Morgunblaðið - 15.09.1989, Blaðsíða 12

81
12
eset aaaMsmas m HUOAaa'rað'í aifiA ipmuohom
■ MORGUNfiLAUIÐ -FGSTUÐAGUR-15. SEPTEMBER 1-989
Gera þarf róttækar breyting-
stjórnkerfinu
ingar á
eftir Sigurð Helgason
Yfírstjórnina verður að
endurskipuleggja
Hér verður haldið áfram að lýsa
hvernig Finnar hafa ráðist í að end-
urskipuleggja ríkiskerfið með hag-
ræðingu í huga.
Eitt af því sem hefur komið til
athugunar er að næstum allar
ákvarðanir eru teknar í höfuðstöðv-
um stjórnsýslunnar í Helsinki. Þá er
og talið, að öll afgreiðsla mála taki
of langan tíma, en það hefur margv
ísleg óþægindi í för með sér.
Ráðuneytin eru of rígskorðuð og
sérhæfing of mikil. Forfallist starfs-
menn þá tekur afgreiðsla allt of lang-
an tíma. Hér þarf því gagngerðra
endurbóta við, sem fyrst og fremst
fást með réttri dreifingu valdsins.
Þá er og nauðsynlegt að færa
ákvörðunartökuna til sveitarfélag-
anna og héraðanna, þar sem hægt
er að koma því við eða nær þeim
stöðum sem erindin berast.
Miðstýrt skirfstofueinræði ber því
að leggja skipulega niður, en þess í
stað komið á fót valddreifingu þar
sem viðskiptavinurinn skipar önd-
vegið.
Þessar breytingar kalla og á breyt-
ingar í höfuðstöðvunum, t.d. verður
forsætisráðuneytið að hafa góða
heildarsýn yfir alla starfsemi hins
opinbera. Það er og nauðsynlegt, að
hvert ráðuneyti hafi yfirstjórn þeirra
málaflokka, sem þeim tilheyra, enda
þótt þau geti framselt vald og
ákvörðunartöku til lægra setts
stjórnvalds.
Dreifíng sljórnvalds
Það er eindregin skoðun þeirra,
sem hafa með höndum þessa endur-
skipulagninu, að þýðingarmesta end-
urbótin sé vel skipulögð valddreifing.
Ef rétt er að staðið er þannig hægt
að auka afkastagetuna og hraða öll-
um afgreiðslum og jafnframt stór-
bæta alla þjónustu við viðskipavin-
ina. Hagnýtt er nú staðarþekking til
úrbóta og er hægt að koma henni
við á flestum sviðum stjórnsýslu.
Árið 1985 kaus Ríkisþingið í Finn-
landi nefnd til þess að fjalla um höf-
uðborgarsvæðið til að kanna ýmiss
vandamál og þá ekki síst hve þeim
fjölgaði hratt á kostnað dreifbýlisins.
Tillögur þessarar nefndar beindust
að þessu vandamáli og lögðu m.a.
til að þeim opinberu starfsmönnum,
sem nú eru búsettir þar, verði ekki
ijölgað, en öll aukning starfsmanna
verði utan þessa svæðis.
Þetta sjónarmið var og stutt ein-
dregið af annarri nefnd á vegum
Ríkisþingsins, sem skilaði áliti um
kosti og galía valddreifingar. Þeir
komust eindregið að þeirri niðurstöðu
að efla þyrfti vald héraðanna meir
en nú er gert og færa margvíslega
ákvarðanatöku þangað, svo og þyrftu
stjórnvöld að vera með þetta verk-
efni í stöðugri vinnslu, þar sem alltaf
gæfust ný tækifæri.
Fjármálaráðuneytinu var síðan
falið að gera tillögur um það, hvern-
ig koma megi á víðtækri valddreif-
ingu í áföngum. Þegar er fengin góð
reynsla og mun verða haldið mark-
visst áfram á þessari braut.
Efla þarf héraðsvaldið
Skipulagðar ráðstafanir eru þar. í
gangi til þess að koma upp sjálf-
stæðu héraðsvaldi sem væri í stakk
búið að takast á við ný verkefni.
Einnig er kannað, hvernig færa megi
starfsmenn frá ríki til héraðsstjórna.
