Morgunblaðið - 24.06.1989, Blaðsíða 12

12
fttQRQlJNBLAÐip JLAUGARPAQUIj 24.;JÚNÍ 1989
Stofhun Arna Magn-
ússonar á Islandi
eftirStefán
Karlsson
Á fimmtíu ára afmæli Háskóla
íslands 1961 var ákveðið að koma
þar upp stofnun til rannsókna á
íslenskum handritum, en tilefni
þeirrar ákvörðunar var að lausn
handritamálsins var þá i sjónmáli.
Þjóðþingið danska samþykkti þetta
sama ár að koma til móts við óskir
íslendinga og afhenda Háskóla ís-
lands drjúgan hluta íslenskra hand-
rita sem varðveitt voru í safni Áma
Magnússonar við Kaupmannahafn-
arháskóla og í Konungsbókhlöðu.
Lög um Handritastofnun íslands
vom samþykkt á Alþingi 1962.
Sama ár var Einar Ól. Sveinsson
prófessor skipaður forstöðumaður,
og fleiri komu til starfa árið eftir.
Handritastofnun fékk inni í húsa-
kynnum Landsbókasafns uns Áma-
garður var reistur, en þangað flutt-
ist stofnunin 1970.
Stofiiun Árna Magnússonar
á íslandi
Árið 1972 var lögum um stofnun-
ina breytt, og heitir hún síðan
Stofnun Áma Magnússonar á ís-
landi, en er oftast nefnd Ámastofn-
un. Stofnunin er háskólastofnun
með sérstakri stjórn og sjálfstæðum
fjárhag. Tilgangur hennar sam-
kvæmt lögunum er „að vinna að
aukinni þekkingu á máli, bókmennt-
um og sögu íslensku þjóðarinnar
fyrr og síðar“.
Forstöðumaður stofnunarinnar
er jafnframt prófessor í heimspeki-
deild með takmarkaða kennslu-
skyldu. Því starfi hefur Jónas
Kristjánsson gegnt frá 1971. Annað
starfsfólk er fimm fastráðnir sér-
fræðingar, þar af einn sem sinnir
þjóðfræðum, fjórir lausráðnir sér-
fræðingar (styrkþegar), fulltrúi,
bókavörður og ljósmyndari auk
næturvarða og ræstingarfólks.
Móttaka handrita
Lög danska þjóðþingsins frá
1961 komust ekki til framkvæmda
fyrr en tíu ámm síðar, en vorið
1971 vom tvö fyrstu handritin af-
hent með mikilli viðhöfn og við þjóð-
arfögnuð; það vom Konungsbók
Eddukvæða og Flateyjarbók. Jafn-
framt var sett á laggimar nefnd
danskra og íslenskra fræðimanna
til þess að meta hvaða handrit ættu
samkvæmt handritalögunum að
koma til íslands, en textar þeirra
handrita skyldu vera fmmsamdir
eða þýddir á íslandi og auk þess
að mestu eða öllu varða ísland eða
íslensk málefni. 1986 var gengið
endanlega frá skiptingunni, og er
ætlað að hingað komi rúmlega sext-
án hundmð handrit og handrita-
hlutar úr safni Áma Magnússonar,
auk allra íslenskra fornbréfa og
fornbréfauppskrifta í safninu, og
til viðbótar nær hálft annað hundr-
að handrita úr Konungsbókhlöðu.
Frá öndverðu var um það samið að
afhendingin gæti tekið allt að aldar-
fjórðung, enda em öll handrit ljós-
mynduð vandlega fyrir afhendingu
og gert við mörg þeirra. Meira en
þijú af hveijum Jjórum handritum
sem von er á em nú komin til ís-
lands.
Stofnunin hefur í sinni vörslu
fleiri handrit en þau sem henni
hafa borist frá Danmörku. Kunnast
þeirra er Skarðsbók postulasagna
sem var keypt til landsins frá Lund-
únum 1965. Auk þess hefur stofn-
unin jafnan að láni vegna rann-
sókna allmörg handrit úr öðmm
söfnum, m.a. í Danmörku og Sví-
þjóð, en flest úr Landsbókasafni
Islands sem á langstærsta safn
íslenskra handrita sem til er, eink-
um frá síðustu öldum.
