Morgunblaðið - 23.03.1991, Blaðsíða 29

28
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. MARZ 1991

Árvakur, Reykjavík
HaraldurSveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1100 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 100 kr. eintakið.
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Kosningavíxill
Ríkisstjórnin og stuðnings-
flokkar hennar misstu gjör-
samlega stjórn á ríkisfjármálun-
um síðustu daga fyrir þingrofið.
Ráðherrar og stjórnarliðar
kepptust um að troða útgjaldalið-
um inn á lánsfjárlög, sem þeir
telja að geti orðið sér til fram-
dráttar í kosningabaráttunni.
Öngþveitið á Alþingi á rætur í
þessum rammaslag stjórnarliðs-
ins. Ríkisstjórnin gafst hreinlega
upp á því að reyna að hafa tök
á þróuninni, enda voru það ekki
sízt ráðherrarnir sjáífir, sem tóku
hvað ákafastan þátt í uppboðs-
markaði lánsíjárlaganna.
Ábyrgð og fyrirhyggja var látin
sigla sinn sjó.
Þegar upp var staðið hafði
stjórnarliðið samþykkt hæsta
kosningavíxil, sem sögur fara af.
Lánsfjárlögin heimila ríkisstjórn-
inni að taka allt að 25 milljarða
króna — tuttugu og fimm þúsund
milljónir — að láni innanlands
og utan. Þetta eru svo háar töl-
ur, að almenningur á erfitt með
að skilja þær. Upphæð lánsfjár-
laganna hefur stórhækkað frá
því sem ríkisstjórnin ráðgerði í
vetrarbyijun. Mestur hluti þeirra
milljarða, sem bættust við láns-
heimildirnar, komu til síðustu
daga þingsins vegna kosninga-
skjálffa ríkisstjórnarflokkanna.
A fleiðingar þessa bruðls munu
verða alvarlegar í efnahagslífi
þjóðarinnar. Ætlunin er að taka
langstærstan hluta þessa fjár-
magns að láni innanlands. Það
mun að sjálfsögðu þrýsta upp
vöxtunum eins og miklar lántök-
ur ríkissjóðs hafa gert síðustu
misserin. Þetta er athyglisvert
miðað við síendurteknar yfirlýs-
ingar forsætisráðherrans um
vilja hans til að ná vöxtunum
niður. Það hefur verið stefna
ríkisstjórnarinnar { ríkisfjármál-
um, sem hefur haldið uppi vöxt-
um í landinu. Athafnir ríkis-
stjórnarinnar sjálfrar hafa geng-
ið þvert á yfírlýsingar forsætis-
ráðherrans. Og nú á að ganga
lengra í lántökum en nokkru
sinni fyrr. Það væri fróðlegt að
heyra álit Steingríms Hermanns-
sonar á þessu, eða mun hann
snúa vöm í sókn með nýjum árás-
um á Seðlabankann og banka-
kerfið?
Samkvæmt upplýsingum Þjóð-
hagsstofnunar tóku opinberir
aðilar 40% af nýjum sparnaði að
láni á sl. ári og stefnir í að það
verði 65-70% á þessu ári. Það
verða því aðeins um 30-35% eft-
ir fyrir atvinnulífið og einstakl-
inga. Það sér hver heilvita mað-
ur, að þetta dæmi gengur ekki
upp. Það eru því miklar líkur á
því, að bæði opinberir aðilar og
atvinnulífið verði að afla lánsfjár
erlendis. Slíkt innstreymi pen-
inga mun hafa þenslu í förtmeð
sér — aukna verðbólgu.
Ríkisstjórnin og stuðningslið
hefur sýnt slíkt ábyrgðarleysi í
ríkisfjármálum, að þjóðin mun
súpa af því seyðið um langa
framtíð. Ríkissjóður hefur verið
rekinn með um 30 milljarða
króna halla árin 1988-1991,
þrátt fyrir 16 milljarða króna
skattahækkanir. Stórfelldar lán-
tökur innanlands og utan hafa
dunið yfir, skuldbindingar ríkis-
ins og ábyrgðir. Pálmi Jónsson,
sem sæti á í fjárveitinganefnd
Alþingis, hefur sýnt fram á, að
þessar skuldbindingar, ásamt
uppsöfnuðum halla ríkissjóðs á
tíma ríkisstjórnar Steingríms
Hermannssonar, nemi a.m.k.
