Morgunblaðið - 25.03.1990, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. MARZ 1990
Mótmæli í Riga: Umhverfismengun veldur áhyggjum.
Litháen og Pólland voru sameinuð
1569 og yfirstéttin varð hálfpólsk.
Rússar innlimuðu allt Litháen þegar
Póllandi var skipt á árunum
1772-1795. Þeir bönnuðu útgáfu
bóka á litháísku 1863 og það bann
stóð í 40 ár.
Þýzku riddararnir
Lettar eru náskyldir Litháum, en
flestir lútherstrúar eins og Eistlend-
ingar, sem eru hins vegar skyldir
Finnum og Ungverjum. Eistland og
norðurhluti Lettlands voru hluti af
Líflandi (Lívóníu) fyrr á öldum. Það
land var kennt við finnska þjóð, sem
þýzk riddara- og stríðsmunkaregla,
Líflenzku ríddararnir eða Sverðrídd-
ararnir, hnepptu í ánauð á 13. öld.
Líflenzku riddararnir kristnuðu og
undirokuðu heiðna ættflokka með-
fram norðausturlandamærum Þýzk-
alands ásamt Tevtónsku ríddur-
unum. Þýzku riddaramir dreifðust
um allt Eystrasaltssvæðið pg komust
yfir miklar jarðeignir. Líflenzku ridd-
ararnir gerðu Lífland að öflugu ríki
og lögðu undir sig Kúrland (nú suð-
ur- og vesturhluti-Lettlands), en biðu
algeran ósigur fyrir Litháum við
Siauliai (1236). Þess vegna mynduðu
þeir bandalag með Tevtónsku ríddur-
unum, sem stóð til 1525.
Þýzk menning dafnaði í Tallinn
(Reval) - sem Danir stofnuðu 1219
- Riga, Tartu (Dorpat) og fleiri
Hansabæjum á ströndinni. Siðaskipt-
in og árásir Rússa úr austri drógu
úr mætti Lífienzku ríddaranna og
reglan var lögð niður (1561). Stór-
meistari þeirra varð fyrsti hertoginn
af Kúrlandi, en laut Póllandskon-
ungi. Við tók togstreita milli Pól-
veija, Rússa og Svía um yfirráð í
Eystrasaltshéruðunum.
Latgale í Líflandi (nú Norðaust-
ur-Lettlandi) lenti undir yfirráðum
Pólvetja og síðan Rússa (1772) og
íbúarnir urðu rómversk-kaþólskir.
Svíar náðu yfirráðum yfir Eistlandi
(1561). Seinna virtust margir Eist-
lendingar líta með söknuði til valda-
ára Svia og töluðu um „gömlu góðu
dagana". Vidzeme í Líflandi (nú
Norðvestur-Lettland) lenti fyrst
undir yfirráð Pólvetja og síðan Svía
(1629).
Rússnesk kúgun
í bytjun 18. aldar beindist athygli
Péturs mikla að strönd Eystrasalts,
því að hann vildi tryggja Rússum
aðgang að sjó í norðri. Eftir lang-
vinna stytjöld við Karl XII hrifsaði
hann bæði Vidzeme og Eistland af
Svíum 1710. Rússar náðu síðan yfir-
ráðum yfir öllu Lettlandi við þriðju-
skiptingu Póllands 1795. Seinna fór
mestöll verzlun Rússa við Vestur-
Evrópu um hafnarborgirnar Riga,
Libau (Liepaja) og Windau (Vent-
spils) í Lettlandi. Trúareldmóður
þýzku riddararanna hvarf og þeir
gleymdu gömlum hugsjónum, en
þeir héldu landareignum sínum. Yfir-
stétt voldugra, þýzkra landeigenda
réð lögum og lofum í Eystrasaltshér-
uðum Rússa til 1914 og þeir gegndu
helztu embættum. Flestir þeirra voru
afkomendur riddaranna og þeir voru
kallaðir „baltnesku barónamir“.
Flestir Eistlendingar og Lettar voru
leiguliðar og þjónar á stórbýlum
þýzkra og rússneskra landeigenda,
en tilraunir Rússa til að gera þá
grísk-kaþólska voru unnar fyrir gíg.
Uppreisnir voru ekki óþekktar.
Eystrasaltsþjóðirnar stóðu með
Bandamönnum í heimsstyijöldinni
1914-1918, þar sern þær lutu Rúss-
um. Eystrasaltssvæðið varð blóðugur
vígvöllur Rússa og Þjóðveija og
eyðileggingin var gífurleg. Þjóðveij-
ar hertóku Litháen, Kúrland og Pól-
landshémð Rússlands 1915. Þýzk
leppstjórn var mynduð í Litháen
með stuðningi pólskra íbúa þar og
önnur í Kúrlandi með stuðningi
þýzkra Balta.
