Morgunblaðið - 03.02.1991, Síða 12

/
I
8í D teei haúhsot .8 auaAOUMHue öiaAjatrjoHOK
12 C MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3. FEBRÚAR 1991
Hugleióing-
arum
hvernig best
sé aó bregó-
ast vió
illsku, rang-
læti eg ef-
beldi i tilef ni
af ófriói vió
Persaf lóa og
Eystrasalt
EIN hlið mannkynssögunnar
vitnar um ágæta skynsemi hins
viti borna manns. Onnur hlið
um göfug og góð verk, en hin
þriðja um ofbeldishneigðina,
sem nemur ekki skynsemisklið
hugsunarinnar. Þessi hlið er
saga hins illa á jörðinni. Hún
er skuggahlið mannskepnunnar
og óhuggulegri en nokkur orð
fá lýst. Það bætist sífellt við
söguna, hún lengist og blaðs-
íðunum fjölgar. En hvernig
skyldi vera best að bregðast við
kúgun, hatri, valdbeitingu, of-
beldi og ofríki? Þessi spurning
og aðrar henni líkar brenna af
skiljanlegum ástæðum í huga
fólks um þessar mundir. Ætlun-
in er að glima við hana núna.
Viskan færir frið
en fáviskan ófrið
ímyndum okkur til að byrja með
hvaða ástand eða fyrirkomulag er
eðlilegt, æskilegt og best hvað sam-
skipti manna og þjóða snertir. 'Ef
menn myndu nota rök og útkljá
mál með röklegum og skynsamleg-
um samræðum, þá væri sennilega
friður á jörð. „Skilgreinum hugtök-
in,“ ráðlagði Sókrates forðum, „þá
getum við komist að sameiginlegum
niðurstöðum.“
Það er nefnilega skyrisemin, hin
skýra og rökrétta hugsun sem ger-
ir okkur mennsk. Hún er möguleiki
eða eiginleiki sem þarf að efla og
þjálfa, á sama hátt og tónlistarmað-
ur nýtir tónlistargáfuna og þjálfar
hæfíleikana. Skyknsemin er gáfa
sem getur auðveldlega setið á hak-
anum, eða skroppið saman af van-
næringu. Það þarf að fóðra hana
með góðu fæði. Hún er tegundar-
einkenni mannsins, en það er of-
beldishneigðin ekki. Skynsemin er
hin öfluga og máttuga hugsun sem
leitar að merkingu og samræmi í
tilverunni og veginum sem er best-
ur bæði fyrir menn og náttúruna
alla. Skynseminni er ætlað að sigra
ofbeldishneigðina og vinna bug á
afleiðingum hennar, hinni blóðugu
valdabaráttu og frelsisskerðingu
víða um lönd. En hvernig ber að
undirbúa sigurinn? Hvemig fer
skynsemin að því að sigra?
Verður ekki að stunda fijálsar
rökræður og ala börnin á siðferði-
eftir Gunnar
Hersvein
legum samræðum um rétt og rangt,
gott og illt, og kenna þeim að glíma
við siðferðileg vandamál? Maðurinn
ber skynbragð á gott og illt, rétt
og rangt, en því miður er siðferðileg
afstæðishyggja ríkjandi meðal
fólks. Hún felst í því viðhorfí að
sannleikurinn sé háður stað og
tíma, og að gott og illt sé háð duttl-
ungum, skoðunum og tilfinningum
hvers og eins. Við ákveðum bara
sjálf hvað er rétt og hvað er rangt
og komum því síðan í lög og reglu-
gerðir. Siðareglu eins og „þú skalt
ekki mann deyða“ má nema úr gildi
hvenær sem er samkvæmt afstæð-
ishyggjunni. Allar siðareglur eru
persónulegar en ekki sammannleg-
ar. Hætta er á að þessi hyggja leiði
til glundroða og að munur góðs og
ills þurrkist út eða að rétt verði
rangt og rangt rétt. Afstæðis-
hyggja til siðferðis getur því aldrei
sigrað ofbeldið.
