Morgunblaðið - 23.03.1991, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. MARZ 1991
Hagfræðingar gætu margt
lært af ljóðlist og skáldskap
Rætt við Donald N. McCloskey prófessor í hagfræði við Iowa-háskóla
Skáldskapur, ljóðlist og mælskulist. Galdur, sjónhverfingar og
töfrabrögð. Það er óalgengt að þessi orð beri á góma þegar rætt
er um hagfræði. Þaðan af síður er algengt að hagfræðingar grípi
til slikra orða til þess að lýsa iðju sinni og fræðigrein. Donald
'N. McCloskey, prófessor við háskólann í Iowa-fylki, hikar þó
ekki við að líkja hagfræði við skáldskap og telur verk margra
hagfræðinga sjónhverfingar einar. McCloskey dvaldi hér á landi
í boði hagfræðiskorar Háskóla islands í vikunni og féllst góðfús-
lega á að ræða við blaðamann Morgunblaðsins, um stöðu hagfræð-
innar.
Donald N. McCIoskey hlaut
doktorsgráðu frá Harvard-
háskóla. Hann kenndi um 12 ára
skeið við háskólann í Chicago en
réðist árið 1981 til háskólans í
Iowa-fylki, sem prófessor í sögu
og hagfræði. Hann er höfundur
sex bóka, þeirra á meðal kennslu-
bókar í rekstrarhagfræði „The
Applied Theory of Price“, sem
kennd hefur verið við viðskipta-
og hagfræðideild Háskóla íslands
um árabil, „The Rhetoric of Ec-
onomics", (Mælskulist hagfræð-
innar) og „If You’re So Smart -
The Narrative of Economic Ex-
pertise“ (Ef þú ert svona klár -
frásagnartækni hagfræðinnar),
sem er nýkomin í bókaverslanir.
„ég á ekki auðvelt með að skýra
efni „Ef þú ert svona klár...“ í
fáum orðum,“ segir McCloskey
við fyrstu spumingu blaða-
manns.„Eitt af stefjum bókarinn-
ar er þó auðvelt að skýra: Að
fræðimenn í öllum greinum eru í
raun að fást við að færa viðfangs-
efrii sitt í búning sögu. Þetta á
jafnt við um efnafræðinga, félags-
fræðinga og hagfræðinga. Frá-
sagnarlistin er hornsteinn rök-
rænnar hugsunar.
Vandinn er að margir hagfræð-
ingar hafa misst sjónar á hlut-
verki sínu og kjósa að lyfta sér á
stall hins alvitra sérfræðings. Þeir
telja sig þess umkomna að skima
yfír hagkerfið fránum augum og
benda á hvert eigi að veita fé,
hvar eigi að draga úr útgjöldum
og svo framvegis. Þeir standa á
því fastar en fótunum að líkön
þeirra og jöfnur sýni svo ekki
verði um villst hvernig hagkerfíð
muni bregðast við. Af slíkum
menntahroka stafar mikil hætta.
Fyrr eða síðar er fótunum kippt
undan þeim sem telur sig geta
smíðað líkan af samfélaginu, jafnt
hershöfðingjum, skipulagsfræð-
ingum og hagfræðingum."
Hin vitru fión
„Þeir sem reiða sig á söfnun
staðreynda og smíði líkana af
veröldinni daga á endanum uppi
sem sophomores, vitur flón, sem
er reyndar uppnefni sem Banda-
ríkjamenn veita háskólanemum á
öðru ári. Og þá .erum við komin
að skýringunni á titli bókarinnar:
„Ef þú ert svona klár...af hveiju
ert þú ekki ríkur.“ Hin vitru flón
skilja ekki að ef þau hefðu þá
þekkingu sem þau þykjast búa
yfír, sæju inn í framtíðina, hiytu
þau að vera orðin vellauðug."
McCloskey kveðst hafa kosið
að nefna setninguna „Ef þú ert
svona klár...“, amerísku spuming-
una, því hún lýsi vel viðhorfi
margra samlanda sinna til hag-
fræðinga og hagspekinga. Þrátt
fyrir að fæstir vilji viðurkenna
það, komi þessi spuming við
káunin á þeim sem byggi ævistarf
sitt á því að spá um framvindu
efnhagsmála fyrir fyrirtæki eða
stjómvöld.