Mikið átak hefur verið gert í því að
öll skipulagsvinna fari fram þar sem
hún er unnin á héraðsgrundvelli og
hefur það reynst vel. Nú hafa verið
starfsræktar fimm héraðsstjórnir til
reynslu til ársloka 1988 og á þessu
ári er að vænta nýrra tillagna um
framtíðarskipan. Einnig hafa verið
stofnsett fjölmörg byggðasamlög,
þar sem nokkur sveitarfélög vinna
saman að framfaramálum, sem gefið
hafa góðan árangur.
Er þessi efling héraðsvalds við það
miðuð, að þau taki við verkefnum,
sem nú eru unnin í höfuðstöðvunum.
Til þess að þessi þróun eigi sér stað
sem fyrst, þá hefur verið gripið til
bráðabirgðaúrlausna og með því flýtt
fyrir dreifingu verkefna. Finnsk
stjórnvöld binda miklar vonir við að
sveitarfélög á stórum svæðum komi
á fót lýðræðislegu héraðsvaldi.
Efla þarf sjálfstjórn
sveitarfélaga
Fara verður ofan í saumana á öll-
um fjárveitingum og styrkjum frá
ríki til sveitarfélaga með það í huga
að gera það fljótvirkara og einfald-
ara og koma á föstum starfsreglum.
Unnið er markvisst að því í lög-
gjöf að gera sveitarfélög sem sjálf-
stæðust og hætt verði við núverandi
fyrirkomulag, þar sem ráðuneytin
beita þau oft ströngum fyrirmælum
og vilja hafa handleiðslu um af-
greiðslu mála. En að sjálfsögðu eiga
þau að gegna mikilvægu upplýsinga-
hlutverki og veita leiðbeiningar, svo
og á innanríkisráðuneytið að fylgjast
með því að sveitarfélögin fylgi lögum
og vera úrskurðaraðili í klögumálum.
Gerðar hafa verið tilraunir með sam-
starf sveitarfélaga á lýðræðislegum
grundvelli og gefist vel. Ljóst er að
haldið verður áfram á þessari braut
svo og verður með löggjöf gert auð-
veldara.að koma á slíku samstarfi í
framtíðinni, en á þann hátt verða
þau betur í stakk búin til þess að
taka við stærri verkefnum.
Víðtæka tækniþróun þarf
að innleiða
Forsætisráðuneyti Finnlands gaf
út tilskipun 29. nóvember 1987 um
að sett yrði á fót nefnd til þess að
koma í framkvæmd tillögum um
valddreifingu og verða fjárlög endur-
skoðuð og sniðin með það í huga að
efla héraðsvaldið. Allar þessar breyt-
ingar miðast við að afköst aukist og
þjónustan batni að gæðum en jafn-
framt að dregið verði úr heildarút-
gjöldum hins opinbera. Þessu mark-
miði verður að sjálfsögðu ekki náð
nema að samhliða fara fram algjör
endurnýjun tækniútbúnaðs, þar sem
nýttir verði til hlítar þeir mörgu
möguleikar, sem nú eru fyrir hendi,
t.d. í tölvuvinnslu, sameigintegri nýt-
ingu bókhalds, svo og hagnýtt verði
margvísleg sjálfvirkni og svona
mætti lengi telja. En til grundvallar
farsælli þróun er að starfsfólkið taki
þátt í þessu verkefni og leggi sig
fram um að gera þetta mögulegt.
Fara þarf því fram víðtæk þjálfun
starfsfólksins og þekking þeirra auk-
in á fjölmörgum sviðum. Á mörgum
sviðum má mæla afköst í opinberri
þjónustu og bera saman innbyrðis
og ennfremur við einkafyrirtæki.
Hér er verk að vinna
Ríkiskerfið hefur vaxið árlega
miðað við hlutfall af vergri þjóðar-
framleiðslu, þrátt fyrir að þjóðartekj-
ur hafi vaxið meir en hjá flestum
öðrum þjóðum. Nú er spáð sam-
drætti í þjóðarframleiðslu næstu ár-
in, og þá niun hlutfallið stórhækka.
En undirritaður óttast mjög að
stjórnvöld hér á landi muni tregðast
við að horfast í augu við staðreynd-
ir, og því er vart að vænta raun-
hæfra úrlausna.
