Morgunblaðið - 25.03.1990, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. MARZ 1990
21
Mótmæli í Litháen: Nafnskírteini kistulögð.
í febrúar 1918 hörfuðu Rússar
frá Eistlandi og Eistlendingar lýstu
yfir sjálfstæði (24. febrúar), degi
áður en þýzkt herlið kom til lands-
ins. Litháar höfðu lýst yfir sjálfstæði
átta dögum áður. Þjóðveijar komust
í um 75 km fjarlægð frá Petrograd.
Vilhjálmur Þýzkalandskeisari varð
hertogi af Kúrlandi, prins af Wrttem-
berg átti að verða konungur Litháens
og bæði löndin áttu að verða tengd
Þýzkalandi. Til stóð að tengja Lífland
og Eistland Þýzkalandi á svipaðan
hátt.
Rússar viðurkenndu að Litháen
og Kúrland (og Pólland) væru á
þýzku áhrifasvæði 3. marz 1918,
Um leið viðurkenndi stjórnbolsévíka-
„frelsi“ Eistlands og Líflands (og
Finnlands, Kákasus og Úkraínu).
Þjóðveijar ákváðu að hörfa frá
Litháen 20. október 1918 og lit-
háískt þjóðarráð, Taryba, settist að
völdum. í Lettlandi tók lettneskt
ríkisráð við stjórninni 18. nóvember,
viku eftir að heimsstytjöldinni lauk.
Eistlendingar tóku við stjóm eigin
mála tveimur dögum síðar.
Rauðliðar og hvítliðar
Rauðliðar hófu sókn, þótt brott-
flutningi Þjóðveija væri ekki lokið,
pg sóttu inn í Vilna í janúar 1919.
I lok febrúar voru stór hluti Litháens
og mestallt Lettland á valdi rauðliða,
en hvítliðaher Júdenitsj hershöfð-
ingja stöðvaði sóknina á landamær-
um Eistlands.
I apríl og maí hóf Júdenitsj sókn
í Eistlandi og þýzki hersjiöfðinginn
Rdiger von der Goltz kom á fót her
þýzkra Balta og þýzkra hermanna,
sem höfðu orðið eftir á Eystrasalts-
svæðinu. Heijum Júdenitsj og von
der Goltz tókst að hrekja bolsévíka
frá Litháen og Lettlandi, en Lettar
snerust gegn von der Goltz eftir
undanhald bolsévíka og hröktu hann
frá Norður-Lettlandi með hjálp Eist-
lendinga.
Þá skárust Bandamenn í leikinn
og neyddu Júdenitsj til að viðurkenna
völd eistnesku stjórnarinnar. Um leið
skipuðu þeir von der Goltz að hætta
sókn sinni og hefja tafarlausan brott-
flutning frá Eystrasaltssvæðinu.
Von der Goltz og andstæðingar hans
undirrituðu vopnahlé 3. júlí 1919 og
lettnesk stjórn tók við völdunum á
ný.
Ævintýramaðurinn Avalov-Berm-
ondt „greifi" frá Kákasus tók við
hlutverki von der Goltz og háði „eink-
astyijöld“ við Letta í nokkra mánuði
með stuðningi þýzkra fríliðasveita,
en tilraunir Þjóðveija til að koma
aftur á fyrri skipan voru dauða-
dæmdar. Bardagar fjöruðu einnig
’ út að mestu í Eistlandi, þótt síðustu
sveitir rauðliða væru ekki hraktar
úr landi fýrr en í árslok 1919. Þá
var brottflutningi Þjóðveija lokið.
í Litháen hafði traustri stjóm
verið komið á laggirnar í norður-
hlutanum, en Vilna var á valdi Pól-
veija og síðan Rússa. Rússar sömdu
frið við Eistlendinga og viðurkenndu
sjálfstæði þeirra og landamæri í
Dorpat 2. febrúar 1920. Síðan sömdu
Rússar frið við Litháa í Moskvu 12.
júlí og Letta í Riga 11. ágúst. í
samningnum við Litháa viðurkenndu
Rússar að Vilna heyrði til Litháen.
Skammvinnt lýðræði
Stjórn Litháens kom sér fyrir í
Vilna, en Pólveijar gerðu tilkall til
borgarinnar. Pólski hershöfðinginn
Zeligowski tók Vilna og litháíska
stjórnin flúði borgina. Pólveijar neit-
uðu því að Zeligowski nyti opinbers
stuðnings, en reyndu ekki fá hann
til að hörfa frá Vilna. í Riga-sáttmál-
anum 1921 lýstu Rússar því yfir að
Pólveijar og Litháar yrðu að semja
um landamæri sín og Kaunas
(Kovno) varð höfuðborg Litháens.
