Morgunblaðið - 18.04.1991, Blaðsíða 64

64
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 18. APRIL 1991
Um Vatns er þörf
eftirJón Jónsson
Á sl. ári sendi Bókaútgáfa Menn-
ingarsjóðs frá sér bókina Vatns er
þörf eftir Sigurjón Rist vatnamæl-
ingamann. Þetta er myndarlegt rit í
stóru broti 248 bls. lesmál, töflur,
kort, línurit, nafnaskrá o'fl.
Bókin er fyrst og fremst saga
þeirrar þýðingarmiklu starfsemi, sem
er eða tengist mæiingum á, einkum
straumvötnum íslands, en fer jafn-
framt talsvert út fyrir svið beinna
mælinga. Jafnframt er hún starfs-
saga Sigurjóns Rist, sem í starfi sínu
varð nánast þjóðsagnapersóna sök-
um ótrúlegs dugnaðar og algerrar
ósérhlífni. Harla ólíklegt sýnist mér
að nokkur vatnamælingamaður eigi
eftir að feta í fótspor hans og skila
af sér hliðstæðu verki. Mér hefur
virst að Vatnamælingar hafi, sem
næst frá upphafi, mætt meiri skiln-
ingi og notið meiri hylli almennings
en vel flestar aðrar greinar rann-
sóknarstarfsemi og mun það ekki
síst að þakka eldmóði Sigurjóns við
þessi störf, sem lengi frameftir voru
unnin við vægast sagt frUmstæð
skilyrði, sem kröfðust þess að sá sem
að verki gekk væri járnkarl, sem
„bognar aldrei, brotnar í bylnum
stóra seinast“.
Bók sem þessa gat engin skrifað
nema Siguijón. Hann er algjör braut-
ryðjandi í þessu starfi og hefur mót-
að það frá byijun. Jafnan er starf
slíks manns hvorki skilið né metið
til fulls fyrr en brautryðjandinn sjálf-
ur er allur, og þeim sem eftir koma
hættir við að gleyma þeim sem
grunninn hlóð.
Bókin skiptist í 4 megin kafla. I
fyrsta kaflanum er einkum fjallað
um aðdraganda að stofnun Vatna-
mælinga, fyrstu mælinga á íslensk-
um straumvötnum og þann útbúnað,
sem þá stóð til boða við framkvæmd
slíkra starfa. Er það að miklu leyti
tekið úr fyrri bók höfundar, „Islensk
vötn I, sem út kom 1956. Svo fylgir
greinargerð fyrir hvemig að mæling-
um var staðið og hvernig niðurstöð-
um er komið til skila. Allt er þetta
greinargóð frásögn í ljósu máli, en
gjarnan hefði ég, með þessum kafla,
séð einhveijar frásagnir af því starfi
og striti Siguijóns og félaga, því það
ætla ég að hann muni hafa í fórum
sínum eitt og annað slíkt, sem koma
mætti fyrir almennings sjónir og sem
auka mundi skilning á þeim erfiðleik-
um, sem við var að stríða meðan
nánast öll tækni var á gelgjuskeiði
á landi hér.
Slíkar frásagnir hefðu getað glætt
bókina meira lífí, en að jafnaði er
þess ekki vanþörf í riti, sem fyrst
og fremst er af fræðilegum toga.
Næst er fjallað um vatnsfallateg-
undir, og skal þar að fáu einu vikið.
Ekki kannast ég við að talað væri
um foravötn í Skaftafellssýslu, en
forir eru vel þekkt fyrirbæri í jökulá
með fínan sandbotn og hægan.
