Morgunblaðið - 17.10.1990, Page 16

16
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. OKTÓBER 1990
Skoðanakönnun um
fyrirhugað álver
eftir Gunnlaug
Jónsson
Nýlega voru birtar niðurstöður
skoðanakönnunar um viðhorf al-
mennings til fyrirhugaðrar álvers-
byggingar og staðsetningar þess.
Skoðanakönnun þessi var pöntuð
af iðnaðarráðuneytinu og fram-
kvæmd af Félagsvísindastofnun.
Sem dæmi um þá áherslu sem
lögð hefur verið á niðurstöður
könnunarinnar, má nefna að
fimmtudaginn 4. okt. var hennar
getið í þrígang til stuðnings við
byggingu álvers, þ.e. af utanríkis-
ráðherra í morgunútvarpi, af iðnað-
arráðherra í síðdegisútvarpi og af
talsmenni Atlantsál-hópsins í
kvöldfréttum sjónvarps. Því er enn
meiri ástæða til að skoða nákvæm-
lega niðurstöður könnunarinnar og
forsendur þeirra ályktana sem af
henni hafa verið dregnar, þegar svo
mikið er gert úr gildi hennar sem
raun ber vitni.
Dagblöð slógu upp feitum fyrir-
sögnum um þessi mál þar semfjall-
að var um niðurstöður könnunar-
innar. „Landsbyggðin velur Keilis-
nes“ stóð t.d. stóru letri á forsíðu
Þjóðviljans þann 15. sept. sl. „Þjóð-
arsamstaða um álver“ var fyrirsögn
á leiðara Alþýðublaðsins þann 18.
sept.
Eins og þessi dæmi gefa til
kynna, hafa'niðurstöður könnunar-
innar verið notaðar af mikilli
ákveðni bæði til að gefa til kynna
að lansmenn væru sammála um
ágæti fyrirhugaðs álvers, svo og
að landsbyggðin veldi Keilisnes
frekar en aðra þá valkosti sem
hafa verið inn í umræðunni (Eyja-
fjörður og Reyðarfjörður). Einnig
var rýnt í afstöðu fylgismanna ein-
stakra stjómmálaflokka til málsins
og hefur verið fullyrt að meirihluti
innan allra stjómmálaflokka sé
fylgjandi álveri. T.d. segir Þjóðvilj-
inn að meirihluti kjósenda Alþýðu-
bandalagsins styðji álver á Keilis-
nesi, vilji Atlantshál einungis
byggja þar.
Hér á eftir verður rýnt aðeins
nánar í þær niðurstöður skoðana-
könnunarinnar sem eru gmnnur
að fyrir fyrrgreindum fréttum og
fullyrðingum.
Skoðanakönnun og
svörunarhlutfall
Það vakti athygli að í þeim frétt-
um sem fjölluðu um fyrmefnda
skoðanakönnun, var aldrei getið
um hve há svarprósentan hafði
verið. Það vakti grunsemdir, því
varla hefði verið þagað yfir því ef
hún hefði verið mjög há, og þar
með aukið _ trúverðugleika niður-
staðnanna. í skýrslu Félagsvísinda-
stofnunar kemur hins vegar fram
að úr 1.000 manna úrtaki fengust
svör frá 67,5% þeirra sem í úrtak-
inu lentu. Það er að segja að ekki
fengust svör frá 32,5% úrtaksins.
Þar af em „látnir, sjúkir og erl.
ríkisborgarar" 5,1%. Látnir eru því
kannske um 15 manns af þessum
þúsund. Þetta er gmndvallaratriði
hvað varðar trúverðugleika niður-
staðnanna. Í fræðum um skoðana-
kannanir eða úrtök er eitt gmnd-
vallaratriði sem ekki verður fram
hjá gengið, eða svöranin. Eitt er
að velja úrtakið á viðunandi hátt,
hitt er að fá viðunandi hlutfall
svara. Til þess að svör úrtaksins
teljist marktæk fyrir heildina verð-
ur svarprósentan að vera yfir 80%.