Til þess að skýra mál sitt kveðst
hann gjaman grípa til dæmisögu:
Ef 5.000 króna seðill er skilinn
eftir á gangstétt kemur fyrr eða
síðar að því að vegfarandi tekur
hann upp og stingur í vasann.
„Þetta kalla ég forsenduna um
hófsama græðgi," segir McClo-
skey. „Segjum að maður á fömum
vegi falbjóði upplýsingar um hvar
fínna megi 5.000 króna seðla,
gegn sanngjarnri greiðslu. Að
sjálfsögðu myndi enginn láta
ginnast af slíku tilboði, því allir
skynsamir menn vita að ef 5.000
króna seðlar lægju á víðavangi
væri fyrir löngu búið að tína þá
alla af götunni. Og enginn með
fullu viti myndi fremur selja öðr-
um vísbendingar en að hirða
seðlana sjálfur. En þetta er það
sem margir hagfræðingar þykjast
geta.“
Morgunblaðið/Sverrir
„Engir nema hagfræðingar fást til að trúa því að 500 jöfnu líkan
skýri gang hagkerfisins," segir Donald N. McCloskey prófessor
í hagfræði og sögu við háskólann í Iowa-fylki. McCloskey hélt
þrjá fyrirlestra við Háskóla íslands í vikunni.
Sögur í stað líkana
Hvað segja þeir hagfræðingar
sem reiða sig á líkanagerð við
orðum McCloskeys. Hveiju svarar
hann þeim staefsbræðum sínum
sem telja að þeir komist næst
kjama málsins með því að smíða
stærðfræðileg líkön af hagkerf-
inu? „Skilningur þeirra á því hvað
er fólgið í sönnun eða niðurstöðu
er að mínu mati brenglaður. Viljir
þú í raun skýra mál þitt fyrir fólki
°g tryggja að það fari að ráðum
þínum stoðar lítt að benda á jöfn-
ur á blaði og segja að þar sé kom-
in eftirlíking af viðfangsefninu,“
segir McCloskey. „Engir nema
hagfræðingar fást til að trúa því
að ein jafna lýsi starfsemi fyrir-
tækis eða 500 jöfnu líkan skýri
gang hagkerfísins.
Við skiljum kjaman frá hisminu
með því að segja hvert öðru sög-
ur. Hvert mannsbam skilur að
saga verður að hafa upphaf, miðju
og endi. Efna- og eðlisfræðingar
gera sér til dæmis glögga grein
fyrir að til að lýsa fyrirbæri í
umhverfínu þarf að rekja sögu
þess frá truflun til jafnvægis-
ástands. Fyrr er áheyrandinn ekki
ánægður. Fyrr hefur vísindamað-
urinn ekki lokið verkefni sínu.“
McCloskey bendir á að engin
vísindagrein reiði sig á gerð líkana
af veruleikanum til jafns við hag-
fræði. Þótt ýmsir haldi að raunvís-
indamenn skoði veröldina aðeins
með aðstoð stærðfræðilegra
líkana, sé raunin sú að mun stærri
hluti þeirra fáist við athuganir en
tíðkist meðal hagfræðinga.
Meiri hógværð gagnvart
viðfangsefninu
McCloskey kveðst þeirrar skoð-
unar að hagfræðingar eigi að eyða
meiri tíma í að skoða og skilja
hegðun manna. Þeirra tíma sé
betur varið við athuganir og rann-
sóknir á því sem gerist í raun en
smíði líkana af því hvemig hag-
kerfíð gæti eða ætti að haga sér.
„Hagfræðingar ættu að temja
sér meiri hógværð gagnvart við-
fangsefninu. Þegar þeir eru kall-
aðir til ráðgjafar, til dæmis um
kvótakerfí í sjávarútvegi, eiga
þeir ekki að halda því fram að
þeir hafí höndlað Stórasannleik,
heldur leggja niðurstöður sínar á
borðið, skýrðar og rökstuddar
með þeim hætti að áheyrendur
þeirra geti skilið og hugsanlega
sannfærst um réttmæti þeirra,“
segir McCloskey.
Hagfræðingar liggja gjarnan
undir því ámæli að þá greini á
um flest grundvallaratriði. Þeir
komist því aldrei að niðurstöðu.