Litháar gátu ekki verið án hafnar-
borgar. Þeir tóku sér Pólveija til
fyrirmyndar og tóku Memel (Kla-
ipeda) og nágrenni herskildi. Þjóða-
bandalagið ákvað 1923 að Litháar
fengju að halda borginni, ef Pólverj-
ar fengju að nota höfnina. Memel
varð „fríborg“ 1924, en Hitler inn-
limaði staðinn 15 árum síðar.
Eftir stríðið var landareignum
baltnesku barónanna í Eystrasalts-
löndunum skipt milli smábænda og
aðalstitlar og forréttindi afnumin.
Eftir aldalanga kúgun nutu Eystra-
saltsþjóðimar loks sjálfstæðis og
þær hafa litið með söknuði til áranna
milli heimsstyijaldanna. Sá tími
hefur nánast verið gullöld í þeirra
augum. Lýðræði átti hins vegar er-
fitt uppdráttar og varð að þoka fyrir
einræði, en það var innlent einræði.
í Litháen var Augustine Voldem-
aras raunverulegur einvaldur
1926-1929 og annar einræðisherra,
Antanas Smetona, ríkti til 1939.
Stjórnarskrá, sem var sniðin eftir
hugmyndum fasista, tók gildi 1938.
I Lettlandi tók hægrisinnuð ein-
ræðisstjórn undir forystu Karlis
Ulmanis við af þingræðislegri stjórn
1934. í Eistlandi leið lýðræðisleg
stjórn undir lok 1934, þegar Konst-
antin Páts tók sér einræðisvald.
Lettar og Eistlendingar komu sér
upp nokkrum iðnaði og honum vegn-
aði sæmilega þrátt fyrir kreppuna.
Velmegun var ekki mikil og Litháar
urðu að gjalda þess að þeir voru
háðir útflutningi landbúnaðarafurða.
Mjólkurafurðir urðu helzta útflutn-
ingsvara Eistlendinga fýrir utan
timbur. Sovétríkin lögðu mikið upp
úr viðskiptum við Eystrasaltslöndin
og reyndu að koma kommúnistum til
valda.
Nazismi og stalínismi
Eystrasaltsríkin lentu á sovézku
„áhrifasvæði“ samkvæmt griðasátt-
mála Hitlers og Stalíns 23. ágúst
OLÉG HARLAMOV er 24 ára og
búsettur í Tallinn. Hann hefur
þrátt fyrir ungan aldur verið
virkur í stjórnmálalífi Eistlands
um nokkurra ára skeið, fyrst
sem félagi í þjóðfylkingu Eist-
lendinga (Narodni front), þar
sem hann var kjörinn þingfulltrúi
fyrir tveimur árum. I desember
síðastliðnum bauð hann sig fram
til borgarráðs Tallinn undir slag-
orðinu: „Ég er of ungur til að
endurtaka villur fortíðarinnar“
og var kosinn með góðum meiri-
hluta atkvæða.
JT
Eg held að okkur vanti einmitt
fólk sem er að mestu óspillt
af stjórnarfarinu hér síðustu
áratugi," segir Olég. „Þess vegna
var ég ekkert feiminn við að bjóða
mig fram þótt ég hafi verið lang-
yngsti frambjóðandinn og sé núna
yngstur í borgarráði Tallinn.
— En er þá fólk á þínum aldri
mjög virkt í stjórnmálum í Estlandi?
„Nei, því miður er ekki hægt að
segja það. Ungt fólk hefur lítinn
áhuga á pólitík þrátt fyrir umbætur
síðustu ára og öfluga sjálfstæðis-
baráttu Eistlendinga."
— Hvaða viðhorf eru mest áber-
andi meðal ungra Eistlendinga um
þessar mundir?
1939 og Rússar tryggðu sér her-
stöðvar í löndunum eftir innrásina í
Pólland. Þau voru síðan innlimuð í
Sovétríkin eftir innrás Rauða hersins
í júní 1940. Á árunum 1941-1944
voru þau undir hemámi Þjóðveija
og vígvöllur þeirra og Rússa. Þegar
Rauði herinn kom aftur í stríðslok
bældi hann niður vonlausa and-
spyrnu skæruliða.
Stalín sýndi jafnvel enn meiri
grimmd en í hreinsununum fyrir
stríð þegar hann kom aftur á sovézk-
um yfirráðum. Á það var lagt ofur-
kapp að koma á sovézku skipulagi.
Einkaeignir voru gerðar upptækar
og samyrkjubúskap var komið á.
