Jón Leifs
sonar í sönglögunum mjög góður.
Söngur Kristins var ágætur en
hann á að geta flutt þessi áhrifa-
miklu lög mun betur, sé miðað
við það sem hann hefur oft áður
gert, bæði sönglega og f túlkun.
Kvintettinn op. 50 er í þremur
þáttum og var flutningurinn í
heild nokkuð góður, nema helst í
miðkaflanum (Funébre, Adagio),
sem trúlega er ekki auðvelt að
leika, þó hægferðugur sé. Síðasti
kaflinn (Scherzo) var ágætlega
leikinn en undirritaður hefur þá
tilfinningu fyrir þeim verkum
Jóns, sem byggð era á „rímna-
taktinum", að þau séu ekki leikin
í „réttum" hraða. Gaman hefði
verið að heyra skersóið leikið mun
hraðar, allt að því tvöfalt hraðar,
sem vissulega breytti miklu.
Nokkuð vantar á að ísienskir
tónlistarmenn hafí verk Jóns Leife
á verkefiiaskrá sinni og er ljóst
að hér þarf að vinna betur, ef
tónlist Jóns á að vera íslenskum
tónlistarmönnum töm og leikandi
í hendi. Þar verða m.a. tónlistar-
skólamir að skera upp herör og
leggja t.d. áherslu á að lengra
komnir nemar æfí og greini verk
Jóns. Hér er verk að vinna og ber
að þakka formanni Tónskáldafé-
lags íslands, Hjálmari H. Ragn-
arssyni, fyrir óþreytandi áhuga
hans á starfí og list Jóns og von-
andi marka þessir tónleikar þau
þáttaskil, að íslenskir tónlistar-
menn taki til hendi og fari að æfa
og flytja tónverk Jóns Leifs að
staðaldri.