Það er sú viðmiðun sem höfð er til
viðmiðunar um trúverðugleika
skoðanakannana. Úrtak eitt þús-
und manna, sem er vandlega valið
og með 80—90% svömn, gefur t.d.
allt áðra og betri mynd af skoðun-
um Bandaríkjamanna í einhveiju
ákveðnu máli en tveggja milljón
manna úrtak, þar sem fæst 50%
svömn (ein milljón sem svarar).
Því gefa niðurstöður skoðanakönn-
unar með um 68% svömn einungis
tiltölulega veika vísbendingu um
afstöðu almennings, en þær eru
langt frá því að hægt sé með ör-
yggi að fullyrða eitt eða annað út
frá niðurstöðunum. Það stór hluti
úrtaksins svarar ekki, að hann
skiptir sköpum um endanlega nið-
urstöðu. Alls ekki er hægt að full-
yrða að skoðanir þeirra sem ekki
svara skiptist eins og hjá þeim sem
svömðu. Þetta verður sérstaklega
áberandi þegar farið er að biðja
fólk um flokkspólitíska afstöðu, þá
fer svömnin undir 50%, og eru því
niðurstöður þeirra spuminga al-
gjörlega ómarktækar. Sem viðmið-
un má nefna að í alþingiskosning-
um kjósa yfirleitt milli 85 og 90%
kjósenda.
Frekari sundurliðun
í leiðara Þjóðviljans frá því 18.
sept. er farið nánar yfir ýmsa þá
þætti sem koma fram í fyrr-
greindri skoðanakönnun. Þar er
meðal annars sagt í (fullyrðingast-
íl) að 46,2% stuðningsmanna Al-
þýðubandalagsins vilji nýtt álver.
Þegar þessi liður er skoðaður nánar
kemur í ljós að sá fjöldi sem liggur
að baki þessarar fullyrðingu er 39
manns, eða um 3,9% afþeim 1.000
aðilum sem lentu með í úrtakið.
Af þeim 668 sem svara, gefa 237
ekki upp flokkspólitíska afstöðu
þannig að einungis 431 (43%) svar-
ar þessum lið. Niðurstaðan er því
algjörlega ómarktæk. í leiðara Al-
þýðublaðsins frá 18. sept. segir að:
„Nær einróma meirihluti vill nýtt
álver...“. Samkvæmt skoðana-
könnuninni eru 67,7% af 668
hlynntir nýju álveri eða 452, eða
undir 50% af úrtakinu. í málflutn-
ingi Alþýðublaðsins em þessi 45,2%
af 1.000 „nær einróma meirihluta"
og síðar: „Skýr mynd af vilja þjóð-
ar, Íslendingar vilja álver...“. Hér
virðist tilgangurinn helga meðalið
í framsetingu og túlkun, svo vægt
sé til orða tekið.
Þegar spurt er á hvaða stöðum
nýtt álver eigi að rísa, fást einung-
is svör frá 436. Þegar óskað er
eftir upplýsingum um flokkspóli-
tíska afstöðu taka einungis 296
(úrtakið var upp á 1.000 manns)
afstöðu undir þessum lið eða 29,6%
af þeim sem komu með í upprana-
legu úrtaki.
Þegar aðspurðum gefst kostur á
að velja milli staða fæst eftirfar-
andi niðurstaða: Af aðspurðum
taka 436 afstöðu. Þegar óskað er
eftir upplýsingum um flokkspólit-
íska afstöðu taka einungis 296 (úr-
takið var upp á 1.000 manns) af-
stöðu undir þessum lið eða 29,6%
af þeim sem komu með í upprana-
legu úrtaki.