53,5 milljörðum króna. Þessar
skuldaklyfjar, ásamt vöxtum og
kostnaði, verða landsmenn að
greiða næstu árin. Inn í þetta
dæmi vantar ýmsar skuldbind-
ingar ríkissjóðs, auk mikillar
fjárvöntunar sjóðakerfisins og
ríkisstofnana. Fjárhagsvandi
Ríkisspítalanna er enn óleystur
og blasir við stórfelldur niður-
skurður í starfsemi spítalanna
verði ekkert að gert fljótlega.
Það er svo sem eftir öðru, að í
öllum þessum fjáraustri sé hlutur
sjúkra fyrir borð borinn.
í miðju því stjórnleysi sem ríkir
í opinberum fjármálum, hefur
ríkisstjórnin ákveðið tuga millj-
arða króna útgjöld næstu árin,
samþykktum á Alþingi. Nægir
þar að nefna 25 milljarða vega-
áætlun næstu fjögur árin með
tilheyrandi hækkun skatta á
umferðinni. Nýr búvörusamning-
ur hefur verið undirritaður, sem
felur í sér 30-40 milljarða króna
útgjöld. Ótaldir milijarðar króna
bætast við vegna nýrra grunn-
skólalaga. Að ekki sé minnst á
milljarðana, sem vantar til við-
halds og endurbóta á opinberum
byggingum.
Þjóðarsáttin, sem fólst í samn-
ingum aðila vinnumarkaðarins,
hefur borið ríkulegan ávöxt.
Verðbólgan hefur verið lægri að
undanförnu en um áratuga skeið.
Stöðugleiki og aðhald í efna-
hagslífinu er forsenda þess að
unnt sé að sigrast á verðbólg-
unni til frambúðar.
Þjóðarhagsmunir krefjast þess
að hóflegir kjarasamningar verði
gerðir næsta haust til að koma
í veg fyrir nýja kollsteypu í efna-
hagslífinu og óðaverðbólgu.
Framferði svonefndrar ríkis-
stjórnar jafnréttis og félags-
hyggju í ríkisfjármálum er mesta
ógnunin við endurnýjun þjóðar-
sáttar. Óráðsía ríkisstjórnarinnar
og upplausnin í stjórnarliðinu að
undanförnu hefur þegar valdið
ókyrrð á vinnumarkaðnum.
Nýrrar ríkisstjórnar bíður það
mikla verkefni að snúa óheilla-
þróuninni
GRISKIR
HARMT.F.TKTR
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Grískir harmleikir.
Æskílos, Sófókles, Evrípídes.
Helgi Hálfdanarson þýddi.
Mál og menning. Reykjavík. 1990.
1198 bls.
Flestum þætti sá maður hafa set-
ið vel í söðli sem hefur gefið þjóð
sinni allan Shakespeare í snilldar-
þýðingu. En þegar sami maður kem-
ur með alla grísku harmleikina verð-
ur ritara orðs vant. Svo óvenjulegt
og einstætt er þetta. Ekki síst þegar
þess er gætt að þessi mikilvirki þýð-
andi hefur skilað öðru starfi allan
starfsaldur sinn .og auk þess ritað
margt annað bæði í bundnu máli og
lausu.
Það er stór gjöf að fá á íslenska
tungu grísku harmleikina, allt sem
varðveitt er eftir jöfrana þijár Æsk-
ílos, Sófókles og Evrípídes, á fögru
máli og eins rétt þýdda og hægt er
að ætlast til.
Það sem hér fer á eftir er einung-
is yfirborðsleg kynning á grískri leik-
ritun í fornöld og ýmsu þar að lút-
andi. Ritdómur getur þetta ekki
kallast nema að afar óverulegu leyti.
Til þess þyrfti samanburð á frum-
texta og þýðingu. Það er gífurlegt
verk sem er auk þess ekki á færi
þess sem hér heldur um penna.
Hið svonefnda klassíska tímabil
grískrar fornaldar telst ná yfir árin
480 til 323 f. Kr. Árið 480 unnu
Grikkir frægan sigur á Persum við
eyjuna Salamis. Það varð upphaf
efnahagslegrar velsældar Aþeninga
og menningarlegs blómaskeiðs. Árið
323 lést Alexander mikli, sem hafði
fáum árum áður lagt allt Grikkland
undir sig ásamt dijúgum hluta
heimsbyggðarinnar. Eftir dauða
hans fluttust menningarmiðstöðvar
hins gríska málsvæðis frá Grikklandi
og annað tímaskeið — hellenska
tímabilið — er talið hefjast.
