Morgunblaðið - 12.09.1991, Side 20

Morgunblaðið - 12.09.1991, Side 20
20 MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 12. SEPTEMBER 1991 Um peninga og vaxtamál eftir Gunnar Tómasson Inngangsorð Grein prófessors Ólafs Björnsson- ar í Morgunblaðinu 28. ágúst sl. „Á stjórn peningamála að byggjast á markaði eða handafii?“ — er mikil- vægt innlegg til faglegrar umijöll- unar um viðfangsefni á sviði pen- inga- og vaxtamála, sem hefur átt við ramman reip að draga undanfar- in misseri. Daginn eftir birti hið virta enska dagblað London Financial Times forystugrein, þar sem viðbrögð stjórnvalda við „byltingu" í fijáls- ræðisátt á innlendum og erlendum ijármagnsmörkuðum síðasta ára- tuginn voru sögð hafa verið bæði vanhugsuð og afdrifarík. Financial Times vék aftur að við- fangsefninu í forystugrein 31. ágúst, þar sem fræðilegar forsendur spásagna brezku þjóðhagsstofnun- arinnar um framvindu efnahags- mála á komandi tíð voru sagðar vera „augljóst iugl“ — („clearly a nonsense") — m.a. vegna vanmats á áhrifum „byltingarinnar“. í sama blaði taidi dálkahöfundur Financial Times, Barry Riley að nafni, milljarðaafglöp vestrænna viðskiptabanka í lánamálum þriðja heims jafnt sem heima fyrir síðustu árin vekja spumignar um ástæður þess, að virtir bankamenn hafi gerst berir að svo risavöxnu dómgreindar- leysi. Orðrétt sagði hann það vera „for- vitnilegt að íhuga, hvemig svo risa- vaxinn dómgreindarbrestur hefur mátt verða“ („worth pondering why such an immense collective mis- judgement should have been made“). Gagnrýni undirritaðs á hlið- ^>Dale . (Jarnegie námskeiðið Kynningarfundur ★ Meira hugrekki. ★ Stærri vinahópur ★ Minni áhyggjur. STJÓRNUNARSKÓLINN Sími 812411 Ný námskeið eru að hefjast ERT ÞÚ AO FARA í FER EOAiTUNGUUÁLANÁU klSLENSKA. DANSKA, ENSKA, ■franska, ÞÝSKA, SPÆNSKA ÍALLT Í SðMU TÖLVUNNL YFIR 3000 ORO OG ORÐA- SAMBÖND Á HVERJU HINNA SEX TUNGUMÁLA SEM TÖLVAN BÝR Y FÆST UM LAND ALLT stæðu dómgreindarleysi yfirstjórnar íslenzkra peningamála hefur um langt skeið verið vísað á bug með tilvísun til þessara erlendu fyrir- mynda! Fremsti hagfræðingur aldarinn- ar, John Maynard Keynes, sagðist vera ósammála þeim, sem teldu bankamenn skorta greind til þess að skilja ýmis grundvallaratriði nú- tíma bankas*tarfsemi — framvinda mála innan lands og utan síðasta áratug bendir til þess, að hér kunni Keynes að hafa skjátlast. Vextir og hagvöxtur „Hóflegir vextir (eru) eitt af grundvallarskilyrðum efnahags- legra framfara," segir prófessor Ólafur Björnsson í grein sinni. Um árabil hefur yfirstjórn íslenzkra pen- ingamála vegið og metið „hóflega" hveija þá vexti, sem ríkt hafa á innlendum ijármagnsmarkaði það augnablikið. Fyrir tveimur árum eða svo sagði viðskiptaráðherra „hóflega“ vexti augnabliksins vera á hraðleið í enn „hóflegra" horf — þótt raunvextir hafí síðan hækkað um helming, þá boðaði leiðaraskrifari Morgunblaðs- ins fyrir nokkrum dögum, að „hóf- legir“ vextir væru enn á næsta leiti. Hagvöxtur hefur verið nánast enginn síðustu ijögur árin — með öðrum orðum, þá hafa forsendur „efnahagslegra framfara" ekki ver- ið fyrir hendi, þótt yfirstjórn ís- lenzkra peningamála hafi ætíð látið sem bjartari tíð væri i sjónmáli sam- tímis því, sem ísland hefur sokkið æ lengra í fátæktarátt. Og hvað eru „hóflegir" vextir? Ef landsframleiðsla vex um 3% á ári hveiju samtímis því sem verð- mæti fjárfestingar í framleiðslu- starfsemi vex um 1% þá eru „hófleg- ir“ vextir af stærðargráðunni 2% að gefinni hlutdeild vaxtatekna í þjóðarframleiðslu. Um nokkurt árabil hefur lands- framleiðsla og fjárfesting verið nán- ast óbreytt samtímis því, að raun- vextir hafa verið af stærðargráð- unni 10-15% >— innan ramma „þjóð- arsáttar" hefur launþegum verið gert að una hækkun