Morgunblaðið - 14.05.1989, Blaðsíða 14
I4r
MORGUNBLAÐÍÐ SUNNUDAGUR 14. MAÍ 1989
Gjaldþrot eru ekki
lengur grýla
Eigendur gjaldþrota hlutafélaga
bera enga Qárhagslega ábyrgð
Víða hugað að endurskoðun laga
um fyrirtækjarekstur
Hugmyndir um sérstakan
skattadómstól
eftir Guðmund Sv. Hermannsson
mynd Ragnar Axelsson
EIGENDUR STÓRS framleiðslufyrirtækis stofna mörg ný
fyrirtæki og selja þeim rekstur stóra fyrirtækisins áður en það
er tekið til gjaldþrotaskipta.
HÓTELEIGANDI sto&iar hlutafélag og leigir því rekstur hótelsins,
sem síðan endurleigir öðrum reksturinn. Hlutafélagið býður svo
í þrotabú hótelsins á nauðungaruppboði.
HLUTAFÉLAG, sem rekur verksmiðju, verður gjaldþrota og er
tekið til skipta. Daginn eftir er reksturinn leigður nýju hlutafélagi
sem stofhað er af sömu mönnum og áttu gamla hlutafélagið.
TÖLVUFYRIRTÆKI er lýst gjaldþrota en strax er stofnað nýtt
fyrirtæki af eigendum og starfsmönnum gamla fyrirtækisins til
að taka yfir samninga ogþjónustu sem það hafði áður.
etta eru allt raunveruleg
dæmi úr viðskiptalífinu,
sem verið hafa í fyölmiðl-
um undanfama mánuði.
Þær sögur sem ekki kom-
ast í fjölmiðla eru sumar
mun ótrúlegri, og smátt
og smátt hefur fólk feng-
ið það á tilfinninguna, að stór hóp-
ur manna leiki það að setja fyrir-
tæki sín á hausinn til að hreinsa
af þeim ýmsar erfíðustu skuldirnar,
en stofni síðan ný eða kaupi þrotabú
þess gamla eins og ekkert hafí í
skorist.
Fjölgun hlutafélaga um fyrir-
tækjarekstur hefur verið jöfn og
stöðug undanfarin ár. Þannig voru
um 170 hlutafélög skráð árlega hjá
Hlutafélagaskrá í byijun þessa ára-
tugar, á síðasta ári vom um 800
hlutafélög skráð og skráningar
benda til svipaðs fjölda á þessu
ári. Gjaldþrotum hefur einnig fjölg-
að að sama skapi. Árið 1983 fékk
skiptaréttur Reykjavíkur 246 beiðn-
ir um gjaldþrotaskipti, en á síðasta
ári fékk skiptaréttur Reykjavíkur
1.327 beiðnir um gjaldþrotaskipti,
þar af 323 vegna fyrirtækja.
I gjaldþrotalögum segir að bók-
haldsskyldum fyrirtækjum eða aðil-
um í atvinnurekstri beri að gefa
bú sitt upp til gjaldþrotaskipta,
strax og fyrirsjáanlegt er, að ekki
er hægt að standa að fullu í skilum
við lánardrottna, þegar kröfur
þeirra falla í gjalddaga. Engin sér-
stök viðurlög em þó í lögunum,
þótt þessari skyldu sé ekki sinnt.
Þegar bú er tekið til gjaldþrota-
skipta, er eignum þess komið í verð
og andvirðið fer til að greiða skuld-
ir, svo langt sem það nær. Þeir sem
eiga inni laun, lífeyrissjóðsiðgjöld
og orlof hjá gjaldþrota fyrirtækjum,
fá þær kröfur greiddar úr ríkissjóði
sem á síðan endurkröfurétt á þrota-
búið. Ríkisábyrgð á laun nær þó
ekki til hluthafa með meira en 5%
eignarhlut, forstjóra og fram-
kvæmdastjóra, eða annarra sem
hefðu átt að hafa yfirsýn yfír rekst-
urinn og getað séð hvert stefndi.
Gert út á guð
og lukkuna
Þótt gjaldþrotalögin geri ráð fyr-
ir að menn standi upp úr búum
sínum um leið og rekstrarféð er
uppurið, er því ekki svo farið í raun.
Menn gera út á guð og lukkuna
meðan nokkur glæta er eftir, þótt
fyrirtækin séu löngu orðin gjald-
þrota. Og í raun er það í sumum
tilfellum opinber stefna, að halda
gjaldþrota fyrirtækjum gangandi
ef atvinnuhagsmunir byggðarlaga
em í hættu.
En ef að þvi kemur, að gjald-
þroti verður ekki lengur forðað, sitja
kröfuhafar eftir með sárara enni
en ella. Þetta em í flestum tilfellum
gjaldheimtur, innflytjendur, heild-
salar og framleiðendur ýmiskonar,
bankar og lánastofnanir og ein-
staklingar sem skrifað hafa upp á
skuldbindingar fyrir vini og kunn-
ingja.