straum, og ekki er orðið enn horfið
úr málinu meðal þeirra er til þekkja
enda þótt það, án efa, sé á undan-
haldi jafnt því sem fátækt í málfari
virðist fara í vöxt. Forir er dýpra
vatn neðan við brot og yfirleitt með
fastan botn, en kanturinn, brotið
sjálft ofan við, á mótum brots og
forar, laus og sandurinn þar á hreyf-
ingu. Þetta þekkja þeir vel, sem stun-
duðu silungsveiði í Landbrotsvötn-
um, því fiskurinn hélt sig einkum í
forunum. Þetta lærðist á þeim tíma
þegar fijálsræði var meira í þessum
málum og veitt var í net, sem látin
voru reka með straumi. Skábrot
þekki ég ekki úr mínu héraði enda
er brot brot vegna þess að það Iigg-
ur á ská við megin stefnu straums-
ins, sem það brýtur. í kaflanum um
myndun jökla hefði hæft að minna
á Svein Pálsson og skýringu hans á
eðli skriðjökla, til viðbótar við skiln-
ing skaftfellskra bænda annars veg-
ar, og saltpéturskenningu lærðra
þess tíma hins vegar. í kaflanum um
flóð og hættur af þeim er jökulhlaup-
unum heldur þröngur stakkur skor-
inn. Nokkuð hefur, í seinni tíð, farið
að tíðkast að stórhlaup séu nefnd
hamfarahlaup, en rétt væri í því sam-
bandi að gera sér fyrst grein fyrir
úr hvaða ham er farið. Apalhraunk-
argi er ómögulegt orð og minnir
óþægilega á hið ömurlega valkostur
þar sem klúðrað er saman tveim orð-
um með sömu merkingu.
Ekki veit ég hvenær eða hver tók
fyrst upp á því að nota orðið apal-
hraun um úfíð hraun, en í minni
sveit var apalgrýti haft um núið,
meira eða minna hnöttótt gijót í ár-
farvegum. Úfið hraun heitir þar
kargi, sem öllum er auðskilið. Er
nú komið að þriðja megin kafla bók-
arinnar: Ár og vötn í einstökum
landshlutum. í honum er farin hring-
ferð um landið og hvert svæði tekið
sérstaklega fyrir. Deila má um, en
að mati þess er þetta ritar, telst
spursmál hvort þetta hefði ekki verið
betri niðurröðun efnisins í heild eftir
fyrsta yfirlit og hver þáttur gerður
nokkuð fyllri. Eins og nú er minnir
bókin nokkuð á árkvísl, sem kastast
til og frá í breytilegum farvegi. Held-
ur er óheppilegt að segja að jökullinn
hafi ýtt á undan sér malaröldunni
þar eð alda sú er ekki nema að litlum
hluta til orðin á þann hátt, og ennþá
óheppilegra er að segja að jökullinn
hafi skorið sig niður í aurinn. Von-
andi er þarna um hrein pennaglöp
að ræða. Leitt er að sjá, í svona riti,
það nafnarugl, sem átt hefur sér
stað um Sandgígjukvísl, sem svo
hefur heitið frá upphafi, en nú er
farið að kalla Gígju og mun þar um
að kenna einhverri áráttu utanhér-
aðsmanna, sem ekki þekkja uppruna
nafnsins, en það þýðir einfaldlega
kvíslin við Sandgígjuna eða sandgíj-
urnar, en svo heita fremstu, og mjög
gömlu jökulöldurnar á þessu svæði.
Það er hreinn ósiður að breyta göml-
um örnefnum. Ekki er Núpsá bara
dragá því í hana falla Bergvatnsá
eystri og vestri, sem þrátt fyrir nafn-
ið koma báðar úr jökli, enda þótt lítið
vatn sé jafnan í þeim nema að sumri
til. Núpsvötn heita svo, eftir að Súla
og Núpsá koma saman. Mælir er við
Hverfisfljót, en þess ekki getið.
Hvað varðar Útfallið úr Langasjó
má geta þess, til fróðleiks, að það
var Guðmundur Guðmundsson
(1855—1930) í Holti á Síðu, sem í
bréfi til Þorvaldar Thoroddsen sagði
honum frá Útfallinu. Fossberi er
óþörf og þýðingarlaus orðatilgerð.
Málvenja innan sveita er Ásavatn
ekki Ása-Eldvatn. Hvers vegna er
ekki minnst á þann fúla læk, sem
heitir Jökulsá á Sólheimasandi? Hún
á sér þó allmerka sögu að fornu og
nýju, og jökuilinn ekki síður. Sitthvað
er vitað um Markarfljót og breyting-
ar á fai-vegum þess á liðnum öldum,
sem ástæða væri til að geta um.