hlutfalls vaxta- tekna í landsframleiðslu eða teljast ódrengir ella. Hlutfallið mun nú vera af stærð- argráðunni 30% og mun vart hærra í nokkru öðru landi. Ef svo fer, sem Þráinn Eggertsson og Ólafur Björnsson telja mögulegt, að ísland kunni brátt að falla í hóp fátækustu Evrópuþjóða, þá mun öreigalýður álfunnar finnast á farsældar Fróni, sem eitt sinn var. Markaður og handafl í Morgunblaðsgrein sinni bendir prófessor Ólafur Björnsson réttilega á það, að ágreiningur um ríkjandi stefnu íslenzkra stjómvalda á vett- yiutcisicv Heilsuvörur nútímafólks ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ '¥ ¥ /1 ■ ''i ■ ■ IIB|I■ u orfaw ¥ Símar 13303 ¥ 10245 Komið og njótið góðro veitinga í ( þægilegu og afsloppondi umhverfi. ( Munið sérstöðu okkor til að tako y ó móti litlum hópum til hvers ^ konar fundarhalda. Verið velkomin. Starfsfólk Torfunnar. ¥¥¥¥¥¥¥¥ ¥ ¥ ¥ ***¥ ¥¥ vangi peninga- og vaxtamála er „angi af þeirri stóru spurningu (síð- ustu tveggja alda) um það, hver sé hin hagkvæmasta skipan efnahags- mála“. „Á að stjórna með handafli, þ.e. opinberri miðstýringu, eða eiga markaðsöflin að ráða?“ spyr Ólafur, en lætur ógetið þriðja valkostsins, sem er sjálfdæmi viðskiptabanka á grundvelli vaxtaformúlu, sem yfir- stjórn íslenzkra peningamála og ASÍ samþykkti undir svonefndri „þjóðar- sátt“. „Hér verður þessi stóra spurning þó ekki rædd á breiðari grundvelli, heldur eingöngu peningamálin í ljósi íslenzkra aðstæðna," heldur Ólafur áfram — þær „aðstæður" eru óskild- ar fijálsum markaði en endurspegla þess í stað vaxtastjórn viðskipta- banka með eigin hagsmuni að leið- arljósi. Landsbanki og íslandsbanki fjár- magna stóran hluta útlána sinna með erlendu lánsfé — bankarnir borga lánsvexti erlendis, sem eru kannski einn þriðju hluti útláns- vaxta endurlána þeirra. Þótt yfir- stjórn peningamála hafi látið það ótátalið, þá er hér um að ræða vaxtaokur í skjóli markaðsstöðu. Vaxtaokur af þessu tagi hefði ekki komið Adam Smith á óvart, en hann sagði það vera aðal hags-v munapotara af hverju tagi sem væri, að þeir kæmu ekki svo sam- an, jafnvel á hátíðum og tyllidögum, að umræða þeirra snerist ekki í ráðabrugg um samsæri gegn al- mannahag. M.a. með hliðsjón af þessri áráttu Homo economicus var Adam Smith lengi vel talsmaður þess, að vöxtum yrði haldið niðri með handafli, eins og sjálfskipaðir lærisveinar hans kalla það — í nýlegu sjónvarpsvið- tali lét Jónas H. Haralz undir höfuð leggjast að geta þessarar „trúvillu“ hins ágæta Smith! Sannleikurinn er nefnilega sá, að allt vaxtaokur var fordæmt af þeim örfáu hagfræðingum, sem lögðu grunninn að peningahagfræði frá tíð Adams Smiths fram til seinni heimsstyijaldar, þótt dr. Benjamín Jón Hafsteinn Eiríksson hafi gefið annað í skyn í Morgunblaðsgrein í síðasta mánuði. Sjálfur lét Adam Smith um síðir sannfærast af röksemdum Jeremy Benthams, sem hann taldi vera „ein- stakan afburðamann" („a very su- perior man“)', að ríkisvaldið ætti ekki að skipta sér af þeim vaxtakjör- um, sem um semdist með aðilum á sparifjármarkaði. Sú er einnig skoðun prófessors Ólafs Björnssonar — sjálfur hefur undirritaður ætíð verið á sama máli, þótt dr. Benjamín Jón Hafsteinn Eiríksson og Bjarni Bragi Jónsson hafi góðfúslega reynt að sannfæra hann um þá sannfæringu hans! Vandinn er hins vegar sá, að pró- fessor Ólafur hefur augljóslega ekki kynnt sér — eða farið í saumana á — röksemdir Benthams í skrifum hans til Adams Smiths, sem hurfu sjónum hagfræðinga eftir fyrsta áratug 19. aldar við „tröllreið" hag- fræðihugmynda Davids Ricardos, sem Keynes nefndi svo. Hér stendur hnífurinn í kúnni — nútíma peningahagfræði byggist á hugmyndum Ricardos og fremsta lærisveins hans á 19. öld, Karls Marx, m.a. vegna þess, að útlegging Benthams á því, sem