Morgunblaðið - 06.09.1989, Síða 16

16
MORGUNBLAÐÍÐ MIÐVIKUDAGUR 6. SEPTEMBER 1989
Umbæturí
gengismálum
eftir Vilhjálm
Egilsson
Þingflokkur sjálfstæðismanna
hefur nú kynnt stefnu sína um
umbætur í gengismálum sem
marka grundvallarbreytingu á fyr-
irkomulagi gengisskráningar hér á
landi. Hverfa á frá pólitískri stýr-
ingu á genginu en láta á markaðs-
aðstæður fyrst og fremst ráða ferð-
inni. Ekki á að halda uppi rangri
gengisskráningu með erlendum lán-
tökum.
Umbætur í gengismálum eru
feikilegt hagsmunamál fyrir út-
flutningsatvinnuvegina og lands-
byggðina sem byggir afkomu sína
svo mikið á útflutningi sjávaraf-
urða. Allt of lengi hefur atvinnulíf
landsmanna goldið rangrar gengis-
skráningar og þeirrar stefnu að
eytt hefur verið um efni fram með
erlendum lántökum.
Samkvæmt stefnu sjálfstæðis-
manna eiga útflutningsatvinnuveg-
irnir að standa undir gjaldeyris-
eyðslu þjóðarbúsins en ekki erlendir
lánardrottnar. Þessi gengisstefna
leiðir því af sér mikið aðhald í stjóm
peningamála. Agaleysi í peninga-
málum kemur mjög fljótt fram í
verðbólgu með hinni nýju skipan
og ekki verður hægt fyrir stjórn-
völd að freista þess að taka ekki
afleiðingum gerða sinna með því
að slá erlend lán.
Hlutverk Seðlabankans
Hlutverk Seðlabankans breytist
samkvæmt þessum hugmyndum.
Verður meginhlutverk bankans
annars vegar að marka grunngengi
og frávik frá því og hins vegar að
kaupa og selja erlendan gjaldeyri í
því skyni að varðveita og efla gjald-
eyrisvarasjóð landsmanna, viðhalda
jafnvægi í viðskiptum við útlönd og
jafna. skammtímasveiflur á gjald-
eyrisverði.
Seðlabankinn á þannig að mynda
stærri gjaldeyrisvarasjóð þegar aðr-
ir opinberir aðilar og einkaaðilar
taka erlend lán og getur helst
minnkað gjaldeyrisvarasjóðinn ef
aðrir innlendir aðilar minnka skuld
sína erlendis eða eignast eignir er-
lendis.
Þeir sem heimild hafa til við-
skipta með erlendan gjaldeyri,
þ.e.a.s. bankar og sparisjóðir, eiga
sjálfir að ákveða verð á gjaldeyri
innan þeirra frávika frá grunngengi
sem Seðlabankinn markar. Ef leyfi-
legt frávik er t.d. 3% geta bankarn-
ir sjálfir eftir markaðsaðstæðum
hækkað eða lækkað gjaldeyrisverð
að því marki. Hér er átt við meðal-
gengi skv. viðskiptavog eða m.v.
SDR en ef gengi einstakra gjald-
miðla breytist innbyrðis geta bank-
arnir að sjálfsögðu brugðist við því.
Seðlabankinn verður hins vegar
skyldugur til þess að kaupa eða
selja allan þann gjaldeyri sem óskað
er eftir innan þessara frávika frá
grunngengi og þess vegna geta
bankamir ekki farið út fyrir þau
mörk. Ef t.d. Landsbankinn ætlaði
að selja gjaldeyri á hærra verði en
t.d. 3% yfir grunngengi myndi eng-
inn kaupa vegna þess að Seðla-
bankkinn væri tilbúinn að selja á
lægra verði. Hlutverk Seðlabankans
er því að halda skammtímasveiflum
á gjaldeyrisverði innan hóflegra
marka.
Ákvörðun á grunngengi
Ekki er ólíklegt að sú staða komi
upp að markaðsverð á gjaldeyri leiti
upp að efri mörkum þess sem Seðla-
bankinn ákvarðar óg sé þar um
nokkurt skeið. Þá þarf bankinn að
ákveða hvort hann breytir grunn-
gengi eða ekki. Það á bankinn að
gera á grundvelli þess hvort um
raunverulega skammtímasveiflu sé
að ræða sem þýðir að vænta megi
að markaðsverð á erlendum gjald-
eyri muni lækka fljótlega aftur eða
hvort á ferðinni er varanleg breyt-
ing á forsendum þess grunngengis
sem markað hefur verið.