Langflest fyrirtæki em rekin á
ábyrgð hlutafélaga eða samvinnu-
félaga. Oftast nema skuldir
þrotabúa fyrirtækja margföldu
verðmæti eigna; raunar em hlutafé-
lögin oft nánast eignalaus. Og hlut-
hafar, eða stjórnendur fyrirtækja,
bera enga fjárhagslega ábyrgð
vegna gjaldþrota, nema vegna
hlutafjárloforða eða þá að þeir hafi
lagj, eigur sínar að veði fyrir skuld-
bindingum fyrirtækisins. Þeir bera
heldur ekki persónulega ábyrgð á
gjaldþrotum, jafnvel þótt þeir hafi
fyrir hönd fyrirtækisins stofnað til
skuldbindinga sem þeir hafa e.t.v.
vitað að ekki var hægt að standa
við.
Mörgum gengur erfiðlega að
skilja hvers vegna menn, sem
standa í viðskiptum og lenda í gjald-
þroti, geti stofnað ný fyrirtæki og
haldið áfram samskonar rekstri og
þeir áður urðu gjaldþrota á, og far-
ið í sömu bankana og fengið fyrir-
greiðslu og sömu heildsölu- og
framleiðslufyrirtækin og fengið aft-
ur vörar og þjónustu upp á krít.
Það sem þó virðist vera sérkenni-
legast í sambandi við gjaldþrota-
mál, er þegar skiptaráðandi selur
eða leigir eignir og rekstur gjald-
þrota fyrirtækis sömu aðilum og
áður höfðu sett fyrirtækið á haus-
inn. Menn spyija sig: Hvernig geta
þeir sem orðið hafa gjaldþrota,
keypt heilu fyrirtækin? Og einnig:
Hvemig geta opinberir aðilar stuðl-
að að því að menn fái að „hunda-
hreinsa" fyrirtækin sín af skuldum
á þennan hátt?
Hagsmunir lánardrottna
að selja fyrri eigendum
I hlutafélagalögum segir, að
maður sem er undir gjaldþrota-
skiptum megi ekki stofna hlutafé-
lag, ekki eiga sæti í stjóm hlutafé-
lags eða vera framkvæmdastjóri.
En þar er aðeins átt við einstakl-
inga en ekki forráðamenn gjald-
þrota hlutafélags. Lögin segja ekk-
ert um það, hvort hluthafi í gjald-
þrota félagi megi stofna nýtt félag
eða reka það, heldur einungis að
menn þurfi að vera fjárráða og lög-
ráða.
Þegar félag er tekið til gjald-
þrotaskipta er reynt að koma eign-
um þess í verð og þær em því boðn-
ar til sölu hveijum þeim sem vill
kaupa. Markús Sigurbjörnsson
prófessor í lögfræði, og áður borg-
arfógeti, sagði við Morgunblaðið,
að það væm hagsmunir lánar-
drottnanna að eignunum væri kom-
ið í sem best verð. Ef fyrri eigend-
ur byðu bé$t, sem að vísu væri
nokkuð sérkennilegt, þá væri ekki
hægt að fara í manngreinarálit, svo
framarlega sem greiðslur væm
tryggðar.
Skiptaráðendur segja, að hags-
munum kröfuhafanna sé einmitt í
mörgum tilfellum best borgið með
því að selja fyrri eigendum þrotabú-
in, jafnvel þótt söluverðið nemi að-
eins broti af viðurkenndum skuldum
þeirra. Þetta eigi einkum við um
smærri fyrirtæki þar sem helstu
eignir em lítill vörulager, og inn-
réttingar í leiguhúsnæði fyrirtækis-
ins og persónuleg sambönd fyrri
eigenda séu talin forsenda reksturs
og viðskiptavildar.
Þessu em ekki allir sammála.
Skiptaráðendur hafa verið gagn-
rýndir fyrir að vera of linir i samn-
ingum, og selja eignir þrotabúa á
allt of lágu verði á allt of hagstæð-
um kjömm, svo sem gegn skulda-
bréfum til langs tíma, sem séu jafn-
vel afborgunarlaus fyrstu árin.
Þá eru þeir gagnrýndir fyrir að
falla í ýmsar gryfjur sem eigendur
gjaldþrota fyrirtækja grafi. Til
dæmis þá, að menn sem reka fyrir-
tæki gegnum hlutafélag eigi sjálfir
húsaleigusamninginn um húsnæðið
sem fyrirtækið er rekið í. Ef fyrir-
tækið fer svo á hausinn er það
nánast verðlaust nema það sé rekið
áfram í sama húsnæðinu. Þetta
getur til dæmis átt við um sér-
hæfðan veitingarekstur.' Eigandinn
getur þá sett þau skilyrði fyrir sölu
á þrotabúinu, að hann fái háar
greiðslur fyrir húsaleigusamning-
inn, en að öðmm kosti skuli hann
kaupa eignir þrotabúsins aftur fyrir
lítið verð.