Ljósmyndasafn
Fjöldi íslenskra handrita er varð-
veittur í erlendum söfnum. Lang-
flest hin elstu þeirra hafa verið í
Danmörku og Sviþjóð, og þar em
einnig fjölmörg handrit frá síðari
öldum. Þau em einnig ófá á Bret-
landseyjum og í Noregi og fáein í
öðmm löndum. Á fyrstu ámm
Handritastofnunar fóm starfsmenn
hennar í skráningarleiðangra í all-
mörg erlend söfn þar sem skrár um
íslensk handrit vom ófullkomnar
eða engar.
Markmið Árnastofnunar er að
eignast filmur og ljósmyndir af öll-
um íslenskum handritum sem varð-
veitt em erlendis. Nokkm safni
hefur verið komið upp á Iiðnum
ámm, og í tengslum við lok hand-
ritaskiptanna hétu íslensk stjóm-
völd stofnuninni sérstökum fjárveit-
ingum til þess að koma sér upp á
næstu ámm ljósmyndum af þorra
íslenskra handrita sem eftir verða
í dönskum söfnum. Undirbúningur
er hafinn að stóraukinni myndaöfl-
un m.a. með bættum tækjabúnaði
í ljósmyndastofu stofnunarinnar.
Þj ó ð fræ ð as afn
Á íslandi er ekki sérstök þjóð-
fræðastofnun, en það hefur fallið í
hlut Ámastofnunar að sinna þeim
Stefán Karlsson
„Frá því að fyrstu hand-
ritin bárust frá Dan-
mörku hefur Ámastofii-
un haldið reglulegar
handritasýningar í
húsakynnum sínum.
Þær hafa verið opnar
almenningi þijá daga í
viku að sumrinu og auk
þess verið settar upp
að vetrinum fyrir skóla-
nemendur á öllum aldri
og aðra hópa sem þess
hafa óskað. Erlendir
gestir koma á stofiiun-
ina á öllum árstímum
og fá þar fræðslu um
íslenskan menningar-
arf.“
Um nýskipan íslensku-
náms í Háskólanum
eftirHöskuld
Þráinsson
Inngangur
Undanfarin misseri hafa kennarar
og nemendur í íslensku við Háskóla
íslands unnið að tillögum um breyt-
ingar á skipan íslenskunámsins við
skólann. í fyrstu var þessi umræða
bundin við íslenskuna eina en síðan
kom í ljós að fyrirhugaðar breytingar
myndu ekki rúmast innan gildandi
reglugerðar fyrir Háskólann. Þá var
ekki leitað eftir samvinnu við kenn-
ara og nemendur í öðrum greinum
í Heimspekideild, einkum sagnfræði.
Einum áfanga í þvi starfí lauk á
fundi Heimspekideildar hinn 19. maí
sl., en þá samþykkti deildin tillögur
um breytingar á reglugerð Háskól-
ans. Þær varða einkum íslensku og
sagnfræði en í því sem hér fer á
eftir mun ég einkum fjalla um það
sem snýr að íslenskunni.
Hveiju á að breyta?
Þær reglugerðarbreytingar sem
snerta íslenskuna varða einkum
tvennt:
í fyrsta lagi er lagt til að komið
verði á sérstöku námi fyrir verðandi
framhaldsskólakennara í íslensku.
Lagt er til að það verði skipulagt sem
tveggja ára 60 eininga (e) nám að
loknu BA-prófi, þar af 30e í íslensku
og 30e í uppeldis- og kennslufræðum.