Hið klassíska tímabil er ekki að
ófyrirsynju nefnt svo. Enda þótt
mikil bókmenntaverk væru samin
fyrir þann tíma (og ber Hómerskvið-
ur vitaskuld hæst) er ótrúleg gróska
á þessum 150 árum. Þá eru uppi
leikritaskáldin Æskflos, Sófókles,
Evrípídes og Aristófanes, mynd-
höggvarinn mikli Fídías, sagnaritar-
arnir Heródótos og Þúkídídes, heim-
spekingarnir Platón og Aristóteles
og mælskusnillingurinn Demosþe-
nes. Eru þá einungis þeir allra þekkt-
ustu nefndir.
Leikritun skipaði einstaklega veg-
legan sess í þessari miklu menning-
arstarfsemi. Hlutverk hennar var
margþætt: trúarlegt, siðferðislegt,
pólitískt, listrænt og sjálfsagt hefur
skemmtihlutverkið einnig verið
nokkurt. Og merkilegt er það að
harmleikjaskáldin þijú sem mestrar
frægðar hafa notið voru öll samtíma-
menn um skeið. Æskílos var elstur
þeirra, f. 525, d. 456; næstur kom
Sófókles, f. 496, d. 406. Sófókles
var því um fertugt þegar Æskílos
lést. Yngstur var Evrípídes, talinn
fæddur um 485 og hann lést sama
ár og Sófókles, 406.
Þjóðsagan hefur viljað tengja
þessa þijá höfðingja leiklistar saman
með Salamis, hinu mikla gæfunafni
grískrar sögu. Æskílos barðist við
Persa. Sófókles söng í drengjakórn-
um sem fagnaði sigri og Evrípídes
fæddist á Salamis daginn sem sigur
var unninn. Þannig var Salamissig-
urinn gæfusamlegur á fieiri en eina
lund að mati Forngrikkja.
Þessir þrír menn voru ekki ein-
ungis snillingar í skáldskapargrein
sinni heldur voru þeir og mikilvirkir.
Talið er að Æskílos hafi samið 90
leikrit (titlar 80 leikrita eru kunnir),
Sófókles 123 og Evrípídes 92. Ein-
ungis örlítið brot er varðveitt. Eftir
þá Æskílos og Sófókles eigum við
nú sjö leikrit eftir hvorn þeirra og
18 eftir Evrípídes. Þessi skáld-
skaparauður sem upphaflega var lið-
lega 300 leikrit er því nú aðeins 32
verk heil. Og áreiðanlega eru leikrit-
in 300 ekki nema lítill hluti alls þess
sem samið var-á þessum tíma. Raun-
ar er vitað um nöfn annarra höfunda
og titla á sumum verka þeirra.
Grísk leikritun á dögum þeirra
þrímenninga var nokkuð föst í snið-
um hvað form snerti. Var þar fylgt
hefðum sem taldar eru talsvert eldri
en Æskílos. Hvert leikrit hófst á
inngangi, venjulegast stuttum fram-
sagnarþætti, þar sem meginþema
leikritsins var kynnt áhorfendum
(prologos). Þá gekk kórinn fram og
söng upphafssöng sinn (parodos).
Kórinn stóð síðan á sviðinu uns
leiknum var lokið. Eftir parodos
skiptust svo á framsagnarþættir
(dialog) leikaranna, orðaskipti þeirra
og söngvar kórsins (standsöngvar;
stasima). Leikritinu lauk með út-
göngusöng kórsins (exodos). Díalóg-
arnir komu þannig inn á milli kór-
söngva og greindust samkvæmt því
sundur í þætti (episódíur).
Ávallt voru leikritin í bundnu
máli. Díalógar allir voru orktir undir
jambískum hætti. Mál þeirra var
attíska, bókmenntamál Aþeninga.
Kórsöngvarnir fylgdu aftur á móti
oft öðrum bragarháttum og voru
þeir breytilegir frá einum kórsöng
til annars. Hvað málfar varðar slógu
kórsöngvarnir gjarnan yfir í dórísku,
ljóðmál Spartveijanna. Jók þetta á
fjölbreytileika og áhrifamátt. Yfír-
leitt var málfar leikritanna nokkuð
upphafið og hátíðlegt og stundum
nokkuð fyrnt. Get ég ímyndað mér
að það hafi ekki ætíð verið fullkom-
lega auðskilið venjulegum aþenskum
leikhúsgestum.
Sagt" er að fyrir daga Æskílosar
hafi einungis einn leikari haft fram-
sögn (og þá væntanlega leikið fleiri
en eina persónu) og skipst á við leið-
toga kórs og kórinn. Æskílos fjölg-
aði leikurum um tvo, Sófókles í þtjá
og þar við sat. Fleiri urðu þeir ekki.