Útgjöld sveitarfélaga hér eru um
20% af heiidarútgjöldum hins opin-
bera og er það lægsta hlutfall á
Norðurlöndum.
Sigurður Helgason
„Við íslendingar höfiim
kynnst því, að fátt dreg-
ur þjóð okkar meir nið-
ur en að rígbinda at-
vinnulífið eða hið opin-
bera í vanabundið
skömmtunarkerfí. “
Hlutfall tekna af útgjöldum hins
opinbera.
Meðaltal áranna 1980-1984.
Opinbera Ríkið Sveitarf. Almannatr.
Tekjur 100 78,7 21,2 0,1
Gjöld 100 57,4 20,2 22,4
Hér eru útgjöld sveitarfélaganna
um % hluti af útgjöldum ríkisins, en
útgjöld sveitarfélaga og ríkis eru
svipuð hjá öðrum Norðurlöndum. En
þá er lýðræðisleg samvinna sveitarfé-
laga talin með útgjöldum sveitarfé-
laga. í umræðu hér á landi er það
kaljað þriðja stjórnsýslustigið.
í lögum nr. 87/1989 um breytingu
á verkaskiptingu ríkis og sveitarfé-
laga er verið að flytja verkefni til
sveitarfélaga, en jafnframt eru tekin
mikilvæg verkefni frá sveitarfélög-
unum og færð til ríkisins. Hér má
nefna framhaldsskóla og sjúkrahús,
sem að hluta til voru hjá sveitarfélög-
unum, sýsluvegi, máiefni fatlaðra
o.fl. En flestir framhaldsskólar, nema
háskólar og sjúkrahús að undante-
knu háskólasjúkrahúsum rneð há-
tæknilega þjónustu, en það samsvar-
ar Landspítalanum hér, eru rekin
með lýðræðislegri samvinnu sveiarfé-
laga á Öllum Norðurlöndum. Að sjálf-
sögðu fara slík samtök með sýslu-
vegi og náttúruverndarmál á héraðs-
grundvelli.
I fjárlögum okkar fyrir árið 1989
eru heildarútgjöld ríkissjóðs áætluð
77,1 milljarður, en þar af fer til
menntamála áætlað 12,4 milljarðar
og til trygginga- og heilbrigðismála
áætlað 29,5 milljarðar. Það er því
ljóst, að aðeins með því að stórum
hluta þessara málaflokka verði dreift
til héraðanna, er hægt að stokka upp
útgjöld ríkisins og koma á bættri
þjónustu og sparnaði.
Það er athyglisvert að Skúli G.
Johnsen, borgarlæknir, varar við
þeirri þróun, sem nýju verkaskipting-
arlögin geti haft í för með sér, í
gagnmerkri grein í Morgunblaðinu
þann 27. okt. 1988. Hann bendir á
að um leið og sveitarstjórnir hverfi
úr heilbrigðismálum, færist öll heild-
arstjórnun þessara mála til
Reykjavíkur. Hann leggur því ein-
dregið til að stjórn heilbrigðismála
verði efld í héruðunum. Leggur hann
því til að ríkið dreifi stjórn heilbrigð-
ismála tii læknishéraðanna. Einnig
telur hann að koma megi á sparn-
aði, ef vandinn er krufinn til mergj-
ar, en nú séu þessi mál meira eða
minna stjórnlaus.
Allar lýðræðisþjóðir vinna mark-
visst að því að dreifa valdi og ábyrgð,
en við ríghöldum í miðstýrt ríkisvald,
sem vill í raun engu sleppa.
Lokaorð
Eg hef í tveimur greinum skýrt í
aðalatriðum fylgirit með finnskum
ijárlögum árið 1988 undirritað af
Úlla Puolanne, ljármálaráðherra. Þar
er fjallað um ný markmið í endurbót-
um á allri stjórnsýslu þar í landi og
eru sumar nýjungar þegar í vinnslu
og áætlað að taka aðrar síðar. Með
þessum nýju vinnubrögðum og vald-
dreifingu hyggjast þeir halda út-
gjöidum hins opinbera í skeíjum.
Að sjálfsögðu eu alltaf einhverjir
sem telja að það komi okkur ekki
við hvað aðrar þjóðr eru að gera.