í viðtali við viðskiptablað Morg-
unblaðsins fyrir nokkmm mánuðum
sagði Ragnar H. Hall skiptaráðandi
í Reykjavík, að sögur um að fyrri
eigendur geti keypt gjaldþrota fyr-
irtæki sín aftur nær samdægurs af
skiptaráðanda fyrir smánarverð,
væra ekki í samræmi við raun-
vemleikann. Oftast væri talsverður
aðdragandi að því að fyrirtæki komi
til gjaldþrotaskipta og eigendur
hafí verið búnir að reyna að koma
fyrirtækinu eða rekstri þess í verð
með einhveijum hætti. Við slíkar
aðstæður komi eigendur félaga oft
til skiptaráðanda með tilboð í eign-
ir félagsins, skömmu eftir að bú
þess hefur verið tekið til gjaldþrota-
skipta.
Ragnar sagði það rétt, að oft sé
gengið til slíkra samninga. Hins
vegar hafi nánast aldrei verið geng-
ið að óbreyttum tilboðum fyrri eig-
enda og hann viti engin dæmi um
það í skiptarétti Reykjavíkur, að
kröfuhafar hafi verið ósammála
því, að rétt hafí verið að selja eign-
ir viðkomandi bús á því verði sem
fékkst fyrir þær með þessum hætti.
Það sé enda hagstæðast fyrir kröfu-
hafa, ef hægt er að losna við nauð-
ungamppboð, en selja eignir
þrotabúa þess í stað í frjálsri sölu.
Loðin laga-
og siðferðismörk
Þessi rök sannfæra ekki alla,
vegna þess að þau taka ekki til sið-
ferðilega vandamálsins. Sumir við-
mælendur Morgunblaðsins bentu
á, að samkvæmt gjaldþrotalögun-
um eigi að standa upp úr búum
áður en tjónið er orðið tilfínnan-
legt. í þeim tilfellum sé verið að
vinna heiðarlega og skynsamlega
með hagsmuni lánardrottna í huga.
Ekkert mæli á móti því að þeir
menn haldi áfram í viðskiptum. En
séu þessar forsendur ekki fýrir
hendi, þá hafi verið farið í kringum
lögin, og slíkir menn eigi því ekki
að koma til greina þegar skiptaráð-
andi selur eignir þrotabúa.
Aðrir segja að erfítt og óraun-
hæft sé að draga þessi mörk í lög-
fræðilegum skilningi. Og hvar á svo
að draga siðferðilegu mörkin? Flest-
ir em sammála um, að erfiðleikar
fyrirtækja í sjávarútvegi og sam-
keppnisiðnaði stafí helst af lækk-
andi afurðaverði á erlendum mörk-
uðum samfara hækkandi tilkostnaði
hér á landi. Forsvarsmenn sjávarút-
vegsins segja að fjöldi sjávarútvegs-
fyrirtækja sé í raun gjaldþrota.
Samt sem áður hafa stjórnvöld
stuðlað að því að fyrirtækin séu
rekin áfram, með ýmsum aðgerð-
um, vegna þess að sjávarútvegurinn
er undirstaða atvinnulífsins. Em
stjórnvöld ekki þarmeð að hvetja
til brota á gjaídþrotalögunum?
Lagaleg og siðferðisleg mörk em
víðar loðin ogteygjanleg. Hvað með
fyrirtæki, sem yfir vofir gjaldþrot
vegna rekstrarerfiðleika, en það á
talsverðar eignir. Fyrirtækið er rek-
ið af hlutafélagi og eigendur þess
stofna ný hlutafélög, selja þeim
eignir móðurfélagsins og lýsa það
síðan gjaldþrota.
Þetta lyktar óneytanlega af því,
að verið sé að skjóta eignum undan
gjaldþroti. En þegar betur er að
gáð, er kannski ekki svo mikill
munur á þessu, og ef fyrri eigendur
fyrirtækisins hefðu stofnað nýtt
hlutafélag og keypt eignir þrotabús-
ins af skiptaráðanda. Auk þess
gæti verðið, sem nýju hlutafélögin
greiddu fyrir eignir þess gamla,
verið sanngjarnt, þar sem eignir
gjaldþrota félags em ekki alltaf
verðmætar.
Veitir markaðurinn
ekkert aðhald?
Sumir viðmælendur Morgun-
blaðsins bentu á, að þótt lögin og
dómskerfið væm vanmáttug hvað
þetta snerti, þá ætti markaðurinn
að geta bmgðist við með því að
útiloka þá frá viðskiptum, sem slæm
reynsla er af vegna gjaldþrota; þá
þýddi einfaldlega ekkert fyrir þá
að reka'ný og ný fyrirtæki. Og einn-
ig eigi gjaldþrot að verka sem eins
konar sía í viðskiptalífinu. Þar ríki
samkeppni og eðli samkeppni sé að
einhveijir verði undir, og þar eigi
þeir að vera. En þessu hlutverki
valdi markaðurinn hins vegar ekki,
lögmálið virðist vera það helst að
selja bara og selja án þess að kanna
hvort kaupandi geti borgað.