Sigurjón Rist
Nokkrir bæir, sem landfræðilega til-
heyra Landeyjum tilheyra Eyjafjalla-
sveit, og er það án efa að rekja til
þess að fljótið hefur fyrrum runnið
vestan þeirra. Einnig rann það um
aldar skeið austur með Fjöllunum
og í Holtsós. Leifar af bökkum þess
frá þeim tíma er að sjá í túninu að
Hamragörðum.
Stórárnar á Suðurlandsundirlendi,
Þjórsá, Ölfusá og Sogið, fá umfjöllun
á aðeins 6 blaðsíðum og má það
vart minna vera. Stuttir kaflar um
vatnsmyllur, vatnsaflsrafstöðvar og
áveitur er lítill þáttur úr athafnasögu
liðins tíma. Varðandi heimilisraf-
stöðvar hefur rúmsins vegna fátt
eitt verið hægt að nefna. Þáttur
Bjarna í Hólmi og þess dverghaga
manns Eiríks í Svinadal, sem ekki
var neinn eftirbátur Bjarna, en ekki
ómerkur.
Loks skal svo nefna að stungið
hefur verið inn í ritið nokkrum þátt-
um, sem Siguijón er ekki höfundur
að. Sumt af því, sem þar er ritað,
er þarfur viðbætir til skýringar og
fróðleiks. Annað er naumast til ann-
ars en að vekja nokkra undrun le-
sanda. Taki maður sér penna í hönd
til þess að festa orð á blað, er ástæða
til að gera sér ljóst hvort hlutaðeig-
andi hafi eitthvað að segja og í öðru
lagi hvort ætlunin sé í raun að segja
eitthvað. Vera má að nauðsynlegt
teljist að skilgreina einfaldan hlut
eftir einhveijum djúphugsuðum eðl-
isfræðilegum leiðum þó ekki sé til
annars en að sýna djúpstæðan Iær-
dóm, en þá ber jafnframt að gæta
þess að ekki verði slíkt málfarslegt
klúður úr, að venjulegur lesandi fyr-
irverði sig fyrir að lesa oftar en einu
sinni.
Jarðgrunnur er að mínu mati
óþarft orð fyrir laus jarðlög. Líklega
er þar á ferð hin alkunna nafnorða-
sýki. Dálítið fínnst mér skrítið að
tala um snertifleti fræðigreina, en
fremur má það heita smekksatriði.
í greinunum um grunnvatn,
vatnsnám, og vatnsveitur hefði vart
getað talist ofrausn þótt minnst hefði
verið á að á vegum Jarðhitadeildar
hafí farið fram umtalsverð aðstoð
og ráðgjöf til bæjarfélaga, fyrirtækja
og einstaklinga í sambandi við öflun
neysluvatns. Náði sú starfsemi til
landsins alls og hafði verið við lýði
a.m.k. nokkuð á annan áratug áður
en Jarðkönnunardeild og Vatnsorku-
deild urðu til. Þess má og geta að
út frá rannsóknum og ráðleggingum
frá þeirri deild hófust boranir í Heið-
mörk á vegum Vatnsveitu Reykjavík-
ur. Dálítið skrítið að ganga framhjá
þessu úr því að minnst var á þessi
mál. Að segja að vatn komi „úr
sprunguskörum" er furðuleg rass-
baga. (Sbr. texta við mynd á bls.
72). Eins og getið er í formála er
bókin fyrst og fremst heimildarrit,
þar sem safnað hefur verið saman í
eitt miklum fjölda upplýsinga, sem
dreifðar eru í skýrslum og almenn-
ingi því ekki auðveldlega aðgengileg-
ar. Mesta gildi bókarinnar er í þessu
fólgið og ber höfundi og útgefanda
þakkir fyrir. í heild er þetta mikið
rit, sem sómir sér vel og ekki verður
framhjá gengið, þegar um þessi mál
er íjallað.
Hver ein starfsemi er háð aðstæð-
um og viðhorfum síns tíma. Allt hlýt-
ur að breytast, þróast með aukinni
þekkingu og endurbættri tækni.