Forsendur grunngengis hafa
breyst ef Seðlabankinn þarf sífellt
að eyða úr gjaldeyrisvarasjóði og
taka ný erlend lán til að selja gjald-
eyri. I slíkum tilfellum er Seðla-
bankanum skylt að lækka grunn-
gengi krónunnar þannig að verð á
erlendum gjaldeyri geti hækkað.
Þannig á bankinn að bregðast við
ef fyrirsjáanleg er þynging á
skuldastöðu landsins gagnvart er-
lendum aðilum.
Jafnvægi í viðskiptum við útlönd
eða gjaldeyriseyðsla í samræmi við
gjaldeyrisöflun verður þannig einn
helsti mælikvarðinn á hvort gengi
krónunnar er rétt skráð eða ekki.
Þetta hefur verið mikið baráttumál
þeirra sem eiga allt sitt undir af-
komu útflutningsatvinnuveganna
og þess vegna er þetta hagsmuna-
mál þjóðarinnar allrar.
Minni verðbólga
þegar frá líður
Fram hafa komið áhyggjur um
að meiri markaðstenging á verði
erlendra gjaldmiðla muni leiða til
stóraukinnar verðbólgu. Hér er um
misskilning að ræða. Sannleikurinn
er sá að verðbólga verður ekki ham-
in með því að halda niðri með hand-
afli verði á erlendum gjaldmiðlum
fremur en almennt á vörum eða
þjónustu. Ástæðan fyrir verðbólgu
liggur í umframeftirspurn eftir vör-
um og þjónustu umfram það sem
atvinnulíf landsmanna framleiðir.
Við fastgengisstefnu leiðir slík eft-
irspurn til skuldasöfnunar og kostn-
Vilhjálmur Egilsson
„Þeir sem heimild hafa
til viðskipta með er-
lendan gjaldeyri,
þ.e.a.s. bankar og spari-
sjóðir, eiga sjálfir að
ákveða verð á gjaldeyri
innan þeirra frávika frá
grunngengi sem Seðla-
bankinn markar. Ef
leyfílegt frávik er t.d.
3% geta bankarnir sjálf-
ir eftir markaðsaðstæð-
um hækkað eða lækkað
gjaldeyrisverð að því
marki.“
aðarhækkana fyrir útflutningsat-
vinnuvegina sem fyrr eða síðar hef-
ur í för með sér að stjómvöld verða
að breyta gengi. En þá verður geng-
isfellingin mun stærri en annars
þyrfti að vera vegna þess að fyrir-
tækin eru orðin skuldsettari.
Þegar verð á erlendum gjaidmiðl-
um ræðst með þeim hætti sem hér
er kynnt kemur umframeyðslan
fyrr fram í verðbólgu, þ.e.a.s. áður
en farið er að auka erlendar skuld-
ir. Verðbólgunni er því ekki frestað
með lántökum erlendis eins og t.d.
núverandi ríkisstjórn reynir að gera.
Slík frestun á verðbólgu kostar líka
sitt og þegar fresturinn er úti kem-
ur verðbólgan fram með vöxtum,
vaxtavöxtum og okurvöxtum frá
því sem verið hefði ef ekki hefði
verið reynt að betjast við lögmál
efnahagslífsins. Verðbólgan verður
fyrst kveðin niður þegar umfram-
eyðslan er hamin og samkvæmt
hugmyndum sjálfstæðismanna á
Seðlahankinn reyndar að leika stórt
hlutverk í því efni með aðgerðum
í peningamálum.
Máttlítil andstaða
Áhugavert er að fylgjast með
viðbrögðum manna við þessum hug-
myndum. Flestum þykir að með
þeim hafi verið sett fram skýr og
trúverðug stefna sem leiði til raun-
verulegra umbóta í efnahagslífi
landsmanna. Hinir fáu úrtölumenn
nota ýmis rök sem mörg ganga
þvert hvert á annað. T.d. er sagt
að hér sé um sjálfvirka kaupmáttar-
lækkun að ræða. Það er rétt að því
leyti að ekki verður lengur unnt að
halda uppi fölskum kaupmætti með
erlendum lántökum. Því er þetta
mikil framför og verður til þess að
styrkja útflutningsatvinnuvegina,
gera fyrirtækin öflugri og stóreykur
kaupmátt þegar frá líður. Þessi
umkvörtun er því hjáróma rödd úr
fortíðinni sem byggir á því að það
sé hægt að bæta lífskjör með því
að setja fyrirtækin á klafa erlendra
skulda og opinberra sjóða. Eða er
það allt í einu orðin krafa að nota
rangt skráð gengi og erlend lán til
að halda uppi kaupmætti? Ólíklega,
því sú leið er ekki lengur fær.