Þegar aðspurðum gefst kostur á
að velja milli staða fæst eftirfar-
andi niðurstaða: Af aðspurðum
taka 436 afstöðu. Þar af er 51,5%
af velja Keilisnes eða 223. Þessi
hópur, 223 einstaklingar eru 22,3%
af 1.000. Á máli Alþýðublaðsins
heitir þessi niðurstaða: íslendingar
Gunnlaugur Jónsson
„Því lægra sem svörun-
arhlutfallið er við ein-
stökum spurningum,
því minna er að marka
niðurstöðurnar.“
vilja álver (45,2% og að það rísi á
Keilisnesi (22,3%).
Spurningin um Keilisnes
Síðasta spurningin í skoðana-
könnuninni gefur sterklega til
kynna fyrir hvern könnunin er
gerð. Spurt er hver sé afstaða
manna til Keilisness, sé það eini
valkosturinn. Þetta er gert löngu
áður en formlega hefur verið tekin
ákvörðun um staðarval. Þetta þýðir
að öðmm stöðum er ekki gefinn
kostur á að vera eini valkosturinn.
Þarna er gefið tilefni til að slá upp
álíka fullyrðingum og gert er í Þjó-
ðviljanum þann 15. nóv.: „Lands-
byggðin velur Keilisnes". Því þorðu
menn ekki að fá fram afstöðu að-
spurðra gagnvart Eyjafirði og
Reyðarfirði, ef annar hvor þessara
staða hefði verið lagður fram sem
eini valkosturinn? Hér taka 427
afstöðu. þar af era 74,2% sem em
hlynntir Keilisnesi eða 316 manns
eða 31,6% úrtaksins. Þegar beðið
er um flokkspólitíska afstöðu undir
þessum lið era einungis 291 (29,1%
úrtaksins) sem gefa sig upp. í blöð-
um segir að 57,9% Alþýðubanda-
lagsins velji Keilisnes undir þessum
kringumstæðum. Undir þessum lið
gefa sig upp 19 aðilar sem alþýðu-
bandalagsmenn eða 1,9% af 1.000
manna úrtaki. 57,9% af 19 eru 11.
Það er stungin tólg þegar svo fá-
mennur hópur er talinn vera full-
gildur fyrir skoðanir meirihluta al-
þýðubandalagsfólks.
Hver er eiginlega lágmarkskrafa
um svörun til að riiðurstaðan sé
marktæk?
Að endingu
Hér að framan hefur verið
skyggnst inn í ýmsa þætti skoðana-
könnunar um afstöðu íslendinga
til bygginga og staðsetningar nýs
álvers. Ég hef lagt rök að því að
ýmsar fullyrðingar sem slegið hefur
verið upp í framhaldi af því að nið-
urstöður könnunarinnar voru lagð-
ar fram, byggja á harla veikum
grunni;
Að ekki fengust svör frá nema
67,5% við gmndvallarspurningunni
um álver eða ekki álver gerir það
að verkum að ekki er hægt að
draga af niðurstöðunni óyggjandi
ályktun. Það gefur til kynna
ákveðnar líkur en ekki meir. Því
lægra sem svörunarhlutfallið er við
einstökum spurningum, því minna
er að marka niðurstöðurnar. Ég
hélt satt að segja að ef svörunin
fer undir ákveðið hlutfall, þá væri
spurningin dæmd úr leik, vegna
þess að • svörin væm ómarktæk.
Ástæða er til að gera sérstakar
kröfur til vandaðara vinnubragða
við skoðanakannanir vegna jafn
mikilvægra og afdrifaríkra mála
og álversmálið er.
Ég hef hér að undan sett svörin
upp sem hlutfall af heildarfjölda
sem kom með í úrtakið. Nú geri
ég mér mæta vel grein fyrir því
að sú aðferð gefur alls ekki rétta
mynd. Ég nota hins vegar þessa
aðferð til mótvægis við þá fram-
setningu sem notuð hefur verið í
umræðunni að undanförnu að
ákveðið hlutfall af 67,5% svömn
sé fyllilega marktækt fyrir skoðan-
ir heildarinnar.