í öðru og ólíku viðhorfi gera
menn ráð fyrir, að sannleikurinn
sé óháður stað og tíma og að gott
og illt sé ekki háð tilfinningum né
skoðunum manna. Reiknað er með
algildum siðferðisreglum sem hljóti
alltaf að vera sannar, á öllurr. tímum
og í öllum mannlegum aðstæðum,
gagnvart öllum mönnum — og
skipta skoðanir þeirra þá litlu máli.
Siðareglan „þú skalt ekki mann
deyða“ er þá sönn í sjálfu sér og
ekkert getur breytt henni eða num-
ið hana úr gildi. Ekkert réttlætir
brot á henni. Ef hún er brotin þá
kemur hið illa fram, annars kemur
Þriðji maí, 1808 (Francisco Goya).
það ekki fram. Á þessum siðferði-
lega veruleika er hægt að öðlast
þekkingu með rannsókn skynsem-
innar eða vísindalegri hugsun.
Þekkingin gerir okkur síðan frjáls
og viskan leiðir okkur út úr
ógöngum heimskunnar inn í hús
friðarins. Viskan færir okkur nefni-
lega frið en fáviskan ófrið. Góð
skynsemi getur sameinað og leitt
til visku, friðar og hamingju. Slíkt
viðhorf til siðferðis er vopn gegn
ofbeldi.
Rökin fyrir þessu viðhorfi, sem
flokkast undir skynsemishyggju,
byggja á tvennu. Annars yegar því
að mannlegt eðli sé til og að rétt-
látt og dyggðugt líferni sé í sam-
ræmi við það og leiði óhjásneiðan-
lega til góðrar andlegrar heilsu.
Rökin byggja hins vegar á því, að
fínna megi náttúrulegan rétt manna
sem er óbreytanlegur, t.d. að allir
menn eigi rétt til lífs, frelsis, mann-
helgi, eigna og ferða.
Skynsemin krefst tíma og þolin-
mæði og jafnvel fóma, en þegar
menn berjast um völdin, á heimil-
um, í fyrirtækjum eða heiminum,
er oft freistandi að láta skynsemina
víkja fyrir öðmm mannlegum hvöt-
um, eins og ofbeldishneigðinni. Of-
beldi er ekki aðeins líkamlegt, að
beita annan mann óheiðarlegum
brögðum er viss tegund af ofbeldi.
Ofbeldi birtist oft þar sem jafnrétt-
inu er afneitað.
Getur stríð verið
réttlætanlegt?
Hér á jörðinni er mörgum ríkjum
stjómað með einhvers konar of-
beldi, herforingjastjómir em til að
mynda ekki ginnkeyptar fyrir skyn-
samlegum umræðum. Ofbeldið
kemur stundum á skriðbeltum,
æðandi inn í borgirnar og fljúgandi
á þyrlum og orustuflugvélum.
Þannig komu Irakar 2. ágúst 1990
þegar þeir hertóku nágrannaríki
sitt Kúveit að næturlagi. Hundrað
þúsund hermenn þutu yfir landa-
mærin, skutu niður saklausa borg-
ara, röðuðu sér umvafðir skotfæra-
beltum og rifflum við sérhverjar
húsdyr og tóku heila þjóð til fanga.
