Morgunblaðið - 22.02.1989, Blaðsíða 23

MORGUNB*liÁÍ)IÐ MIÐVIKuÚagÚr 22. UÉBRtJAR 1989
23
Þorvaldur Gylfason
því, að það uppbyggingarstarf, sem
hefiir verið unnið á verðbréfamarkaði
hér síðustu ár, hefur átt mikinn þátt
í því að efla spamað í landinu þrátt
fyrir ýmsa uppvaxtarkvilla og hefur
dregið með því móti úr verðbólgu og
skuldasöfnun erlendis. Sama skiln-
ingsleysi og sama sérhagsmunahyggja
þröngsýnna stjómmálamanna hafa
staðið í vegi fyrir umbyggingu banka-
kerfisins. Það er sama saga.
Reynslan ber vitni. Aður en verð-
tryggingu sparifjár var komið á, áttu
spariíjáreigendur fárra kosta völ og
töpuðu mjög miklu fé á viðskiptum
sínum við ríkisbankakerfið vegna mik-
illar verðbólgu og neikvæðra raun-
vaxta. Skuldarar auðguðust að sama
skapi. Feiknamikið fé var flutt með
þessu móti frá fjölskyldum til fyrir-
tækja. Ríkissjóður afiaði fjár til þarfa
sinna með seðlaprentun og erlendum
lántökum fyrst og fremst, en ekki
með útgáfu ríkisskuldabréfa innan
lands nema að tiltölulega litlu leyti,
enda var ekki til öflugur markaður,
þar sem slík bréf og önnur gátu geng-
ið kaupum og sölum. Þessi vanþroski
bankakerfisins kynti undir verðbólgu
og viðskiptahalla gagnvart útlöndum,
bæði vegna þess að sparifjáreigendur
sáu sig neydda til að eyða og spenna
í stað þess að spara og líka vegna
þess að hallarekstur ríkisins krafðist
miklu meiri - peningaprentunar og
skuldasöfnunar f útlöndum en ella
hefði þurft. Þetta hefur breytzt. Nú
hefur almenningur í landinu átt þess
kost í nokkur ár að eiga sparifé í
friði. Nú stendur ríkið straum af út-
gjöldum sínum með útgáfu spariskír-
teina í miklu ríkari mæli en áður og
minni peningaprentun eftir því. Hvort
tveggja hefur stuðlað að betra jafn-
vægi í efnahagsmálum þjóðarinnar.
Þess vegna er það ekki hyggilegt af
hálfu ríkisstjómarinnar að ætla sér
nú að knýja vexti niður „með hand-
afli“ og draga jafnframt úr verðtrygg-
ingu sparifjár, áður en verðbólgan
hefur verið lögð að velli.
Verðlagseftirlit
Þetta er ekki allt. Fastgengisstefn-
an, sem hefur verið kjölfestan í að-
haidsstefnu stjómvalda undangengin
ár, er rokin út í veður og vind. Ríkis-
stjómin leggur nú höfuðkapp á
strangt verðlagseftirlit að lokinni
verðstöðvun. Þetta er fásinna. Verð-
lagseftirlit er löngu úrelt viðnámsað-
gerð gegn verðbólgu. Það tíðkast
hvergi lengur, svo að heitið geti, nema
í löndum Austur-Evrópu og öðrum
kommúnistalöndum. Verðlagseftirlit
eitt sér hefur yfirleitt ekki önnur áhrif
á verðbólgu en þau, að það leynir
henni um tíma, svo að stjómvöld
sljóvgast á verðinum, og verðbólgan
rýkur svo upp aftur fyrr en varir.
Trúlega hefur engin vestræn þjóð
meiri reynslu af misheppnuðu verð-
lagseftirliti en einmitt við. Verðlags-
eftirlit er yfírleitt ekki annað en gríma,
sem stjómvöld nota til að reyna að
dylja máttleysi sitt í efnahagsmálum.
Allar grímur falla að lokum.
Þannig ber allt að einum brunni.
Ríkisstjómin leggur höfuðáherzlu á
efnahagsaðgerðir, sem kynda undir
áframhaldandi verðbólgu og skulda-
söfnun í útlöndum eftir allt, sem á
undan er gengið. Er þetta það, sem
þjóðin vill?
Höfundur erprófessor fhagfræði
við Háskóla Islands.
AF ERLENDUM VETTVANGI
eftir ÍVAR GUÐMUNDSSON
Vegnr fisksins á borð
bandarískra neytenda
FISKNEYSLAN eykst enn í Bandarikjunum og er ástæðan aðal-
lega sú, að því er almennt trúað, sem læknavísindin hafa sannað,
að fískur sé hollur og geti forðað mönnum t.d. frá hjartasjúk-
dómum. En vegir físksins á borð Bandaríkjamanna eru oft marg-
víslega krókóttir. Á dögunum birti stórblaðið Washington Post
grein um þetta efiii eftir Carole Sugarman, sem hefír rakið ferð-
ir fisksins hér í Bandaríkjunum úr sjónum i pottinn á einkar
fróðlegan og skemmtilegan hátt. Eftirfarandi er tilraun til að
endursegja söguna.