Námi þessu ljúki með sérstöku kenn-
araprófi er nefndist M.Ed. Auk þessa
kennaranáms verður í boði fræðilegt
nám með svipuðu sniði og tíðkast
hefur í Heimspekideild. Það verður
60e nám eins og verið hefur og þar
gefst kostur á sérhæfmgu í íslenskri
málfræði, íslenskum bókmenntum og
íslenskum fræðum, auk sagnfræði,
ensku og dönsku. Hins vegar er lagt
til að það próf sem menn Ijúka eftir
þetta nám nefnist ekki lengur
cand.mag.-próf heldur MA-próf til
samræmis við kerfið að öðru leyti í
Heimspekideild, Raunvísindadeild og
víðar.
í öðru lagi er lagt til að komið
verði á formlegu doktorsnámi í
íslensku og sagnfræði. Þeir sem vilja
skrá sig í slíkt nám verða fyrst að
ljúka MA-prófi með fyrstu einkunn.
Ætlunin er að námið verði fólgið í
sérhæfðum námskeiðum, a.m.k. árs
dvöl við viðurkenndan erlendan há-
skóla í fullu námi á sérsviðinu og
við lok þessa náms veiji kandídatar
doktorsritgerð. Til doktorsritgerðar
skulu gerðar kröfur um vísindaleg
vinnubrögð og frumlegt framlag
doktorsefnis og hún skal dæmd og
varin samkvæmt þeim reglum sem
gilt hafa í Háskólanum um doktors-
ritgerðir og doktorsvörn.
Hver er ástæðan fyrir
breytingunum?
í sem stystu máli má segja að
markmiðið með þeim breytingum
sem hér eru á dagskrá sé tvíþætt:
Annars vegar er ætlunin að efla þá
kennaramenntun sem Háskólinn ber
ábyrgð á með því að efna til sérstaks
kennaranáms. Hins vegar er mark-
miðið að efla Háskólann sem rann-
sóknastofnun. Ég skal nú reyna að
skýra af hveiju ég tel þörf á þessu
hvorutveggja.
Samkvæmt lögum um embættis-
gengi kennara öðlast menn nú full
réttindi til kennslu í framhaldsskól-
um að loknu BA-prófi að viðbættum
30 e í uppeldis- og kennslufræðum.
Reynsla móðurmálskennara er sú að
BA-próf í íslensku sé ekki nægilegur
undirbúningur í greininni fyrir verð-
andi framhaldsskólakennara. Hins
vegar hafa mjög fáir framhaldsskóla-
kennarar séð sér hag í því að Ijúka
hinu fræðilega cand. mag. námi (60e)
í íslenskum bókmenntum eða
íslenskri málfræði og uppeldis- og
kennslufræðum að auki (30e) til þess
að búa sig undir kennarastarfið, enda
njóta menn þess ekki í launum eins
og vert væri. Afleiðingin er sú að
meirihluti framhaldsskólakennara í
íslensku hefur nú einungis BA-próf
auk náms í uppeldis- og kennslufræð-
um. Markmiðið með þessari nýju
prófgráðu er að bjóða nýja námsleið
fyrir þá sem hyggja á störf sem
móðurmálskennarar í framhaldsskól-
um. Vert er að vekja athygli á því
að hér tækju menn kennarapróf í
íslensku en ekki annað hvort í
íslenskum bókmenntum eða íslenskri
málfræði. Ástæðan er sú að slík sér-
hæfing hentar ekki vel í kennslu á
framhaldsskólastigi og meginmark-
miðið er að bæta menntun móður-
málskennara í framhaldsskólum.
Flestir eru víst sammála um nauðsyn
þess að kennarar séu vel menntaðir
og það á auðvitað ekki síður við um
móðurmálskennara en aðra.
Að því er doktorsnámið varðar er
rétt að rökstyðja þá tillögu að taka
það upp og einnig það ákvæði að í
því verði að felast a.m.k. eins árs
fullt nám með fullgildum árangri við
viðurkenndan erlendan háskóla.