En að mínu mati er svo alls ekki,
því að öll sjúkdómseinkenni, sem
Finnar nefna, eru því miður marg-
falt alvarlegri hjá okkur. Tel ég því
mikla þörf á að umræður snúist
meir um nýjar leiðir en stöðugt nagg,
því miður oft um smámuni.
Við íslendingar höfum kynnst því,
að fátt dregur þjóð okkar meir niður
en að rígbinda atvinnulífið eða hið
opinbera í vanabundið skömmtunar-
kerfi. I hvert sinn, sem nýir straum-
ar frelsis og athafna fá notið sín,
lifnar þjóðin eins og úr dvala og vex
að sama skapi við að fást við ný
verkefni.
Það er því verðugt verkefni að
taka fjárlög ríkisins nýjum tökum,
dreifa valdinu og færa ábyrgðina til
héraðanna. Slík stefna mun fljótlega
hafa heilladijúg áhrif á þjóðina til
góðs og verður ein af þeim leiðum,
sem fara skal til þess að lyfta okkur
upp úr núverandi öldudal.
Höfundur er viðskipta- og
lögfræðingur.
„BRODDUR UR FLOANUM!“
Það er gott að koma inn úr kuldanum
og rigningunni, hugsa ég og skýst inn í
Kolaportið á laugardagsmorgni. Þvílíkt sum-
arveður! Hvað er maður líka að búa á þessu
útkjálkaskeri þar sem ýmist er lemjandi
rigning eða allt á kafi í snjó. Geðvonskan
kraumar í mér, fari þetta allt til Ijandans ...
í anddyrinu þar sem nepjan er hvað mest
stendur maður og selur happdrætti Blindra-
vina. Vesalings maðurinn er krókloppinn og
ég fæ mig ekki til að ganga hjá án þess
að kaupa af honum. Ég sting á mig miðan-
um og held áfram illskuleg í fasi.
Eftir því sem innar dregur í portið hlýn-
ar. Hér virðist hægt að gera reifarakaup.
Gamlar flíkur og nýjar hanga á slám og
taka sig misvel út. Menn rölta fram og aft-
ur, skoða, spá og spekúlera. Margir prútta.
Á einum básnum er óvenju mikil þröng og
hamagangur. Þar er verið að selja vaðstíg-
vél. Stærðir þijátíu og átta, níu og fjörutíu
eru uppseldar. Fjandans! Og ekki lengur
hægt að fá stígvél á Suður- og Vesturl-
andi. Maður verður líklega bara að skella
sér norður og versla við KEA.
„Broddur úr Flóanum á 150 krónur,"
heyrist kallað í gegnum allan glymjandann.
Hjartað í mér fer kollhnís. Broddur! Er hann
ennþá til? Minningar um löngu liðna daga
í túninu heima hvolfast yfir mig, mitt í
Kolaportinu finn ég angan vorsins og sé
kýrnar hlaupa út um öll tún. Eins og í leiðslu
feta ég mig að borðinu og kaupi upp allan
broddinn. Með fullt fangið stend ég og
hlusta á harmonikuleikara spila Hreðavatns-
valsinn. Hann spilar af tilfinningu, hallar
sér til og frá, dregur hljóðfærið sundur og
saman. Og löngu gleymd atvik tengd harm-
onikuböllum koma upp í hugann. Það var
nú einhver munur tónlistin í þá daga ...
„Hann Guddi hringdi og bað mig í guð-
anna bænum að spila næsta lag fyrir Dúddu
sem er búin að hamra það á píanóið í allan
dag...“ Ég hrekk upp af endurminninga-
fylliríinu við glym síbyljustöðvarinnar. Mái-
höltum plötusnúðnum svelgist á í vaðlinum.
Hreðavatnsvalsinn bíður lægri hlut í hávað-
anum, ég dett inn í raunveruleikann aftur
og held áfram. En hvað broddurinn er orð-
inn þungur!
Innarlega í portinu eru ungar stúlkur að
máta yfirhafnir.
„Er þetta ekki æðislegt?"