Enda þótt margvísleg menningar-
starfsemi stæði með miklum blóma
hjá Grikkjum á umræddu tímabili
getur maður engu að síður undrast
þann feiknarlega fjölda leikrita sem
saminn var. Fyrir því hljóta að hafa
verið sérstakar ástæður. Ein ástæð-
an ér a.m.k. augljós. Á hveiju vori,
í aprílmánuði, héldu Aþeningar
nokkurra daga trúarhátíð sem helg-
uð var Díónísosi eða Bakkosi. Snar
þáttur í þeim hátíðahöldum var
keppni um bestu leikrit ársins. Þótti
það mikill heiður að verða sigurveg-
ari, þó að verðlaunin væru ekki önn-
ur en vínviðarkrans. Ríkismaður ein-
hver kostaði uppfærslu leikritanna
(kóreg).
Æðstu embættismenn borgarinn-
ar (arkontar) völdu úr hópi umsækj-
enda þijú leikskáld sem fengu rétt
til að sýna leikrit sín á hátíðinni og
keppa sín á milli. Hver höfundur
sýndi fjögur leikrit. Þijú þeirra voru
harmleikir, oftast nær samstæðir
, (trílógía). Hið fjórða var svonefndur
púkaleikur (satíra), groddalegt gam-
anspil. Öll voru leikrit sama höfund-
ar sýnd á einum og sama degi. Auk
þess bættist við gamanleikur. Fengu
áhorfendur því fimm leikrit á sama
degi. Þessu hélt fram í þijá daga,
svo að sýningar urðu alls fimmtán.
Svo er að skilja að þetta hafi verið
eina sýningin á hveiju leikriti.
Einungis einn þrileikur er nú til
í heilu lagi. Það er Óresteia Æskílos-
ar (Agamemnon, Sáttafórn .og Holl-
vættir). Púkaleikur er einn til, Jöt-
unninn eftir Evrípídes. Enginn gam-
anleikur frá þessum tíma er til, nema
gamanleikir Aristófanesar.
Enda þótt leikrit eins og aðrar
bókmenntir rísi jafnan af grunni
hefða, standa þau einnig föstum
fótum í samtíð sinni. Höfundurinn
skynjar þann veruleika sem umlykur
hann og sér hann sínum augum.
Gildi verksins ræðst m.a. af því hvort
sýn skáldsins er dýpri og skarpari
en annarra og hvort hann á erindi
við áhorfendur. Krafan um skáldlega
fegurð og snilli sem að öðrum þræði
er fólgin í formi er jafnan sterk.
Sé miðað við framangreinda tíma-
bilsskiptingu (480-323) er tími höf-
undanna þriggja einungis þrír aldar-
fjórðungar, því að árið 406 eru þeir
allir látnir. Þessum tíma má í stærstu
dráttum skipta í þrennt eftir þeim
þjóðfélagslegu áherslum sem mest
gætir, þeim viðfangsefnum sem við
er að glíma og því andrúmi sem
skáldið lifir í.
Fyrstu þijátíu árin eða svo rflrir
bjartsýni meðal Aþenubúa. Trú
þeirra á sjálfa sig eftir Salamissigur-
inn er mikil. Þeir verða voldugir,
ríkir. Þeir eru stoltir af afrekum
sínum og stjórnarháttum sem þeir
telja til fyrirmyndar. Svo virðist sem
Æskílos hafi litið á það sem hlut-
verk sitt að styrkja trúarkennd sam-
landa sinna, halda þeim fastar að
trúarlegum veruleika og sér í lagi
að tengja fastar saman trú og sið-
ferði. Mest er honum í mun að minna
Aþeninga á að ofmetnast ekki, því
að dramb sé falli næst og gæfan
hverful. Einna greinilegast kemur
þetta fram í hinu sérstæða leikriti
hans Persunum.
Næsta tímabil má láta ná yfir
árin frá því í kringum miðja öldina
og til 430. Það tímabil einkennist
af sívaxandi velmegun, sterkri til-
finningu fyrir valdi og makt. Ný
kynslóð hefur vaxið úr grasi, sem
þekkti ekki annað nema af afspurn.
Hin trúarlegu mæti eru nú á undan-
haldi. Forn gildi eru ekki jafn sjálf-
sögð og sjálfgefin og áður var. Sóf-
istarnir, mælsku- og rökræðumeist-
ararnir koma til skjalanna með af-
stæðis- og efahyggju sína. Hugsun
mannsins, máttur hans til að skilja
og skýra og ráða lífi sínu verður í
fyrirrúmi.