Önnur gagnrýni sem heyrist er
að hér sé í raun ekki nein grundvall-
arbreyting á gengisskráningu á
ferðinni heldur aðeins tæknileg
breyting sem engu máli skipti.
Þetta er ekki síður en svo marklítil
gagnrýni vegna þess að breyting-
amar eru róttækar svo lengi sem
Seðlabankinn fer eftir þeim lagafyr-
irmælum sem honum eru sett sam-
kvæmt þessum hugmyndum. Ef
Seðlabankinn fer ekki að lögum er
að sjálfsögðu sama hvaða lög um
starfsemi hans em sett og þá þarf
að sjálfsögðu að gera grundvallar-
breytingar á Seðlabankanum. Með
hugmyndum sjálfstæðismanna er
gert ráð fyrir því að markaðsað-
MEÐAL ANNARRA ORÐA
Siðferði í framkvæmd
eftir Njörð P.
Njarðvík
Breska vikublaðið Observer
birti nýlega athyglisvert og fróð-
legt viðtal við tékkneska leikrita-
höfundinn Vaclav Havel, sem ekki
er síður þekktur fyrir mannrétt-
indabaráttu sína. Hann er einn
af forvígismönnum hreyfingarinn-
ar Carta 77, svo sem kunnugt er,
og hefur mátt sæta mörgum
kárínum yfirvalda fyrir bragðið. í
þessu viðtali er mikið rætt um
stjórnmál, eins sem vænta mátti,
og í því samhengi lætur Havel orð
falla, sem hafa verið að veltast í
huga mínum: „Stjórnmál ættu í
rauninni að vera siðferði i fram-
kvæmd.“
Að leyfa sér ekki
hvað sem er
Nú ber að vísu að hafa í huga,
að Havel býr við stjórnarfar, sem
ekki virðir lýðræði; þar sem
stjórnvöld leyfa sér m.a. hand-
tökur og fangelsanir að eigin geð-
þótta. Og það hefur hann mátt
reyna á sjálfum sér. Engu að síður
er þessi kenning hans einnig at-
hyglisverð hér, enda þótt við höf-
um vanist því að líta á mannrétt-
indi sem sjálfsagðan hlut. Að baki
þessum orðum felst sú hugsun að
stjórnmál séu ekki einungs efna-
hagsmál, ekki einungis kjaramál,
ekki einungis peningar, eins og
ætla mætti af svokallaðri stjóm-
málaumræðu hér á landi. Heldur
séu stjómmál framkvæmd þess
siðgæðis sem er grundvöllur
skipulegs samfélags manna og
krefst af þegnum sínum, háum
sem lágum, að þeir leyfi sér ekki
hvað sem er í samskiptum við
aðra. Stjómvöld, sem senda vopn-
aðar hersveitir á vettvang til að
drepa friðsamlegá mótmælendur,
eins og nýlega gerðist í Kína, eru
ekki að framkvæma siðferði. Þeir
eru villimenn. Slík villimehnska
er ekki bundin tiltekinni hug-
myndafræði. Stjómvöld í Þýska-
landi, Bretlandi, Frakklandi, ít-
alíu, Grikklandi, Spáni, Portúgal,
Sovétríkjunum og víðar í Evrópu
hafa sýnt af sér viðlíka villí-
mennsku á þessari öld: að fang-
eisa, pynda og drepa hugmynda-
fræðilega andstæðinga sína. Og
em þetta þó allt taldar siðmennt-
aðar þjóðir. Við tilteknar aðstæð-
ur hefur grimmdin orðið siðferð-
inu yfirsterkari. Oft er þetta tengt
kúgun stórveldis á smáþjóð. Mig
minnir að haft sé eftir Adolf Hitl-
er, að stórveldi eigi ekki siðferði,
einungis hagsmuni.
