Morgunblaðið - 25.03.1990, Blaðsíða 18

MOKGUN'BIiAÐTÐ SUNNUDAGUK 25. MÁRZ 1990
SMÁÞJÓÐIRNAR VIÐ EYSTRASALT Á TORSÓTTRILEIÐ TIL FRELSIS
ettir Guðm. Halldórsson
SPENNAN í sambúð Eystrasaltsþjóðanna og sovézkra
stjórnvalda hefúr aukizt jafiit og þétt síðan 7. desember.
Þann dag samþykkti þingið (Æðsta ráðið) í Litháen með
243 atkvæðum gegn einu að aftiema valdaeinokun komm-
únistaflokksins. Þar með varð leyfílegt að stofiia flokka,
samtök og Qöldahreyfingar í Litháen og lýðræði virtist
hafa haldið innreið sína í Sovétríkjunum.
Seinna í mánuðinum sam-
þykktu litháískir komm-
únistar að qúfa tengslin
við Kommúnistaflokk
Sovétríkjanna. í janúar
fóru Lettar að dæmi
Litháa og Eistlendingar
fetuðu í fótspor ná-
granna sinna. Þar með
stigu þessar þjóðir fyrstu
skrefin í átt til lýðræðis og pólitísks
sjálfstæðis.
Umbótahreyfíngin Sajudus
tryggði sér öruggan þingmeirihluta
í fyrstu frjálsu kosningunum í Lithá-
en í meira en hálfa öld og þingið í
Litháen lýsti yfir sjálfstæði landsins
og aðskilnaði þess frá Sovétríkjunum
11. marz. Fyrsti þáttur upplausnar
rússneska heimsveldisins virtist haf-
inn, en þegar frambjóðendur þjóð-
fylkinga unnu yfirburðasigur í þing-
kosningum í Lettland og Eistlandi
fyrir viku hafði afstaða sovézkra
stjórnvaida harðnað.
Fulltrúaþing Sovétríkjanna lýsti
sjálfstæðisyfirlýsingu Litháa ómerka
og Míkhaíl Gorbatsjov forseti veitti
þeim þriggja daga frest til að aftur-
kalla hana. Til að sýna að alvara
væri á ferðum efndu Rússar til her-
æfinga í Litháen, en Vytautas Lands-
bergis forseti hafnaði kröfu Gor-
batsjovs.
Gorbatsjov skipaði stjóm sinni að
sjá til þess að Litháar afturkölluðu
sjálfstæðisyfirlýsinguna og öryggis-
gæzla Rússa við helztu mannvirki í
Litháen var aukin á þeirri forsendu
að sovézk Iög væru þar enn í gildi,
en Litháar telja öli mannvirki og
atvinnustarfsemi í lýðveldinu sína
eign samkvæmt alþjóðalögum.
Eduard Shevardnadze utanríkis-
ráðherra lýsti því yfir að ekki kæmi
til mála að beita hervaldi í Eystra-
saltsríkjunum, en þróunin vakti ugg,
m.a. í Washington. George Bush
forseti kvaðst þess fullviss eftir
samtal við Gorbatsjov að Rússar
vildu friðsamlegar breytingar í Lithá-
en og hvatti til viðræðna. Gorbatsjov
hafði hafnað hugmyndum um „form-
legar viðræður" við Litháa, en boðizt
til að ræða við þá óformlega.
Yfirvöld í Litháen hófu skráningu
sjálfboðaliða til að taka við landa-
mæravörziu, en Gorbatsjov skipaði
Litháum að hætta henni, láta af
hendi öll skotvopn og leggja niður
þjóðvarðsveitir. Reglur um ferðir
útlendinga og landamæragæzlu voru
hertar. Litháar hunzuðu skipanirnar
og þing þeirra sakaði Rússa um að
undirbúa valdbeitingu.
Litháískt stórveldi
Eystrasaltsþjóðirnar þekkja yfir-
leitt ekki annað en erlenda kúgun.
þegar þær hlutu sjálfstæði 1918
höfðu þær lotið erlendri stjórn' öldum
saman og þær kynntust ekki lýðræði
fyrr en á millistríðsárunum. Litháen
var stórveldi fyrr á öldum, en Eist-
lendingar og Lettar höfðu aldrei
farið með stjórn eigin mála. Hins
vegar hafði þjóðunum tekizt að varð-
veita tungu sína og menningu.
íbúar Eystrasaltslandanna eru 7,9
milljónir - álíka margir og íbúar Ir-
lands og Finnlands til samans. Lönd-
in eru 174.000 ferkílómetrar að flat-
armáli - eins stór og Sviss og Grikk-
land til samans og 70.000 ferkíló-
metrum stæiri en ísland. Þau eru
aðeins 0,78% af flatarmáli Sovétríkj-
anna og íbúarnir aðeins 2,8% af íbú-
um Sovétríkjanna. Mikilvægi þeirra
stafar af legu þeirra milli Rússlands
og Vesturlanda eins og umbrotasöm
saga þeirra sýnir.
Flestir Litháar eru rómversk-
kaþólskir og tunga þeirra, sem er
indó-evrópsk, er eitt elzta núlifandi
tungumál í Evrópu. Höfðinginn
Mindaugas sameinaði heiðna ætt-
flokka Litháens um miðja 13. öld
til að veijast árásum þýzkra riddara.
Litháar tóku kristni 1387, síðastir
Evrópuþjóða, og stórhertogi þeirra,
Jagielio, varð konungur Póllands
þegar hann kvæntist pólsku drottn-
ingunni Jadwiga [Hedwig].
í lok 14. aldar var Litháen eitt
stærsta og voldugasta ríki Evrópu
undir forystu Algirdas stórhertoga.
Það náði frá Eystrasalti tii ávarta-
hafs og borgirnar Kiev og Smolensk
voru innan marka þess. Höfuðborgin
var Vilna (Vilnius). Litháum tókst
að hrinda árásum Mongóla, Tevt-
ónsku riddaranna og Rússa, en veidi
þeirra hnignaði þegar stórhertoga-
dæmið Moskovía færði út kvíarnar.
Eistlendingar mótmæla í Tallinn: í fararbroddi aðskilnaðarstefnu