Tugþúsundir sjálfstæðra bænda voru
drepnir eða fluttir nauðugir til
Síberíu, auk menntamanna og allra
er tengdust stjórnunum fyrir stríð.
Hinn 2. marz 1949 voru 43.000
Lettar fluttir til Síberíu, gefið að
sök að vera samverkamenn nazista,
borgaralegir þjóðernissinnar, stiga-
menn, skemmdarverkamenn og
stéttaróvinir.
Þjóðerniskennd var miskunnar-
laust bæld niður og reynt að aðlaga
íbúana siðum, háttum og viðhorfum
Rússa með því að ýta undir innflutn-
ing rússnéskra verkamanna. Nú eru
Lettar aðeins helmingur 2,6 milljóna
íbúa Lettlands og Eistlendingar um
62% af 1,6 milljónum íbúa Eistlands.
Eftirmenn Stalíns vissu að þeir
urðu að fara með gát. Menningar-
frelsi var takmarkað, en ekki alger-
lega bælt niður. Lútherska kirkjan í
Eistlandi og Lettlandi og kaþólska
„Fyrst og fremst gerir fólk sér
vonir um betra líf og framfarir á
flestum sviðum. Enn er fólk bjart-
sýnt, en ég held að hjólin verði að
fara að snúast hraðar en þau hafa
gert hingað til eigi bjartsýnin að
haldast. Hún getur fljótt snúist
upp í vonleysi ef ekkert gerist
þrátt fyrir fögur fyrirheit. Þess
vegna held ég að það megi ekki
dragast úr hömlu að Eistland verði
sjálfstætt ríki. Aðeins þannig getum
við unnið okkur upp úr þeim efna-
hagsvanda sem við eigum nú í,
nákvæmlega eins og Sovétríkin í
heild sinni.
Tölur sýna að færri flytjast nú
burtu en áður og ég held að ungt
fólk sé almennt ekki í miklum brott-
flutningshugleiðingum. Það er ekki
eins og í Moskvu þar sem annar
hver maður vill komast úr landi.
En eins og ég sagði, þetta getur
breyst á skömmum tíma ef stjórn-
málamönnum tekst ekki að halda
þeirri þróun sem nú er hafin í rétt-
um farvegi. Og það þýðir sjálfstæði
fyrr en síðar.“
— Margir hafa bent á það, ekki
síst í Vestur-Evrópu, að sjálfstæði
sé sem stendur óraunsætt markmið
Eystrasaltslandanna. Þar sé fátt
kirkjan í Litháen sættu ofsóknum,
en þeim var ekki útrýmt.
Perestrojka
Eftir valdatöku Gorbatsjov í apríl
1985 voru Eystrasaltsríkin óbeint
hvött til að fara framá aukna sjálf-
stjóm. Gorbatsjov virðist hafa talið
löndin tilvalinn vettvang til tilrauna
með perestrojku. Þegar svokallaðar
þjóðfylkingar spruttu upp 1988
grófu þær undan valdaeinokun
kommúnista og fóru að krefjast
aðskilnaðar og sjálfstæðis. í Litháen
fylktu umbótasinnar sér um hreyf-
inguna Sajudis, þar á meðal meiri-
hluti kommúnista.
Rússneskir þjóðernissinnar og
andstæðingar aðskilnaðar risu til
varnar og stofnuðu hreyfingarnar
Edinstvo (Eining) í Litháen, Inter-
front í Lettlandi og Interdvízjeníe í
Eistlandi.
G/asnosí-stefnan veitti íbúnum
meira tjáningarfrelsi en þekkzt hafði
í áratugi, en innibirgð reiði brauzt
út. Skriður komst á frelsisbaráttuna
í fyrravor og stóraukið fylgi þjóðern-
issinna kom í ljós í ágúst þegar
minnzt var 50 ára afmælis sáttmála
Hitlers og Stalíns. Grundvöllurinn
að afnámi valdaeinokunar kommún-
ista á fundi þingsins í Litháen í
desember var lagður.
Gorbatsjov sannfærðist um að
Litháar ógnuðu perestrojku og
grundvelli ríkjasambandsins. Völd
hans sjálfs kunna að vera í hættu.
En skyndiheimsókn hans til Vilnius
í janúar bar engan árangur. Þá hélt
sem standist samkeppni Vestur-
landa og iðnaður beinist allur að
Sovétríkjunum. Gæti ekki verið
viturlegra að bíða með sjálfstæði
en reyna frekar að nýta sér nýfeng-
ið efnahagslegt fullveldi til að
byggja upp atvinnulíf í landinu?