Fræg er sagan af Harry S. Tru-
man, forseta Bandaríkjanna, sem
bað um að sér yrði færður ein-
hentur hagfræðingur, sem gæti
ekki sagt on the other hand, á
hinn bóginn. „Okkur er mun meiri
hætta búin af einhentum hag-
fræðingum en þeim sem sjá fleiri
hliðar en eina á hveiju máli,“ seg-
ir McCloskey, „Einhenti sérfræð-
ingurinn sem einskorðar sig við
eitt líkan, eina mynd af raunveru-
leikanum, er sá sem ber að var-
ast.“
Bjartsýnn á framtíðina
Aðspurður segist McCloskey
bjartsýnn á framtíð hagfræðinn-
ar. Æ fleiri geri sér grein fýrir
því að hagfræði hafi borið af leið
og þörf sé á nýjum viðhorfum
innan greinarinnar. „Við eigum
vissulega ekki að kasta fyrir róða
þeim áhöldum sem við höfum yfír
að ráða. Við þurfum einfaldlega
að læra að stíga jafnt í báða fæt-
ur. Athuganir og rannsóknir á
vettvangi eiga að styðja hagmæl-
ingar og stærðfræðilega fram-
setningu.
Hagfræðingar hafa hneigst til
þess að einangra sig og eru haldn-
ir fordómum í garð þeirra sem
stunda önnur félagsvísindi. Þeir
hefðu gott af því lesa meiri mann-
kynssögu og þó einkanlega sögu
hagfræðikenninga. Þeir ættu
einnig að leggja eyrun við því sem
félagsfræðingar hafa fram að
færa. í stað þess að safna einung-
is í eiginn sarp ættu hagfræðing-
ar að skiptast á skoðunum, eiga
viðskipti við, aðra fræðimenn.
Með því hlusta, fylgjast með og
eiga samskipti við annað fólk geta
hagfræðingar öðlast dýpri skiln-
ing og betra innsæi. Það er mik-
ill fjársjóður hagrænna hugmynda
í bókmenntum og ljóðlist, sem
getur varpað nýrri birtu á við-
fangsefnið og auðgað andann.“
„Þegar ég hugleiði stöðu hag-
fræðinnar kemur í hugann saga
H.C.Andersen af nýju fötum keis-
arans, þar sem keisarinn gekk
reigður og bíspertur um borgina
þar til lítill drengur benti á þá
augljósu staðreynd að hann væri
allsnakinn," segir McCloskey og
bætir við: „En ævintýrið á sér
eftirmála sem er sá að þegar vit-
inu hafði verið komið fyrir keisar-
ann, reyndist hann farsæll leið-
togi, virtur af þegnunum. Af þeirri
sögu held ég að við getum dregið
nokkurn lærdóm.“
Viðtal: Benedikt Stefánsson
Ríkisstj órnarraunir
eftir Ingibjörgu Sól-
rúnu Gísladóttur
Heimur stjómmálanna er oft og
tíðum æði sérkennilegur. Þar verður
ímyndunin gjaman veruleikanum
yfírsterkari. Samsæriskenningar og
leikfléttur em ær og kýr stjómmál-
amanna og eyða þeir löngum stund-
um í slíkt dútl. Þess vegna reyna
þeir ætíð að setja atburðarás. af
stað þegar síst skyldi og við slíkar
aðstæður hafa þeir gjarnan fyrir
satt það sem hljómar sem veruleika-
fírrt óráðshjal í eyrum annarra.
Það er ekki langt um liðið síðan
Guðmundur Magnússon, frambjóð-
andi og sérlegur skjólstæðingur
Davíðs Oddssonar, skrifaði grein
þar sem hann sagði að Kvennalist-
inn stefndi að því að framlengja
lífdaga núverandi stjórnar. Hann
hefði „áreiðanlegar heimildir" fyrir
því að viðræður um þetta væm
þegar hafnar milli Kvennalistans
og stjómarflokkanna. Þetta var um
líkt leyti o g Mogginn gerði sitt besta
til að koma því inn hjá lesendum
sínum að ég væri kommi.