Þá kröfu verður að gera að ljóst
liggi fyrir hver er lágmarkssvörun
úrtaks svo niðurstöðumar séu
marktækar, ég hef sett markið við
80%.
Síðan verður að skilgreina á
hvaða bili svömnarhlutfallið gefur
ákveðna vísbendingu, en eru ekki
öruggar niðurstöður. Þar má nefna
bilið 50-80% svörun. Þegar svörun-
in er svo undir 50% er ekkert hægt
að lesa út úr svörunum og niður-
stöður því ómarktækar. Þegar farið
er að nota niðurstöður skoðana-
kannana í svo stórpólitískum til-
gangi eins og hér hefur verið gert,
þá er algjör krafa að lagt sé fag-
legt gæðamat á framkomnar niður-
stöður, svo að ljóst sé hveiju
treysta má, og á hveiju er ekki
mark takandi.
Höfundur er hagfræðingur í
landbúnaðarráöuneytinu.
MEÐAL ANNARRA ORÐA
Staðir
eftir Njörð P.
Njarðvík
Til em á íslandi staðir sem hafa
mikil áhrif á menn og snerta þá
djúpt vegna hlutverks síns eða sér-
stöðu. Þessi áhrif geta verið með
ýmsum hætti eftir eðli staðarins.
Sögustaðir tala til okkar vegna
atburða úr fortíð þjóðarinnar, staks
atburðar en þó oftar vegna sögu-
legs hlutverks í langan tíma. Ég á
til dæmis erfítt með að ímynda
mér að Islendingur geti staðið á
Þingvöllum með öllu ósnortinn af
þeirri miklu sögu sem þar hefur
gerst, þar sem mætast blómaskeið
og hnignun, glæsiieiki og niðurlæg-
ing. Ég trúi því að þeir sem vom
á Þingvöllum 17. júní 1944 í „sól-
skinsörmum regnsins" (eins og
segir í undurfögra ljóði Jóns
Óskars: Vorkvæði um ísland),
geymi þá stund innra með sér
ævilangt. Fegurð landslags er að
sönnu mikil á Þingvöllum og það
má einnig segja um suma aðra
mikilsverða sögustaði eins og Skál-
holt og Bessastaði. En skyldi ekki
fegurð þeirra aukast við sögulegt
gildi þeirra? Eða réttara sagt: Er
það ekki fyrst og fremst vitneskjan
um liðna atburði sem vaknar í huga
okkar, þegar við komum á sögu-
staði? Sjálft orðið sögustaður seg-
ir okkur í raun og vem að atburð-
ur sem hefur gerst, geymist og
heldur áfram að gerast eins lengi
og minningin um hann lifír í huga
þjóðarinnar. Og þegar hann fellur
í gleymsku, rofna tengslin milli
manns, lands og sögu.
Virðing og bannhelgi
Svipaðs eðlis er sú virðing sem
fólk hefur borið fyrir stöðum, sem
em tengdir þjóðtrú, þótt hún sé
að vísu staðbundari en tilfínningin
fyrir sögustöðum. Álagablettur í
túni, hóll sem ekki má slá, klettur
sem ganga skal framhjá hljóðlega
og ekki fara með dár og spé.
Stundum fylgir þessum stöðum
bannhelgi og beygur, tengdur
hugboði um ófarir, að álfar og
huldufólk muni hefna sín ef menn
gerast of nærgöngulir og virða
ekki tilverurétt ósýnilegra ná-
granna. Nú þykjast sumir þess
umkomnir að geta hlegið að slík-
um hindurvitnum, en þeir ættu
að hugsa sig um, og ef til vili
mun þeim svelgjast á hlátrinum.