Æskílos er nú fallinn í valinn en
Sófókles er á miðjum aldri. Hann
heldur að mestu stefnu forvera síns
enda mótaður fyrr á öldinni. í leikrit-
um háns er hlutverk guðanna enn
mikið og goðsagnir eru ívaf og uppi-
staða verka hans. En áherslurnar
breytast engu að síður. Siðferðileg
vandamál skerpast. Glíma mannsins
við sjálfan sig verður harðari og
samhliða því verður persónusköpun
skýrari. Við færumst nær mannin-
um, þó að guðirnir séu ávallt bak-
sviðs. Persónur eins og Ödípús og
Antígóna verða áheyrendum eftir-
minnilegar og lifandi miklu fremur
en t.a.m. Agamemnon, Elektra og
Órestes hjá Æskílosi.
Evrípídes er yngstur þessara
þriggja skálda og hjá honum gætir
hins nýja tíðaranda mest. Efahyggj-
an og rökhyggjan verða meira áber-
andi. Vandamálin verða milli manna.
Sektarkenndin heldur innreið sína.
Allur blær verka hans verður sál-
fræðilegri, pólitískari og þjóðfélags-
Iegri. Rýnt er dýpra í hug persón-
anna og ástand þeirra tengt meira
þjóðfélagslegum sviptingum.
Þriðja tímabilið frá 430 til 406
er allólíkt hinum fyrri. Það hófst
með skæðri drepsótt í Aþenu sem
leiddi miklar hörmungar yfir borg-
arbúa eins og Þúkídídes hefur lýst
á áhrifamikinn og eftirminnilegan
hátt. í kjölfar þess kom Pelops-
skagastríðið sem stóð í ein þijátíu
ár. Þar áttust við Aþeningar og
Spartveijar. Aþeningar guldu mikið
afhroð, misstu öll völd sín og auð.
j.u.

———
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. MARZ 1991
29
Æskílos
Sófókles
Þar lauk valda- og velmegunarskeiði
þeirra.
Evrípídes var athafnamikill höf-
undur mikinn hluta þessa tíma og
skoðanir hans leyndu sér ekki. Hann
var friðarsinni og mannvinur og
sagði Aþeningum óspart til synd-
anna. Hinir vígreifu og sjálfbirgings-
legu landar hans voru honum ekki
að skapi og gagnkvæmt var það víst.
Hann var úthrópaður og mátti oft
fara huldu höfði til að bjarga lífi
sínu. Bent hefur verið á að Evríp-
ídes sé allmiklu persónulegri í leikrit-
um sínum en forverar hans. T.a.m.
hefur einn fræðimaður nefnt að eft-
irfarandi orð sem hann leggur
Medeu í munn séu að líkindum töluð
frá hjarta hans sjálfs:
Hver hygginn maður skyldi varast villu þá
að kenna sínum bömum fleira en fjöldinn
veit.
Mörg þarflaus fræði er allt sem kæmi í
aðra hönd,
og af þeim sprettur meinfús hugur náung-
ans.
Því sá sem flytur fáráðlingum vísdómsorð,
mun ekki sagður hygginn, heldur dyggða-
laus;
og fari lof hans fram úr þeim sem vora helst
til spakra taldir, fetar heift í fótspor hans.
Nú brennir einmitt eldur þessi sjálfa mig,
því vakið hefur ýmsum öfund þekking mín;
(1.294-303)
Það kveður því vissulega við nokk-
uð annan tón hjá Evrípídesi en for-
verum hans. Oneitanlega er hann
miklu nær nútímanum en þeir. Fróð-
legt er t.a.m. í þessu samhengi að
bera saman Elektru-leikritin tvö,
annað eftir Sófókles og hitt eftir
Evrípídes.
Þijátíu og tvö eru leikritin sem
nú eru til heil eftir skáldin þrjú.
Æskílos á sjö þeirra: þríleikinn Ores-
teiu, sem byggir á eftirleik Tróju-
stríðsins, Persana, samtímaleikrit
um ófarir Persa við Salamiseyju, Sjö
gegn Þebu, Meyjar í nauðum og
Prómeþeif. Þijú seinustu leikritin
byggjast á goðsögnum. Það fyrsta
á Ödípúsarsögninni, sem varð skáld-
um mikið yrkisefni, hið næsta um
Danáosardætur og hið þriðja segir
frá Prómeþeifi sem hlaut grimmilega
refsingu fyrir að stela eldinum frá
guðunum og færa hann mönnum.