33,50 krónur uppúr sjó,
en 274,50 kr. í kjörbúðinni
Höfundur skýrir m.a. hvemig
á því stendur, að fiskpundið,
sem kostaði 33,50 kr. uppúr sjó,
var verðlagt á kr. 274,50 f kjör-
búðinni, þar sem neytandinn
keypti fiskinn í matinn. Sagan
hefst á því, að þorskurinn er flak-
aður og flakinu síðan dýft í salt
vatn og vafið plastumbúðum. Þá
er það sett í pappaöskju og flutt
samdægurs í kælibifreið í geymsl-
una þar sem kjörbúðin geymir
matvælin.
Fiskflutningar eru vandasamt
verk og endalaust kapphlaup við
tímann. Til dæmis er talið, að
þorskflök, sem geymd em við
frostmark, haldist óskemmd í 14
daga en séu þau geymd við 5
gráða hita minnkar geymsluþolið
um helming.
Það er ekki óalgengt, að fiskur
fari um hendur fímm eigenda frá
því að hann er dreginn úr sjó og
þar til hann er seldur í kjörbúð-
inni.
Verðlagning á þorski
í Boston
„Þegið þið, strákar!" heyrist
sagt með greinilegum Boston-
hreim. Þetta er kl. 6.30 að morgni
dags á fiskmarkaðinum f Boston.
Þama er saman kominn um það
bil 20 manna hópur til að bjóða
í afla nokkurra báta, sem komu
að eftir viku úthald á Georgs-
banka, elstu og gjöfulustu fiski-
miðunum við strendur Nýja Eng-
lands.
Frá Boston er fiskurinn fluttur
um öll Bandaríkin en að auki eru
Qórir aðrir fískmarkaðir í Banda-
ríkjunum, sem talandi er um: New
Bedford í Massachusetts, New
York, Portland f Maine og Honol-
ulu á Hawaiieyjum.
í Boston bjóða menn í fískinn
óséðan. Fiskiðjuver og fiskfram-
leiðendur kaupa físk, sem þeir
hafa aldrei augum litið. Á töflu,
sem sést hvaðan sem er f salnum,
eru birt nöfn þeirra báta, sem
komu úr róðri um morguninn,
fisktegundir og aflamagn hvers
báts. Kaupendurnir eru gamlir
jaxlar, sem kunna lagið á hlutun-
um og vita hvað þeim er ætlað
að gera.
„Óll ýsan er til sölu,“ segir
uppboðshaldarinn til að byrja
með. Það er byijað að bjóða í
ýsuna. Fyrsta boðið er 1 doilari
og 50 cent (77 ísl. kr.) á pundið
og er slegið á 1,75 (90 ísl. kr.).
Það er þriggja mínútna tími veitt-
ur til að bjóða í hveija fisktegund
og síðan er hringt og boðin stöðv-
uð.
Þorskurinn frá Kanada
kemur til sögunnar
Öllum leikur hugur á að vita
hve miklum físki hefir verið land-
að í öðrum verstöðvum á Nýja
Englandi enda er það venjan, að
menn fari ofan um miðjar nætur
til að ganga úr skugga um það.
En það sem var meira um vert
voru fregnir af afla dagsins og
fiskverðinu í Kanada. Hvort
tveggja hefír gríðarmikil áhrif á
verð og sölu frá heimabátum.
Nærri því 60 prósent af öllum
botnfiski, sem neytt er í Banda-
ríkjunum, þ.e. þorski, ýsu, flat-
fiski o.s.ftv., er upphaflega landað
í Kanada, fyrst og fremst í Nova
Scotia og Nýfundnalandi. Fiski-
mið við strendur Bandaríkjanna
eru fyrir löngu nærri þurrausin
af þessum fisktegundum.
Þessi kanadfska framleiðsla er
flutt á landi og sjó til Banda-
rfkjanna frá austurströnd Kanada
en sökum þess að gengi Banda-
ríkjadollara er hærra en þess
kanadfska og vegna þess, að
framboð á fiski er meira þar en
í Bandaríkjunum, er verðið fyrir
fiskinn lægra í Kanada en fyrir
„bryggjufiskinn" í Bandaríkjun-
um. Þar að auki fæst oft 30 daga
greiðslufrestur á fiski, sem keypt-
ur er í Kanada, og því vilja marg-
ir heldur kaupa hann en fískinn
af heimabátum. En vegna þess
hve flutningur Kanadafisksins
tekur langan tíma er fískurinn
sjaldan eins góður og sá banda-
ríski. Svo að segja öll fískfyrir-
tæki f Bandaríkjunum verða fyrr
eða sfðar að kaupa físk frá
Kanada en mikill hluti hans fer
til stórra kjörbúðahringa, að sögn
Lee Weddigs, forseta Fiskisam-
bands Bandaríkjanna. Tom Morr-
is, sölustjóri Empire Fish, segir,
að hans fyrirtæki kaupi aðeins
um 20 prósent af umsetningunni
frá Kanada. Aðrir heildsalar segja
sömu sögu. En hitt er staðreynd,
að mörg fyrirtæki kaupa sinn fisk
frá bandarískum heildsölum, sem
keyptu fiskinn frá Kanada. Hér
sjá fiskkaupendur sér leik á borði.