Kyrrstaða er ekki til. Jafnvel dauð-
inn sjálfur er ekki kyrrstaða. Að ytra
útliti er bókin tiltalandi, prentuð á
góðan pappír, kortin greinileg, en
línuritin sum hefðu grætt á að vera
nokkuð stærri. Ljósmyndir teljast
mér vera 50, þar af 14 í litum. Nokkr-
ar myndir frá hendi Odds Sigurðs-
sonar verða að teljast frábærar, enda
ætla ég hann okkar snjallasta nátt-
úruljósmyndara núna.
Höfundur erjarðfræðingur.
Þjóðaratkvæði um
EES-samningana
eftir Birgi Björn
Sigmjónsson
1. Sjálfstæði íslands
og aðild að EES
í þáttaröð sjónvarpsins um Evr-
ópska efnahagssvæðið EES og EB
komu fram ýmsar nýjar upplýsing-
ar. Það varð til að mynda Ijóst að
einungis formaður Sjálfstæðis-
flokksins af forystumönnum stjórn-
málaflokkanna virtist gera sér fulla
grein fyrir því að aðild að Evrópsku
efnahagssvæði er í eðli sínu afar
svipuð aðild að Evrópubandalaginu.
Þar er fyrst og fremst stigsmunur
en ekki eðlismunur eins og hann
benti á.
Aðild að Evrópska efnahags-
svæðinu, EES, mun — ef af verður
— fela í sér eftirfarandi þijú megin-
atriði:
(1) ísland verður að samþykkja
þá höfuðreglu að sameiginleg lög
og reglugerðir Evrópubandalagsins
gildi á Islandi. Löggjafarvald er
þannig fært að hluta undir Rómar-
sáttmálann, ráðherraráð Evrópu-
bandalagsins og framkvæmda-
stjórn Evrópubandalagsins.
(2) ísland verður einnig að sam-
þykkja að framkvæmdavald hvað
varðar afleiðingar af samkeppnis-
f'ej
e.t.v.
éira verðisett undir eftirlr
tm
indir
yfirþjóðlegrar stofnunar. Fram-
kvæmdavald er þannig að hluta
fært undir áhrifasvæði EB og yfir-
þjóðlega stofnun.
(3) ísland verður ennfremur að
sætta sig við að æðsta dómsvald í
mikilvægum málaflokkum heyri
undir sameiginlegan dómstól
EFTA-ríkja eða EB- og EFTA-
ríkja. Dómsvald er þannig sömuleið-
is fært úr landinu undir yfírþjóðlega
stofnun.
Að sjálfsögðu er stigsmunur á
aðild að EES og EB. En ofangreind
þijú atriði sýna að aðild að Evr-
ópsku efnahagssvæði varðar horn-
steina stjórnarskrár Islands og
grundvallaratriði fullvalda ríkis.
Samningar um aðild íslands að EES
fela í sér samninga um breytingar
á stjómarskrá landsins.
2. Umboðslaus ríkisstjórn
í EES-viðræðum
RíkiSstjórn íslands er umboðs-
laus í viðræðum um Evrópskt efna-
hagssvæði. Ríkisstjórnin hefur ekki
fengið umboð þjóðarinnar til að
taka þátt í viðræðum sem fela í sér
framsal á hluta af stjórnarskrár-
bundnum alriðum. Ríkisstjórnin
hefur þaðán af síður spuil þjóðina
hvort hún vilji framselja hluta af
sjálfstæði og fullveldi undir yfír-
þjóðlegar stofnanir í skiptum fyrir
tímabundnar tollaívilnanir. Slíkt
umboð hefur ríkisstjórnin ekki og
mun vonandi ekki fá.
Samkvæmt íslenskri stjórnarskrá
er ríkisvaldið þrígreint. í viðræðum
sínum við EB er ríkisstjórnin að
stinga upp á umfangsmiklum breyt-
ingum á þessari skipan. Auk „inn-
flutnings" á lögum EB hefur ríkis-
stjórnin gengist undir að komið
verði á yfírþjóðlegum dómstóli.