Sjö leikrit Sófóklesar eru Ödípús
konungur, Antígóna og Ödípús í
Kólónos, sem öll fjalla um Ödípúsar-
sögnina og af mörgum eru talin
hápunktur grískrar leikritunar
a.m.k. hvað skáldlega fegurð snert-
ir. Elektra er úr fiokki Trójusagna
sem og Ajax og Fíloktetes. Trakynj-
urnar taka svo efni úr Heraklesar-
sögnum.
Harmleikir Evrípídesar eru 17
varðveittir og eru þeirra þekktastir
vafalaust hið magnþrungna leikrit
Medea og Bakkynjurnar. Þar eru
konur aðalpersónur og var það nokk-
urt nýmæli, a.m.k. að svo væri rýnt
í sálarlíf þeirra sem þar vár gert.
Púkaleikurinn Jötunninn nýtur varla
mikillar hylli.
Haft er eftir þýska skáldinu
Schiller að þegar maður hafi lesið á
grísku sjötta (Násíkusönginn) í Ód-
ysseifskviðu sé óhætt að deyja, því
að lengra verði ekki komist í
lífsnautn. Minnisstæð er og sögnin
um drukkna gríska sjómanninn sem
Schliemann ungur að árum hitti á
hafnarknæpu. Sjómaðurinn kunni
utan að og var að fara með upphaf
Illíónskviðu. Svo heillaður varð
Schliemann af upplestrinum, þó að
hann skildi ekki orð í grísku að hann
borgaði sjómanninum fyrir að þylja
kaflann aftur og aftur og hét því
að helga það sem eftir væri ævinnar
grískri fornmenningu. Hvað sem
hæft er í sögninni varð Schliemann
þekktur fornleifafræðingur og gróf
upp Mykenuborg (borg Agamemn-
ons) og Trójuborg.
Þjóðsögur eru þetta vafalaust, en
í sérhverri þjóðsögu er jafnan sann-
leikskjarni. Forngríska er töfrandi
fagurt tungumál sem engan lætur
ósnortinn sem henni kynnist. Klið-
mýkt hennar og tjáningarmáttur,
sveigjanleiki, samræmi, orðgnótt og
dýpt er með ólíkindum. Hún ljær
hugsun manns vængi og blæs hugar-
flugi byr í segl.
Enda þótt maður kysi að lifa ör-
lítið lengur eru fegurstu kaflarnir í
Hómerskviðum og leikritum skáld-
anna þriggja unaðsleg lífsreynsla,
og enginn vafi er á því að grísku
harmleikirnir eiga frægð sína mikið
að þakka skáldlegri málfegurð, enda
þótt fáir geti notið hennar nú á dög-
um.
Þetta þýðir það jafnframt að þýð-
ingar þessara verka á erlend mál
geta sjaldnast orðið meira en fölur
skuggi. En hversu skarpur skugginn
verður ræðst þó ávallt af þrennu:
skáldlegri andagift þýðandans, trú-
festi hans við frumtexta og ná-
kvæmni og síðast en ekki síst á
hvaða mál þýtt er og valdi þýðand-
ans á því. Sjaldgæft er að allt þetta
fari saman.
í huga þess sem þetta ritar er
engum vafa bundið að íslensk tunga
hefur mikla yfirburði yfír flest önnur
nútímamál til þess að koma vel til
skila grískum skáldverkum. Skyld-
leiki málanna er mikill. Bæði eru
mikil sagnorðamál, samsetning orða
er auðveld og talsvert mikið notuð.
Bæði eru málin gagnsæ, hljómmikil
og ljóðræn. Yfir góðri íslensku hvílir
klassísk heiðríkja og tign líkt og i
grískunni. En veldur sá sem á held-
ur.
Talsvert er til af íslenskum þýð-
ingum á grískum skáldskap sem
hafa fæðst andvana þrátt fyrir góða
grískukunnáttu þýðandans vegna
þess að í þær vantaði hinn skáldlega
neista og þá fáguðu smekkvísi sem
nauðsynleg er. En til eru líka frábær-
ar þýðingar sem sýna hve máttur
íslenskunnar er mikiíl ef rétt er á
haidið. Þar ber vitaskuld hæst þýð-
ingar Sveinbjarnar Egilssonar á
Hómerskviðum. Þýðingar hans eru
í senn ótrúlega nákvæmar og undur-
fagrar, en — samt — einungis
skuggi. Það má raunar vera um-
hugsunarefni hversu mikil nýsköpun
tungunnar er fólgin í þýðingum
Sveinbjarnar. Með þeim sýndi hann
fram á hvílíkum þrótti tunga okkar
er búin, hversu aðlögunarhæfni
hennar er mikil, ljóðræn mýkt, hetju-
leg harka og orðgnótt. Með þýðing-
um sínum hleypti hann nýju lífi í
íslenskuna sem við höfum notið allt
til þessa dags, ekki síst fyrir tilstilli
lærisveins hans Jónasar Hallgríms-
sonar.