Dag nokkurn er verð á Boston-
uppboðinu 70 cent (36 ísl. kr.)
pundið, en fiskurinn sem er flutt-
ur landleiðina frá Kanada 50 cent
(26 ísl. kr) pundið. Vegna þess
að þannig stendur á þennan morg-
un, að það er talsvert framboð
af Kanadafiski, er engin ástæða
til að rífast um þann bandaríska.
Og þess vegna er ef til vill ekki
slegist um fískinn á Boston-
uppboðinu þann daginn.
Og þá er leikinn annar leikur.
Fiskiðjuversforstjóri, sem ekki
vildi láta nafns síns getið, sagði
mér að þegar hann vissi, að hann
þyrfti að kaupa fisk frá Kanada,
þá bytjaði hann á að bjóða í fisk
á Boston-uppboðinu þótt hann
ætlaði ekki að kaupa neitt. Það
gerði hann eingöngu til að hleypa
verðinu upp fyrir keppinautunum.
Annar fiskkaupmaður segir frá
því, að sjómenn komi sér saman
um áður en þeir fara í róður að
nota dulmál er þeir rabbi saman
í talstöðinni um afla dagsins. T.d.
á þessa leið: Þegar við segjum að
við séum að fá ufsa þá meinum
við ýsu. Ef við segjum, að við
séum búnir að fá 150 pund, þá
meinum við 1500.
Og verðlagningin á fískinum
getur verið dálftið flókin. Þótt
heildsalinn hafí keypt á 67 cent
pundið á uppboðinu er ekki geng-
ið út frá því verði þegar hann
selur í kjörbúðina. Kjörbúðin verð-
ur að ganga frá fiskverðinu allt
að því viku áður en fiskurinn er
á boðstólum í versluninni, því kjör-
búðin auglýsir fiskverðið nokkrum
dögum fram í tímann í dagblöðun-
um.
Þá er það að athuga, að þegar
heildsalinn keypti á 67 cent var
það verðið fyrir óflakaðan fisk.
Þegar fiskurinn hefir verið flakað-
ur er vegur flakið í mesta lagi Vs
af heilum fiski. Heildsalinn fékk
3 dollara (150 krónur) fyrir pund-
ið, sem hann seldi til kjörverslun-
arinnar, sem aftur seldi neytand-
anum á 5,49 dollara, (274,50 kr.)
eða með 83 prósent álagi.
Fulltrúi kjörbúðarinnar sagði
blaðamanninum „að Iqörbúðin.
ræddi ekki opinberlega um álagn-
ingarstefnu sína,“ en sagði þó:
„Alagningin er í réttu hlutfalli við
kaupverðið og kostnaðinn við að
koma vörunni í hendur notan-
dans."
Þorskurinn kemur í
kjörbúðina
Það eru nú tveir dagar liðnir
frá því að þorskurinn, sem minnst
var á í upphafí þessarar frásagn-
ar, var flakaður. Hann hafði þá
ef til vill legið í viku í lest bátsins
áður en hann komst á uppboðið
í Boston. Það eru enn átta dagar
eftir af geymsluþoli fisksins. Að-
eins eitt skref er eftir á hinni
löngu og krókóttu leið þorsksins
á borð bandarískra neytenda. Það
er eftir að koma fískinum í pott-
inn eða á pönnuna, eftir því hvem-
ig á að matreiða fiskinn.
Það var öðruvísi og einfaldara
í mínu ungdæmi í Reykjavík að
ná í soðið. Við strákamir fómm
niður á Elíasarbryggju eða Stein-
bryggjuna og jafnvel Zimsens-
bryggju, sem nú eru allar löngu
horfnar, í Reykjavíkurhöfn, þegar
karlamir komu að. Þeir gáfu okk-
ur físk með glöðu geði, ef við
báðum þá um það. Við fórum með
fiskinn heim til mömmu, sem sauð
hann í kvöldmatinn ef því var að
skipta. Það var ekki talað um
geymsluþol I þá daga. Ef svo vildi
til, að fiskurinn var ekki soðinn
samdægurs, þá var það siginn
fiskur, sem var á borðum einhvem
tíma í náinni framtíð og það var
jafnvel betra að fá fiskinn þannig
og því lengur, sem hann hafði
staðist „geymsluþolið". Síðan kom
Guðmundur Grímsson til sögunn-
ar og fór með handvagninn sinn
víða um bæinn hlaðinn glænýjum
fiski og kallaði til húsmæðranna:
„Glæný ýsa — Syndir heim. Má
eg stinga í hana, frú.“ Þar á eftir
komu Jón og Steingrímur og Fisk-
höllin til sögunnar. Hvemig menn
ná sér í soðið í Reykjavík í dag
vita aðrir betur en sá sem þetta
ritar. En það fer ekki hjá því, að
stundum er hugsað til karlanna
við Elíasarbryggju og signu
ýsunnar góðu, sem var af þeirra
rausn.
Höfundur er fréttaritari Morgun-
blaðsins í Washington.