Sjálfstæði
Eistlendingar fengu sjálfstjórn
skömmu eftir að stjóm Rússakeisara
var steypt 16. marz 1917. Landa-
mæri voru ákveðin og þjóðarráð
myndað (12. apríl), en rauðliðar
trufluðu starf þess. Þjóðveijar
hmndu lokasókn Rússa um sumarið
og komust til Riga eftir mikla gagn-
sókn. 1 októberbyltingunni urðu lett-
neskir skotliðar Lenín að miklu liði
og urðu lífverðir hans. Nokkrir
þeirra náðu æðstu metorðum í Rauða
hernum.
SJA BLS. 21
19
Í HEIMSÓKN Í EISTLANDI
Frelsið má kosta fátækt
Texti og myndir: Jón Ólafsson
TALLINN, höfuðborg Eistlands, er ákaflega falleg
borg, aðkomumaðurinn heillast af henni við fyrstu
sýn, einkum ef hann er svo heppinn að koma til
borgarinnar á björtum degi. Miðborgin er gömul,
þar vitna virðulegar byggingar um forna frægð.
Hún stendur býsna glæsilega á hamri; þaðan er
útsýni vítt til allra átta.
Þegar gerð er stuttleg úttekt á vöruúrvali í búðum
kemst maður fljótt að því að það er meira en í
Moskvu. Hinn alræmdi sovéski vöruskortur virðist
ekki heija jafn grimmilega á Eistlendinga og ýmsar
aðrar Sovétþjóðir. Biðraðirnar eru styttri og enginn
æsingur eða asi. Enda er það mál manna að Eistland
sé það rólegasta af Sovétlýðveldunum.
En engu að síður er hér sjálfstæðisbarátta háð af
kappi. Samkvæmt nýlegri skoðanakönnun Gallup-fyrir-
tækisins vilja 90% Eistlendinga að landið losi sig úr
Sovétríkjunum sem fyrst og verði sjálfstætt og full-
valda ríki. í könnuninni kom raunar líka fram að á
milli 40% og 50% Rússa sem búsettir eru í Eistlandi
eru einnig þessarar skoðunar sem kom mörgum á
óvart. Skoðanakönnunin sýndi jafnframt að sárafáir
telja tillögur Gorbatsjovs um Sovétríkin sem laustengt
bandalag nánast sjálfstæðra ríkja raunhæfar eða að
Eistlendingar geti bundið einhveijar vonir við slíkt
fyrirkomulag.
Málstaður Estlendinga er auðvitað hveijum manni
auðskilinn, menn vilja líta svo á að landið hafi í raun
verið hersetið í hálfa öld. Meira að segja Æðsta ráð
Eistlands gaf nýlega út yfirlýsingu þess efnis að opin-
berlega litlu eistnesk yfirvöld svo á. Hinsvegar er
erfitt að fá nákvæm svör við því hjá fólki sem maður
tekur tali, hvers vegna landið þurfi endilega að vera
sjálfstætt ríki. „Við viljum frelsi, jafnvel þótt það
kosti meiri fátækt,“ segir fólk. En þegar reynt er að
grafast fyrir um. það, hvað þetta frelsi merki og hvers
vegna það geti ekki samræmst áformum um nýsköpun
Sovétríkjanna verður fátt um svör.
En ein ástæða er raunar augljós. Um hana fær
maður ábendingu eftir að farið er að kvölda og eftir
áhugaverðan og ánægjulegan dag í borginni langar
mann að setjast inn í veitingahús eða bar. Þá er
heldur komið annað hljóð í strokkinn. Hvergi er hægt
að komast inn nema með því að veifa dollurum eða
öðrum „hörðum“ gjaldeyri. Rúblurnar eru allt í einu
einskis virði, ekki einu sinni hægt að borga fyrir
leigubíl með þeim.
A meðan Eistlendingar nota sama gjaldmiðil og
Sovétríkin eru þeir á kafi í sama feni og þau, haugum
af verðlausum peningum. „Milljarðar, sem ekkert er
hægt að kaupa fyrir“ einsog sagði einhversstaðar,
standa öllum efnahagsframförum fyrir þrifum. Eist-
lendingar sjá möguleika sína í því að losa sig út úr
þessu efnahagskerfi og byggja upp sitt eigið sem lítil
en sjálfstæð þjóð. Og jafnvel þótt það virðist erfitt er
fyrirtækið kannski ekki jafn geigvænlegt og viðreisn
sovésks efnahagskerfis.
Tallinn hefur svipaðar andstæður að geyma og svo
margar sovéskar borgir á þessum breytingatímum:
Ljúf og vinaleg að degi til en hörð og kuldaleg á
kvöldum og nóttum. „Umskipti heimta hjörtu okkar,
umskipti heimta augu okkar, umskipti! Við ætlumst
til umskipta“ sungu popparar í Leningrad fyrir nokkr-
um árum og máttu fyrir vikið þola allskyns kárínur
af hálfu yfirvaldanna. Nú eru umskiptin komin, en
hafa líklega meiri erfiðleika í för með sér en flesta
grunaði.