Helstu rökin eru á þessa leið:
Þeir sem hafa viljað ljúka doktors-
prófí í einhverri grein „íslenskra
fræða“ hafa til þessa átt tveggja
kosta völ. Annars vegar hafa þeir
getað valið þann kost að vinna að
doktorsritgerð sinni með öðrum
störfum árum saman á eigin spýtur
og senda hana síðan til heimspeki-
deildar til mats með ósk um að fá
að veija hana. Margar ágætar dokt-
orsritgerðir hafa verið unnar á þenn-
an hátt, enda hafa dómnefndir stund-
um gert strangar kröfur eins og vera
ber. Hins vegar hefur þetta fyrir-
komulag a.m.k. tvo galla: Háskólinn
nýtur ekki þess rannsóknastarfs sem
tengist þessu því að það er oftar en
ekki unnið alveg utan hans. Auk
þess er undir hælinn lagt að þeir sem
vinna að slíkum verkefnum „í sínu
horni“ séu í tengslum við nýjustu
strauma í fræðunum. — Hin leiðin
sem menn hafa átt kost á er sú að
fara til framhaldsnáms erlendis og
velja sér þar íslenskt efni til að fjalla
um í doktorsritgerð sinni. Þetta fyrir-
komulag hefur þann kost að hlutað-
eigandi eru oft í nánum tengslum
við nýjungar á sínu fræðasviði á al-
þjóðlegum vettvangi. Ókostimir eru
hins vegar einkum þeir að Háskóli
Islands nýtur ekki heldur þeirra
rannsóknastarfa sem þama er um
að ræða og auk þess er ekki alltaf
fyrsta flokks aðstaða til að vinna að
íslenskum efnum á erlendum vett-
vangi, t.d. vegna skorts á bókum og
kunnáttumönnum á séríslenskum
sviðum.
Það fyrirkomulag á doktorsnámi
sem hér er lagt til ætti að geta
sneitt hjá þeim göllum sem nú vom
taldir. I fyrsta lagi myndi Háskóli
íslands njóta þeirra rannsókna sem
tengdust þessum verkefnum þar sem
þær fæm fram innan hans og dokt-
orsefnin gætu e.t.v. nýtt sér þá að-
stöðu og þekkingu varðandi sérís-
lensku efni sem hér er að fínna. í
þriðja lagi á ákvæðið um a.m.k. árs
námsdvöl erlendis að stuðla að því
að doktorsefni kynni sér það nýjasta
í fræðum sínum eða stuðningsgrein-
um þeirra (t.a.m. almennri bók-
menntafræði eða almennum málví-
sindum ef stefnt er að doktorsprófí
í íslenskum bókmenntum eða
íslenskri málfræði) og sjái út fyrir
þann þrönga sjóndeildarhring sem
stöðugar samvistir við sömu kennar-
ana við sama litla háskólann geta
skapað. Doktorsefnin myndu flytja
ný sjónarmið og nýjar aðferðir með
sér heim aftur og um leið myndu
námsferðir þeirra e.t.v. stuðla að því
að leiðbeinendur þeirra við Háskóla
íslands héldu sér betur við í fræðum
sínum en ella.
Lokaorð
Þegar þetta er skrifað hefur há-
skólaráð til meðferðar þær tillögur
Höskuldur Þráinsson
„í sem stystu máli má
segja að markmiðið
með þeim breytingum
sem hér eru á dagskrá
sé tvíþætt: Annars veg-
ar er ætlunin að efla
þá kennaramenntun
sem Háskólinn ber
ábyrgð á með því að
eftia til sérstaks kenn-
aranáms. Hins vegar er
markmiðið að efla Há-
skólann sem rann-
sóknastofiiun.“
um reglugerðarbreytingar sem
Heimspekideild taldi nauðsynlegt að
samþykkja til þess að unnt væri að
koma þessum breytingum á. Það er
von okkar sem höfum staðið að þess-
ari tillögugerð að þetta mál fái skjót-
an framgang. Hugmyndunum hefur
yfirleitt verið vel tekið þar sem þær
hafa verið kynntar. M.a. hefur
menntamálaráðherra lýst áhuga
sínum á að þær kæmust sem fyrst
til framkvæmda, enda ætti að vera
augljóst að þær eru í góðu samræmi
við það málræktarátak sem nú er á
döfinni.
Ilöfundur er prófessor við Háskóla
íslands.