Að leggjast lágt
til að sýnast fínn
Við Norðurlandabuar höfum
yfírleitt óbeit á grimmd og of-
beldi. Hér á íslandi em ofbeldis-
glæpir sem betur fer sjaldgæfir,
ég held meira að segja sjaldgæ-
„Stjórnvöld, sem senda
vopnaðar hersveitir á vett-
vang til að drepa friðsam-
lega mótmælendur, eins og
nýlega gerðist í Kína, eru
ekki að framkvæma sið-
ferði.“
fari en annars staðar á Norðurl-
öndum. Við emm vaxnir upp úr
viðbjóði skotvopna. Við höfum
meira að segja bannað hnefaleika,
og megum vera stoltir af. En það
er fleira sem ógnar siðferði en
grimmd. Það gerir ágirndin líka,
fégræðgi, ijármálaspilling og sú
tilhneiging að hygla sjálfum sér
og sínum á kostnað annarra. í
slíku framferði birtist sú einkenni-
lega þversögn að leggjast lágt til
að sýnst fínn. Ef nú maður t.d.
lætur gefa sér 1.400 flöskur af
áfengi af almannafé í skjóli síns
embættis, þá vill hann væntanlega
láta gesti sína Iíta upp til sín fyr-
ir höfðingsskap. En — eins og
Halldór Laxness segir í íslands:
klukkunni: „Það er vandalítið að
vera öriátur á það sem maður á
ekki.“
Við íslendingar emm ekki bara
veikir fyrir brennivíni, við emm
líka veikir fyrir bílum. Ráðherrar
hafa um langan tíma talið sjálf-
sagt að láta þjóðina gefa sér lúx-
usbíla. Ég hef áður getið þess í
blaðagrein að í mars 1986 var
sagt að bílakostnaður ráðuneyta
væri þá um 18 milljónir á ári sem
samsvaraði um 40 árslaunum
framhaldsskólakennara. Ég geri
einnig ráð fyrir að menn vilji aka
lúxusbílum til að sýnast fínir.
Hins vegar skil ég ekki alls kostar
þennan mælikvarða manngildis,
að það fari eftir bílaeign og
brennivínsbirgðum. I mínum huga
er það fremur vitnisburður um
tómleika að berast mikið á. Því
meira ytra pijál, þeim mun stærra
innra tóm. Jafnvel þótt menn
greiði allt saman sjálfir.
En kemur þetta siðferði eitt-
hvað við? Hafa þessir menn ekki
allir borið fram þá rökréttu afsök-
un að þeir hafi ekki aðhafst neitt
ólöglegt, ekki gert neitt sem aðrir
hafi ekki líka gert? Nú hefur ver-
ið kveðinn upp sá dómur að sá
sem skortir siðferði geti ekki
dæmt aðra. En hvernig er það
með stjórnmálamenn? Geta þeir
verið þjóðarleiðtogar, ef þá skort-
ir siðferði? Geta þeir verið verk-
stjórar yfir „siðferði í fram-
kværnd?"
Aldrei að níðast
í nágrannnalöndum okkar eru
gerðar býsna strangar siðferðis-
kröfur til stjómmálaleiðtoga, ekki
síst á Norðurlöndum. Ráðherrar
hafa orðið að segja af sér fyrir
brot á siðferði, og er nýlegt dæmi
um það úr Noregi. Og í Svíþjóð,
þar sem ég þekki best til, væru
þeir ráðherrar taldir uppskafning-
ar sem ækju um á lúxusbílum.
Þar er þess blátt áfram krafist
að stjórnmálaleiðtogar berist ekki
á. Þeir láta ekki sterka viðskipta-
aðila á borð við Aðalverktaka
bjóða sér í laxveiði. Og verði þeir
uppvísir að því að hygla sér og
sínum, eins og komið hefur fyrir
háttsetta embættismenn, þá er
þeim umsvifalaust vikið frá. Hér
heyrir slíkt til þvílíkra undantekn-
inga að það er bíöskrunarlegt.
í nýlegu blaðaviðtali sagði Þór-
ir Steingrímsson rannsóknarlög-
reglumaður það vera afleiðingu
af réttarvitund íslendinga að lög-
regluþjónar beri ekki vopn hér.
Ég er ekki viss um að það sé rétt.
Ég held að það byggist á andúð
okkar á ofbeldisverkum. Sú andúð
er lofsverð. Aftur á móti horfum
við upp á siðferðisbresti, fjármála-
spillingu, hyglun og oflátungshátt
með þeim einum viðbrögðum að
yppta öxlum. Það er ekki lof-
svert. En það er kannski skiljan-
legt frá sjónarmiði þess hugboðs
að ef til vill sé stutt í oflátunginn
í okkur sjálfum. Við dáumst að
Gunnari á Hlíðarenda og lofum
hann fyrir þann oflátungshátt er
hann sýndi með því að ganga á
gerða sátt. Og við kunnum öll orð
hans um hlíðina fögru. En færri
kunnum við orð Kolskeggs bróður
hans er hélt utan í útlegð: „Hvorki
skal ég á þessu níðast og á engu
öðru, því er mér er til trúað."
Höfiindur er rithöfiwdur og
dósent i íslenskum bókmcnntum
við Háskóla íslands.