Helgi Hálfdanarson segist „ekk-
ert“ kunna í grísku og því megi það
kallast hæpin háttvisi af honum að
reyna að þýða verk eftir harmleikja-
skáldin miklu Æskílos, Sófókles og
Evrípídes. Nú háttar svo til að varla
eru aðrir en sérfræðingar er hafa
grísku að ævistarfi sem hægt er að
segja að „kunni“ þetta ’erfiða og
margslungna tungumál. Hinir eru
fleiri sem talist geta stautfærir, því
að þeir geta brotist í gegnum texta
með hjálp orðabóka og með stuðn-
ingi af erlendum þýðingum. Bágt á
ég með að trúa því að það sé rétt
hjá Helga að hann kunni „ekkert“.
Fremur hygg ég að hann sé í hópi
þessara síðarnefndu.
Af harmleikjunum eru tihþýðingar
á flest hin stærri nútímamál Evrópu.
Margar þeirra eru nákvæmar og
vandaðar. Frumtextarnir eru til í
fjöldamörgum fræðilegum útgáfum,
stundum með ítarlegum textaskýr-
ingum. Smávægilegur samanburður
á frumtextum og þýðingum Helga
Hálfdanarsonar leiðir í ljós að þýð-
ingar hans eru býsna nákvæmar og
stendur hann þar öðrum þýðendum
fyllilega á sporði. Skoðun á fáeinum
vafastöðum í frumtexta, þar sem
álitamál er hvaða leshátt skal nota
eða hvernig túlka ber sannfærði mig
um að hann hlýtur að hafa haft
skýringarit við höndina og valið þá
iausn sem líklegasta mátti telja
hveiju sinni. Helgi reynir yfirleitt
ekki að smeygja sér fram hjá vanda-
málum af þessu tagi heldur leitast
við að leysa þau. Það verður því
miður ekki sagt um alla þýðendur.
En jafnframt tel ég lítt hugsanlegt
að maður sem „ekkert“ kann í grísku
geti notfært sér skýringarit með
þessum hætti. Hann hlýtur að vera
„stautfær“.
Helgi hefur valið þann kost að
þýða á bundið mál. Skipar þar jamb-
að ljóðmál stórt rúm eins og í frum-
texta. Eins og þar er ekkert endarím
í þýðingunum, en hins vegar hefur
Helgi víðast hvar bætt við stuðlum
og höfuðstöfum, þó að stuðlasetning
sé einatt laus. Mjög vel fer á þessu
í íslenskri þýðingu, enda þótt það
breyti svip frá því sem er í frum-
texta. En óhætt er að fullyrða að
það er ekki heiglum hent að þýða á
þennan'hátt án þess að það komi
niður á eðlilegri lipurð tungutaksins.
Eins og fram kemur hér að fram-
an eru díalógar og orðaskipti rituð
á attísku, en kórsöngvar bregða
gjarnan yfir í dórískan mállýskublæ.
Þetta setur sterkan svip á leikritin.
Enginn vegur er að ná þessum mun
í þýðingum enda hygg ég að það
hafi ekki yerið reynt. Óneitanlega
verða þýðingar af þessum sökum
eitthvað daufari og einhæfari en á
máli höfundanna.
Aðalsmerki á þýðingum Helga
Hálfdanarsonar er skáldleg tök hans
og óbrigðul smekkvísi. Mætti nefna
mörg dæmi um snilli hans í þessum
efnum.
Lokakórsöngurinn (exodus) í Öd-
ípúsi konungi hefur _ löngum þótt
eftirminnilegur. Hann er það ekki
síður hjá Helga:
Sjáið, landar, Þebu þegnar! þar má líta
Odípús,
þann sern fræga gátu greiddi, og gerðist
herra ríkis vors.
Allir litu öfundsjúkum augum frama hans
*og tign.
Nú er hann í hörmunganna hyldjúp sokkinn
bjargarlaus.
Því skal fyrst að leiðarlokum lofað gengi
dauðlegs manns,
beðið þar til harmlaus hefur horfið burt og
lífið kvatt.
í Ödípús í Kólónos lætur Sófókles ^
kórinn syngja iofsöng um Kólónos.