Hvorki alþingi né ríkisstjórn geta
gengið frá slíkri breytingu. Breyt-
ingar á stjórnarskrá íslands skal
bera undir þjóðaratkvæði.
Framferði ríkisstjórnarinnar er
eiginlega með eindæmum. Ríkis-
stjórnin hefur fallist á í viðræðum
EB- og EFTA-ríkja — án samráðs
við alþingi — að ineginbálkar laga
Evrópubandalagsins verði að
íslenskum lögum. Þetta voru for-
sendur EB og ríkisstjórn íslands
hefur gengið að þeim. Auðvitað
veit íslenskur almenningur að ríkis-
stjórnin virðir ekki þingmenn mikils
en allir vita að ríkisstjórnin fer ekki
með löggjafarvaldið í landinu. í stað
þess að leggja slíkt mál fyrir al-
þingi eru lagabálkarnir sendir lög-
giltum skjalaþýðendum til að und-
irbúa formlega birtingu þeirra. En
þjóðin veitti þingmönnum umboð
sitt til lagasetningar og ekki ríkis-
stjórn.
Utanríkisráðherra virðist ekki
vera þeirrar skoðunar að hann þurfi
Birgir Björn Sigurjónsson
sérstakt umboð til viðræðna við
erlend ríki um samstarf sem byggir
m.a. á breytingum á efni stjórnar-
skrár landsins. Viðhorf ríkisstjórn-
arinnar til stjórnskipunarlaga er
þekkt. Hinn 3. ágúst sl. setti ríkis-
stjórnin bráðabirgðalög á dóm
æðsta dómsvalds í landinu á sviði
vinnuréttar. Ég tel að einmitt þessi
bráðabirgðalög sanni að ríkisstjórn-
inni er ekki treystandi til að virða
grundvallarleikreglur þjóðfélags
okkar. Þeir skilja þær einfaldlega
ekki. Þess vegna er þeim ekki
treystandi í samningsgerðinni um
EES.
3. Krafa um málsmeðferð
Nú er talað um að senn dragi til
úrslita; að skammt sé að bíða þess
að Island og hin EFTA-ríkin gangi
frá samningi við EB um hið Evr-
ópska efnahagssvæði. Skjalaþýð-
endur eru sem næst tilbúnir með
nýja lögbók fyrir íslendinga ættaða
frá EB. A til Ö í nýju lögbókinni
eru fríðindi til handa þeim alþjóð-
legu aðilum sem versla með vörur
pg íjármagn. Slíkum fríðindum hafa
Islendingar margsinnis hafnað fram
að þessu og skilið að fríðindi alþjóð-
le'ga peningavaldsins á íslandi
munu verða kostuð af almennu
launafólki í landinu.
Talsverð óvissa ríkir um það
hvernig ríkisstjórnin ætlar að koma
þessum fríðindapakka fjármagnsins
í gegn. Alkunna er að ríkisstjórnin
beitir gjarnan þeirri aðferð að bíða
þess að alþingi fari í orlof og setur
þá bráðabirgðalög. En nú er kosið
til alþingis í vor og bráðabirgða-
lagaleiðin torsótt. E.t.v. undirritar
utanríkisráðherra bara öll plöggin;
hann er sagður lítið ákvörðunarfæl-
inn.
Það hlýtur að vera krafa almenn-
ings í landinu að ríkisstjórnin kynni
í þaula þau drög að samningum sem
nú liggja fyrir. Sérstaklega verður
ríkisstjórnin að útskýra á hvern
hátt hún hefur undirgengist að
dómsvald og framkvæmdavald fær-
ist úr landinu og hvaða lögum
EES-lögin ryðja burt af lögum sem
alþingi Isiendinga hefur samþykkt.
Mér er til efs að það samræmist
eið alþingismanna að stjórnarskrá
landsins að standa í viðræðum við
erlend ríki um valdaframsal af
þessu tagi.
Meginatriðið er að líta ber á
EES-samningana sem stjórnar-
skrármál og þá verður að bera und-
ir þjóðaratkvæði samkvæmt gild-
andi ákvæðum stjórnarskrár Is-
lands.
Höfundur er hngfræðingur og
fnunkyæmdastjóri BHMR.