„Pottþétt! Ég splæsi honum á þig!“
Gamli terrelínfrakkinn er að vísu af óvissri
árgerð en klæðir ljóshærða bómarósina
prýðisvel. Hún kaupir hann á hundrað- kall,
alsæl Sem ég stend og virði stúlkurnar og
terrelínfrakkann fyrir mér kveður við ægileg
sprenging. Vel minnug allra sprengjutilræða
Bader Meinhof og annarra skemmdarverka-
manna í verslunarhúsum og bílageymslum
á sjöunda áratugnum finnst mér snöggvast
sem mín síðasta stund sé komin og ég tek
á rás með broddinn í fanginu. En ég er sú
eina sem hleyp enda eru þetta ekki skötuhjú-
in Bader og Meinhof heldur hvellirnir í helí-
umblöðrum sem eru ^seldar inni í enda og
springa þar látlaust. Ég hægi á hlaupunum
og kasta mæðinni við lakkríssöluna.
„Hér er seldur gamaldags íslenskur gæð-
alakkrís búinn til úr úrvals náttúrlegum
hráefnum t.d. íslensku hveiti og tyrkneskri
kallrísrót. Veljum íslenskt!" stendur á áber-
andi skilti. Ekki vissi ég að lakkrís væri
svona þjóðlegur en kaupi í snatri átta metra
langt lakkrísrör á aðeins hundrað og fimmtíu
krónur. Ég hugleiði hvort ég eigi að kaupa
meira, kaupa til jólanna og eiga með hangi-
kjötinu og laufabrauðinu ... eða kannski til
þorrans . . . Munnurinn fyllist af vatni við
tilhugsunina um súran hval, hákarl og harð-
fisk. Ég gríp átta metra til viðbótar, legg
þá hjá hinum þjóðlegheitunum og þramma
áfram.
Nú leggur kaffilyktina um allt. Skyldi það
vera íslenskt? Það reynist hvorki vera Bragi
né Kaaber heldur Merrild frá Danmörku.
Ja, það er nú heldur ekki svo langt síðan
við tilheyrðum Dönum ... Ég hvolfi broddin-
um og lakkrísrörunum yfir dúklagt lang-
borð, kaupi kaffibolla, skúffuköku og fæ
mér sæti. Kakan er brún og gómsæt með
súkkulaðikremi og kókosmjöli. Svo fer ég
að horfa á fólkið. Það er ótrúlega skemmti-
legt og fýlan hörfar eins og dalalæða fyrir
sólu, sólinni sem við höfðum ekki séð í allt
sumar. Fólkið við langborðið er skrafhreifið.
Gömul kona segir mér af dóttur sinni fyrir
norðan: „Það er sól upp á hvern einasta
dag. Þau eru bara orðin svo fjarskalaga
þreytt á henni..."
Eldri maður horfir skilningsvana á kon-
una en tekur svo allt í einu við sér: „Ég er
líka orðinn þreyttur," segir hann. „Hundóá-
nægður með skattinn! Þeir þykjast ætla að
greiða manni til baka þessir menn en taka
svo allt af manni aftur. Það er ekkert að
marka þá!“ Og hann kveður fast að orði.
Það eru margir sem vilja leggja orð í belg
um skattinn'. Fyrr en varir eru umræðurnar
við borðið orðnar líflegar og mörg lífsreyns-
lusagan sögð.
„Varstu að kaupa brodd?" spyr lágvaxin
kona allt í einu og bendir á broddinn.
„Já, og lakkrís," segi ég og tek lúkufylli,
býð þeim að smakka og nokkrir metrar
hverfa á augabragði. Hann er dæmalaust
góður með kaffinu þessi þjóðlegi lakkrís.
Menn koma og fara nóg er af kaffinu,
lakkrísinn endingargóður og umræðuefnin
óþijótandi.
Það er langt liðið á dag þegar ég yfirgef
Kolaportið. Lundin er létt og broddurinn
hættur að síga í. Bíllinn þýtur í gang í
fyrstu atrennu, dásamlegt! Hann á annars
sínar erfiðu stundir á rigningardögum sem
þessum. Regnið niðar kunnuglega, allt að
því hlýlega á þakinu. Á sama tíma og ég
set þurrkurnar á fullt verður mér hugsað
til vesalings fólksins fyrir norðan. Það er
mismikið sem Guð leggur á mennina og
ógaman að vera orðinn svona fjarskalega
þreyttur á sólinni.
Kristín Steinsdóttir