„Nei, þessi uppbygging verður
að fara fram í sjálfstæðu ríki.
Auðvitað þarf að undirbúa sjálf-
stæðið mjög vel, en það er ekki
hægt að bíða með það í voij um
að efnahagurinn batni. Allir vita
að nauðsynlegt verður að herða
sultarólina þegar þar að kemur,
líklegt er að kjör versni talsvert,
en við vonum að það verði tíma-
bundið. Eistland er fátækt en við
vitum að það eru ekki örlög lands-
ins, fyrir fimmtíu árum voru kjör
hann því fram að „fjölflokkakerfið
væri engin töfraformúla“, en viður-
kenndi að það kerfi yrði engin
„goðgá“ og „ekki þyrfti að forðast
það eins og pestina“.
Erfíð staða
Til þess að stöðva hina friðsam-
legu þróun í lýðveldunum við Eystra-
salt virðast Rússar hafa átt fárra
annarra kosta völ en að beita valdi.
En þar með mundu þeir grafa undan
umbótatilraununum í Sovétríkjunum,
sem er háðar stuðningi almennings
og velvild vestrænna ríkja.
Moskvu-stjórnin hefur hótað því
að krefjast mikilla skaðabóta fyrir
þá iðnvæðingu, sem Rússar hafa
staðið fyrir í Litháen, en Litháar
hafa sett fram kröfur um skaðabæt-
ur á- móti.
Efnahagslegar refsiaðgerðir hafa
verið íhugaðar. Rússar gætu t.d.
stöðvað hráefnasendingar og hætt
að kaupa framleiðsluvarning frá
Eystrasaltslöndunum. Ef samið yrði
um málamiðlun kynni að verða sætzt
á sjálfstjórn og jafnvel fullveldi í
tengslum við áframhaldandi efna-
hagssamstarf.
Þar sem Eystrasaltslýðveldin eru
hluti af sovézka hagkerfinu er við
sömu vandamál að stríða í lýðveldun-
um og annars staðar í Sovétríkjun-
um. Veikleikarnir eru hinir sömu, en
efnahagsleg staða lýðveldanna er
ekki vonlaus.
Lýðveldin eiga nánast engin hrá-
efni, en landbúnaður þeirra er lengra
á veg kominn en landbúnaðurinn í
Sovétríkjunum. Léttur iðnaður er á
háu stigi — á sovézkan mælikvarða,
t.d. vefnaðariðnaður og framleiðsla
á sjónvarps- og útvarpstækjum og
tölvum. Auk þess er nokkur þunga-
iðnaður. Lega landanna er hentug
og menntun er á háu stigi.
Ef Rússar grípa ekki til íhlutunar
munu Eystrasaltslöndin feta í fótspor
annarra Austur-Evrópulanda í sjálf-
stæðisátt. Talið er líklegt að þeir
mundu taka sér Finna eða Austurrík-
ismenn til fyrirmyndar. Áhrifanna
mundi gæta annars staðar í Sov-
étríkjunum.
En taugastríðið heldur áfram og
Litháar óttast valdbeitingu. Saga
Eystrasaltsþjóðanna hefur verið
umbrotasöm og aðalgatan í Riga
ber því vitni. Hún heitir Lenínstræti.
Á hernámsárum _ nazista hét hún
Hitlersstræti. Á frelsisárunum
1920-1940 hét hún Frelsisgata. Á
keisaratímanum hét hún Alexanders-
stræti. Verður hún aftur kölluð Frels-
isgata?
hér álíka góð ef ekki betri en á
Norðurlöndunum. “
— Hvert líta Eistlendingar helst
í leit að fjármagni og fyrirmyndum?
„Norðurlöndin eru auðvitað nær-
tækust fyrir okkur, enda viljum við
þegar fram líða stundir gerst aðilar
að Norðurlandaráðinu. Einnig vilj-
um við koma upp góðum tengslum
við Vestur-Þýskaland. Enn sem
komið er eru Finnar langumsvifa-
mestir hér, en það er að mínu áliti
dálítið hættuleg þróun, því Finnland
er einfaldlega of dýrt fyrir okkur.
Það er líka svo hættulega nálægt.
Það er ekki sérlega heillandi til-
hugsun að Finnar eigi eftir að ein-
oka hér allt. Sjálfur held ég að
affarasælast væri að rækta tengslin
við Svíþjóð.“
I HEIMSOKN I EISTLANDI
ÞJOÐFYLKINGARMAÐURINN
Siálfstæðið brýnt
Olég Harlamov á kosningaplakötum sínum í: „Allir vita að
nauðsynlegt er að herða sultarólina..."