Þessi óttablandna virðing er nefni-
lega ekki bara spuming um tilvist
álfa, huldufólks og dverga. Hún
er kannski fyrst og fremst hugboð
um að í sjálfri náttúmnni búi
innra líf sem beri að umgangast
með varúð af fullri tillitssemi. Það
mun vera evrópsk hugsun að
maðurinn eigi að ráða yfír náttú-
mnni. Sú hugsun kann að vera
orsök þess að Evrópumenn lögðu
undir sig meginhluta heimsins
með ofbeldi og eyddu því menn-
ingarviðhorfí sem byggðist á auð-
mjúkari afstöðu til alls sem lifír.
Þessi yfírgangur hefur að vísu
fært sumum heimshlutum þæg-
indi og efnahagslega velmegun
um sinn, en sýnist þó bera í sér
þær afleiðingar sem bannhelgi
náttúmnnar hefnir sín með.
Skömm er óhófs ævi, stendur í
Hrafnkels sögu, og virðist vera
að sannast á mannkyni í heild.
Við emm farin að skynja þær
ófarir sem bíða okkar, af því að
við virtum ekki álagabletti þeirrar
jarðar sem við byggjum.
Eðlislæg tengsl
Svo em líka til staðir sem búa
yfír miklum áhrifamætti, þótt þeir
séu hvorki tengdir sögu né þjóð-
trú. Sá áhrifamáttur byggist á
eðlislægum og oft ósjálfráðum
tengslum manns og náttúra. Til
em ýmsir staðir á Íslandi sem
geisla frá sér þvflíkum andblæ,
að maður verður líkt og högg-
dofa. Oftast eru þessir staðir
bundnir ósnortinni náttúru:
strönd, fjall, foss, jökull. Aðdrátt-
arafl þeirra er kynngimagnað og
ferðamenn flykkjast hingað hvað-
anæva að til að hlýða hinu hljóða
kalli þess. Margir nefna Snæfells-
jökul í þessu sambandí og telja
hann jafnvel vera einhvers konar
andlega orkustöð. Ég held að það
sé á misskilningi byggt. Ég held
að hin andlega orka búi innra með
okkur sjálfum en áhrifamáttur
ákveðinna staða kalli hana auð-
veldlegar fram en aðrir staðir.
Ég er viss um að margir íslend-
ingar þekkja slíka staði sem þeir
líkt og eigni sér og kalli sína.
,Ég á mér slíkan stað í þjóðgarð-
inum austur á Skaftafellsheiði.
Eg geng frá tjaldstæðinu upp
Austurbrekkur um Austurheiði og
Leynidal, upp Flárnar að Glámu
undir Kristínartindum, þar sem
Skaftafellsjökull teygist niður úr
Vatnajökli og Hrútsfjall, Öræfa-
jökull og Hvannadalshnúkur blasa
við. Frammi fyrir þegjandi óhagg-
anleika þessa mikla jökuls hljóðn-
ar persónuleikinn, egóið, ósjálfrátt
og maður skynjar í mikilfengleik
hins skínandi bjarta umhverfís,
hversu fráleitt það er að maðurinn
eigi að ráða yfír náttúranni. Mað-
ur skynjar líkt og á mýstískan
hátt samrana við umhverfið, að
maður er sjálfur hluti umhverfís-
ins og það á sama hátt hluti af
manni sjálfum. Um leið og persón-
uleikinn hljóðnar, flæðir fram hin
djúpa, ópersónulega andlega orka,
sem býr innra með öllum mönn-
um. Á sömu stundu færist maður-
inn nær því að skynja sinn innsta
kjarna, því að leiðin til að skynja
umhverfí sitt liggur inn í manninn
sjálfan, og leiðin til að skilja sjálf-
an sig er að verða eitt með um-
hverfi sínu. Þessi þversögn gagn-
stæðra átta í senn skapar heild
sem laðar fram andlega orku, og
maðurinn gengur endurnærður
fram á vettvang dagsins.
Höfundur er rithöfundur og
dósent í íslenskum hókmcnntum
við Háskóla íslands.