Stjórnir ríkjanna höfðu eldað grátt
silfur hvor við aðra og átt heldur
snubbóttar viðræður um deilumál
sín, en síðan braust ofbeldishneigð-
in fram, óvænt í skjóli nætur í öllu
sínu veldi sem ótamið villidýr. Fimm
og hálfum mánuði síðar brugðust
bandamenn við írökum á sambæri-
legan hátt, einmitt eftir snubbóttar
viðræður. Illt var launað með illu,
en á því er alltaf hætta þegar við
illan er að eiga. Ofbeldið var látið
tala og „leysa“ vandann. Er það
snjöll leið til að sigra ofbeldið, að
beita ofbeldi? Skynsemin ræður þá
auðsjáanlega ekki, heldur ofbeldis-
hneigðin og valdagræðgin. Leiðtog-
ar fjölþjóðahersins sem stjórna
stríðinu gegn írökum hafa síðan
haldið blaðamannafundi og reynt
að færa rök fyrir því að stríð hafi
verið réttlætanlegt í þessu tilfelli,
eða með öðrum orðum, að ofbeldið
sé eina leiðin. En spyija má: Hveiju
voru bandamenn tilbúnir að fórna
til að koma á friði? Hinn réttláti
er ævinlega tilbúinn að fórna eigin
hagsmunum fyrir velferð annarra,
eða til að halda friðinn og ná sáttum
við andstæðing sinn. Hinn réttláti
er ekki hinn heimski sem lætur níða
sig, heldur sá sem veit og skilur
að hann muni sigra að lokum eða
ná jafnrétti. Einnig má spyija: Get-
ur stríð og ofbeldi verið réttlætan-
legt?
Til að svara síðari spurningunni
þarf að spyija: Hvað er réttlæti?
Réttlæti byggist ekki á sjálfselsku,
heldur á umhyggju fyrir hag ann-
arra og réttlátt líferni er gott í sjálfu
sér. Hinn réttláti hefur líka ánægju
af því að hjálpa öðrum og ætlast
ekki til þess að fá neitt í staðinn.
Hann auglýsir ekki heldur góðsemi
sína. Honum finnst gott að sjá að
sá sem þáði hjálpina hefur náð tak-
marki sínu og að hjálpin bar árang-
ur, en það er ekki endilega nauðsyn-
legt. Það að veita hjálpina umbeðinn
eða óumbeðinn, að segja já og gera
það, getur verið nóg fyrir hinn réttl-
áta. Hinn réttláti skilur líka að það
er rangt að beita aðra ofbeldi af
þeirri einu ástæðu að það veldur
þeim sársauka. Réttlæti felst í því,
(1) að aðstoða sérhveija sál og
fórna eigin hagsmunum ef þurfa
þykir til að koma í veg fyrir þján-
ingu annarra og auka vellíðan
þeirra. (2) Að skipta hlut á milli
manna þannig að enginn fái minna
en um var samið. (3) Koma heiðar-
Iega fram við aðra og halda engu
leyndu, halda loforð og svo fram-
vegis. (4) Lúta réttum niðurstöðum
og tilskipunum annarra og fylgja
sannleikanum í einu og öllu, gagn-
vart sjálfum sér, öðrum og lögum
þjóðfélagsins.
Ofbeldishneigðin velur ranglætið
og steytir hnefann. Hún vill engu
fóma, en skynsemin velur réttlætið
og réttir sáttahöndina. Ofbeldið
rúmast því ekki innan réttlætishug-
taksins. Stríð og ofbeldi getur því
aldrei verið réttlætanlegt. Réttlætið
biður um skynsamlegar samræður
og á erfiðum stundum þurfa þeir
sem vilja framgang réttlætisins að
fórna eigin hagsmunum. Tii að
nefna marktækt dæmi má spyija:
Hveiju vildu bandamenn fórna til
að ná sáttum við íraka? Var það
15. janúar? Tengja deiluna við
vandamál Palestínuaraba? Hveiju
vildu þeir fórna til að koma í veg
fyrir blóðbað og dauða saklausra
borgara og ótal hermanna, sem
yfirleitt em friðsamir heimilisfeður?
Stríðsherrarnir völdu ranglætið, eða
að gjalda illt með illu og stefna
með því öllum heiminum í hættu.
„Illt er best að bæta, ef má“
Það að launa illt með illu, er
ævaforn aðferð sem Jesús Kristur
bað menn að leggja niður. Hann
sagði: „Þér hafíð heyrt, að sagt