En fljótt skipast veður í lofti. Það
er ekki lengra síðan en í síðustu
viku að Svavar Gestsson varð hjart-
veikur út af Kvennalistanum, og
gott ef ekki Hjörleifur Guttormsson
líka. Tilefnið voru þau orð mín í
morgunþætti Rásar 2 að Kvenná-
listinn útilokaði alls ekki stjómar-
samstarf við Sjálfstæðisflokkinn,
þrátt fyrir að Davíð Oddsson stæði
þar nú við stjómvölinn. f huga
Svavars varð þessi fjöður að tíu
hænum og nú hét það að ég hefði
sent Davíð Oddssyni bónorðsbréf.
Svavar sá auðvitað ástæðu til að
kvarta yfír þessu fyrir hönd „vin-
áttufélags" Kvennalistans, sem
hann virðist telja sig í sérlegu for-
svari fyrir, enda lengi gengið með
þá grillu í kollinum að Kvennalistinn
sæti á brúðarbekknum tilbúinn til
að hoppa í hnapphelduna með nú-
verandi ríkisstjóm um leið og tæki-
færi gæfist. Svipaðir hugarórar
virðast hafa búið um sig í heilabúum
annarra stjómarsinna og má í því
sambandi vísa til orða kratans Öss-
urar Skarphéðinssonar í fyrmefnd-
um morgunþætti.
í fréttum Rlkisútvarpsins sl.
sunnudag leit svo enn ein útlegg-
ingin á mögulegri stjórnarþátttöku
„Það er vandlifað 1
heimi stjórnmálanna.
Allt sem sagt er eða
ósagt látið, er opið fyrir
túlkunum manna með
villt ímyndunarafl. Til
áð auðvelda þeim að
halda sér niðri á jörð-
inni er sjálfsagt að
benda á nokkra vegvísa
Kvennalistans í stjórn-
málum.“
Kvennalistans dagsins ljÖs. Frétta-
stofan þjófstartaði stjórnarmyndun-
arviðræðum með því að fullyrða að
Kvennalistinn setti hækkun lág-
markslauna sem skilyrði fyrir ríkis-
stjórnarþátttöku.
Það er vandlifað í heimi stjórn-
málanna. Allt sem sagt er eða ósagt
látið, er opið fyrir túlkunum manna
með villt ímyndunarafl. Til að auð-
velda þeim að halda sér niðri á jörð-
inni er sjálfsagt að benda á nokkra
vegvísa Kvennalistans í stjórnmál-
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir
um.
í fyrsta lagi eiga stjómarmynd-
unarviðræður ekki að hefjast fyrr
en að kosningum loknum og mögu-
leikar okkar, sem annarra, til að
koma málum okkar fram ráðast
ekki síst af kjörfylginu. Og af því
við viljum sjálfar vita hvar við
stöndum leggjum við hugsjónir okk-
ar og máistað undir dóm kjósenda
en förum ekki í kosningar á fölskum
forsendum, eins og nú er því miður
títt.
í öðru lagi verða kjósendur að
geta treyst því að áherslumál okkar
í kosningum verði jafnframt þau
mál sem við leggjum mesta áherslu
á í stjórnarmyndunarviðræðum.
Þessi mál liggja nú þegar fyrir. Þau
eru: Launa- og kjaramál hinna
lægstlaunuðu, en í þeim hópi eru
konur í miklum meirihluta; At-
vinnuuppbygging, en í öllum kjör-
dæmum landsins er atvinnuleysi
kvenna talsvert meira en karla;
Fjölskyldumál, því sjálfstæði og
frelsi kvenna er óijúfanlega tengt
því að samfélagið búi vei að fjöl-
skyldunni, og síðast en ekki síst
umhverfismál vegna þess að við
gerum okkur grein fyrir að lífsskil-
yrði okkar allra ráðast af því að
við lifum í sátt við náttúruna en
misbjóðum henni ekki.
í þriðja lagi eigum við aðeins
eina óskastjórn og það er sú stjórn
sem er reiðubúin til að gefa málefn-
um Kvennalistans sem mest vægi.
Við þekkjum flokkana og vitum að
hveiju við göngum í stjórnarmynd-
unarviðræðum, ef til þeirra kemur
á annað borð. Hinu hafa flokkarnir
ekki svarað, og mér vitanlega hefur
sú spurning ekki brunnið á vörum
fréttahaukanna, hvort þeir séu til-
búnir fyrir okkur?
Höfundur skipnr 1. sæti
Kvennalistans í Reykja vík í
komandi kosningum.