Tallinn — borgarar og hermenn á helstu verslunar-
götunni.
KOMMÚNISTINN
Rússar
viðurkenni
hernám
Eistlands
GEORG SOOTLA er starfsmaður
miðstjórnar einstneska komm-
únistaflokksins, nánar tiltekið
hugmyndafræðideildar hennar,
og hefur sem slíkur aðsetur í
gríðarstórri byggingu miðstjórn-
arinnar í miðborg Tallinn. Hann
er heimspekingur að mennt,
kandidat frá Moskvuháskóla og
hefur skrifað nokkrar bækur um
heimspekileg efiii auk þess að
kenna heimspeki. Georg er einn
þeirra sem fyrir tíð Gorbatsjovs
voru víðsfjarri sovéskum stjórn-
málum einsog þau gerðust í þá
daga en hafa í kjölfar perestrojk-
unnar hellt sér útí póiitík.
Hann telur að von bráðar muni
eistneski kommúnistaflokkur-
inn klofna í tvær eða þijár
fylkingar og það verði raunar fyrr
eða síðar örlög sovéska kommúni-
staflokksins. Því gerir hann ekki
ráð fyrir því að starf hans í hug-
myndafræðideild miðstjórnarinnar
verði til frambúðar, það eru breytin-
gatímar og erfitt að sjá fyrir hvern-
Georg Sootla: „Gorbatsjov er
eina vonin . .
ig mál munu þróast. En eins og
allur þorri Eistlendinga telur Georg
að fullt sjálfstæði sé mikilvægasta
keppikeflið sem stendur.
„Það er auðvitað klárt mál að
Gorbatsjov er okkar eina von í þeim
efnum. Ég held að langviturlegast
væri fyrir hann og sovésk yfirvöld
að viðurkenna þá staðreynd að
innganga Eistlands í Sovétríkin
1940 var í raun hernám. Það var
engin tilviljun að sovéskar hersveit-
ir skyldu halda innreið sína í landið
16. júní 1940, daginn eftir að Þjóð-
veijar tóku París. Það er óhjákvæm-
ilegt að Eistlendingar lýsi yfir sjálf-
stæði sínu en ef Rússar viðurkenna
að landið hafi verið hernumið 1940
jafngildir sjálfstæði Eistlands ekki
úrsögn úr Sovétríkjunum heldur
því, að hernáminu hafi verið aflétt.
Þetta mundi valda því að önnur
Sovétlýðveldi gætu ekki krafist
sjálfstæðis á sömu forsendum og
Eistland. Aðalmálið er að samkom-
ulagið sem gert var 1920 á milli
Sovétrússlands og Eistlands um
fullt sjálfstæði Eistlands verði lagt
til grundvallar í samningaviðræðum
á milli Sovétríkjanna og Eistlands
um það hvernig staðið skuli að sjálf-
stæði landsins. Við viljum einfald-
lega að Tartu-friðurinn svokallaði
verði virtur."
— En óttast fólk ekki að ólga í
Rússlandi og þjóðernisdeilur í Mið-
Asíu og Kákasuslýðveldunum geti
sett strik í reikninginn í Eistlandi?
„Jú, auðvitað. Eins og ég sagði
bindum við ailar okkar vonir við
Gorbatsjov. Fari hann frá völdum
er ég ekki bjartsýnn á framhaldið.
Og innanlandsdeilur í Sovétríkjun-
um gætu leitt til falls hans. Hins-
vegar má kannski hugsa sér að
verði allt vitlaust í sjálfu Rússlandi
muni enginn taka eftir því þótt
Eistland smeygi sér hljóðlega burtu.
Ekki frekar en nokkur tekur eftir
því þótt hljóðlátur gestur hafi sig
á brott úr fjölmennri og fjörugri
veislu.“
— Hvernig sérð þú framtíð Eist-
lands sem sjálfstæðs ríkis? Hvernig
geta Eistlendingar komið undir sig
fótunum efnahagslega?
„Það er enginn efi á því að ferða-
mannaiðnaður og víðtæk þjónustu-
starfsemi mun verða mikilvægasta
atvinnugreinin í nýsköpun efna-
hagslífsins hér. Eistland getur til
dæmis orðið einskonar gluggi Sov-
étríkjanna til vesturs. Hér er mikill
áhugi fyrir því að byggja upp versl-
unar- og viðskiptamiðstöð. Þess
vegna er líka mikilvægt að ríkið
hafi eigin gjaldmiðil, óháðan rúbl-
unni. I Eistlandi væri líka hægt að
koma upp ferðamannaþjónustu sem
næði til allra Sovétríkjanna. Nú er
einmitt verið að vinna að því að
koma slíkri þjónustu á laggirnar.
Við viljum geta notfært okkur það
að við höfum yfirgripsmikla þekk-
ingu á aðstæðum alls staðar í
Sovétríkjunum, það er sú færni sem
við höfum helst uppá að bjóða eins
og sakir standa.