En þar voru æskuheimkynni Sófó-
klesar. Þessi lofsöngur hefur ávallt
þótt undurfagur. Enda þótt Helgi
nái ekki flugi Sófóklesar sem varla
er von er þýðing hans mætavel gerð.
Hér er fyrri hluti kórsöngsins.
Hér á landinu fákum fræga
ferðalanpr mun hvíldar njóta.
Kólónos-byggðar foldin fijó
fagnar sóíguðsins heita kossi;
þar sem úr djúpum laufskóga leynum
líður náttgalans milda kvak,
hylja dimmbláir drúfuklasar
Díónísosar vafnings-kvisti;
hvorki fær sól af heiði skoðað
né heldur andvarinn strokið væng
þessi Bakkosar vígðu vé,
þar sem hann sveimar sæll um nætur
með sinni glöðu dísa-hirð.
Draumlilju vekur döggin skær
dag hvem, er roði í austri ljómar;
hún sem í árdaga höfuð krýndi
á helgum gyðjum, mæðgunum tveim,
undir gullbjörtum saffran-sveig.
Aldrei þrýtur þær uppsprettulindir
sem ala straumsveipi Kefísosar,
þar sem í tæram flaumi falla
fram yflr hafinn jarðar barm
ólgand’ af fijósemd ár og síð.
Listadísum var landið góða
löngum kært; og með gullnum taumum
ekur þar Afródíta.
(1. 668-693)
Svo að enn sé vitnað í Sófókles er
í Antígónu langur kórsöngur undur-
fagur og spaklegur. Þennan kórsöng
hefur Helgi þýtt af stakri snilld.
Hann hefst svo:
Margt er undrið, og niun þó víst
maðurinn sjálfur undur stærst.
Þar sem ólgandi hrímgrátt haf
hrannast úfíð í vetrar byl,
ristir hann kembdan kólgu-skafl
kili traustum á viðsjálsleið.
(1. 332-337)
Heyrt hef ég hvískrað um það að
þýðingar Helga Hálfdanarsonar þyki
of bókmenntalegar til þess að njóta
sín í leikhúsi og á full þungu máli.
Því seinna má svara með þeim skæt-
ingi. að vitaskuld hljóti þýðandinn
að gera ráð fyrir því að lesendur og
áheyrendur skilji íslensku. Hinu
fyrra má svara með fleiri orðum.
Grísku harmleikirnir eru bók-
menntaverk. Þeir eru samdir á há-
þróuðu bókmenntamáli og reynt er
á þanþol þess til hins ýtrasta. Mál
þeirra verður oft að teljast fremur
þungt. Svo sannarlega eru þeir ekki
skrifaðir á neinu „leikhúsmáli“ ef
með þeirri nafngift er átt við létt
og einfalt talmál daglegs lífs. Þeir
eru þaulunninn skáldskapur gerður
af miklum kunnáttumönnum. Liggur
ekki í hlutarins eðli að sómakær
þýðandi hlýtur að feta í þessi sömu
fótspor án þess að gera mál sitt of
uppskrúfað eða óeðlilega fyrnt?
Þetta hefur Helga tekist afár vel.
Undrast ég raunar hversu oft honum
tekst að gera orðræðu lipra og auð-
skilda án þess að úr verði flatn-
eskja. Og það þó að jambísku metri
og stuðlum sé trúlega haldið. En
vandi upplesarans eða leikarans er
ekki heldur smár og hefur aldrei
verið. Það verður ennfremur að telj-
ast nokkuð sjálfsagt að væntanlegir
leikhúsgestir lesi leikritin vandlega
heima hjá sér áður en þeir horfa á
þau í leikhúsi. Og nú eru heimatök-
in hæg þar sem þau eru öll komin
á prent.
Helgi Hálfdanarson hefur fært
íslenskum lesendum miklar gersem-
ar með þessum þýðingum sínum svo
vel sem þær eru gerðar. Að verðlaun-
um væri hann vel kominn. En þar
sem hann þiggur víst ekki slíkt þó
að í boði væri verður hlýr hugur
þakklátra lesenda að nægja.
Útgáfa harmleikjanna er vel úr
garði gerð innan sinna marka. Samt
hlýt ég að láta þá skoðun í ljós að
fremur hefði ég kosið að sjá hana í
þremúr bindum, hvern höfund í bók
fyrir sig og í minna broti. Tólfhundr-
uð blaðsiðna doðrant er fullmikið
fyrir minn smekk. Band bókarinnar
er bersýnilega ekki nógu veigamikið.
Eftir nokkurn lestur er kjölurinn á
mínu eintaki brotinn og farinn að
ljókka. Hann endist varla lengi.
——.______________________________________