hann sagði vera hugmyndir Adams Smiths um p.ningahagfræði, birtist ekki á prenti fyrr en árið 1951. Þau skrif undirritaðs um peninga- mál, sem svo mjög hafa farið fyrir bijóst íslenzkra peningahagfræð- inga um árabil — þeirra dr. Benja- míns Jóns Hafsteins Eiríkssonar, Jónasar H. Haralz og Bjarna Braga Jónssonar — eru í öllum meginatrið- um í anda þeirra Adams Smiths og Jeremys Benthams. Keynes, sem hvatti til útgáfu Hins brezka konunglega hagfræði- félags á ritverkum Benthams, taldi fæsta hagfræðinga vera svo í stakk búna, að nýjar hugmyndir kæmust inn í kolí þeirra eftir 30 ára aldur — eins taldi Keynes hugmyndir Ric- ardos hafa tafið framþróun hag- fræði um heila öld. Hér skal þess eins getið í þessu sambandi, að þeir dr. Benjamín, Jónas H. Haralz, og Bjarni Bragi Jónsson voru allir sanntrúaðir marx- istar á yngri árum — skrif þeirra um peningahagfræði, grundvallaða á hugmyndum Ricardos og Karls Marx, sýna og sanna, að Keynes hafði lög að mæla. Allir hafa þessir ágætismenn ver- ið sammála viðskiptaráðherra og formanni bankastjórnar Seðlabanka íslands, sem um langt árabil hafa séð lækkandi raunvexti í næsta sjón- máli — þegar reyndin hefur orðið önnur, þá hafa þeir hinir sömu kennt um öllu öðru en glámskyggnri hag- fræðihugsun. íslenzkir peningahagfræðingar hafa hér fetað í fótspor marxista, sem Jónas H. Haralz sagði í áður- nefndu sjáonvarpsviðtali, að hefðu einatt kennt hinum og þessum „mis- tökum“ við framkvæmdina þær hremmingar, sem aðrir töldu vera skilgetið afkvæmi hinnar marxisku kenningar sjálfrar. Þótt mönnum sé í sjálfsvald sett hverju þeir trúa á sviði þjóðmála jafnt sem peningahagfræði, þá hef- ur enginn siðferðilegan rétt ti! þess að markaðssetja peningahugmyndir Ricardos og Marx á vettvangi ís- lenzkrar þjóðmálaumræðu undir vörumerki stórmennis andans, Adams Smiths. Hugmyndir prófessors Ólafs Minn ágæti og virti fyrsti lærifað- ir í hagfræði, prófessor Ólafur Björnsson, hefur frá unga aldri ver- ið ónæmur fyrir marxísk-lenínískum boðskap á sviði stjórnskipulags, þótt afturbatapiltar þar í sveit myndu væntanlega telja eftirfarandi um- mæli hans vitna um hið gagnstæða: „Þó að sá er þetta ritar“, segir í grein hans, „hafí um langt skeið talið sig markaðshyggjumann og formælanda fijálsra viðskipta, þá fer því þó fjarri, að það sé skoðun mín, að beiting handafls, eins og hún hefur verið skilgreind hér, eigi aldrei rétt á sér og geti aldrei náð tilgangi sínum.“ Prófessor Ólafur fer hér þann gullna meðalveg, sem hagfræðingar í fremstu röð fetuðu einatt fram til seinni heimsstyijaldar. Hér kveður við annan tón en hjá prófessor Friedrich Hayek, sem m.a. tók John Stuart Mill taki hérlendis fyrir rúm- um áratug fyrir slíkt „miðjumoð", sem hann nefndi svo. I ritdómi um helzta fræðirit pró- fessors Hayeks fyrir sextíu árum lét John Maynard Keynes svo ummælt, að þar hefði hann komist í kast við hið „skelfilegasta moð“ — („the most frightful muddle") — sem hann hefði nokkru sinni augum barið. Fyrrnefndur bæklingur Hayeks sló þó fyrra metið! Með öðrum orðum, prófessor Hayek hlýtur að teljast hafa verið einn helzti hugmyndafræðingur þeirrar nýaldarhugsunar í peninga- hagfræði, sem viðskiptaráðherra íslands, formaður bankastjórnar Seðlabanka íslands, og fyrrverandi bankastjóri Landsbanka íslands hófu hér til vegs og virðingar. Hinn síðastnefndi hefur gert sér tíðrætt um Adam Smith í sambandi við þá nýaldarhugsun, þótt hvergi finnist stafkrókur þeirri túlkun til réttlætingar í ritverkum Adams Smiths. Prófessor Ólafur Björnsson lætur þó að öðru liggja í grein sinni, þar sem segir svo um íslenzkan lánamarkað: „Stóra spurningin er sú, hvers eðlis sá markaður er, sem hér er um að ræða, eða peninga- og lána- markaðurinn. Er hann hliðstæður markaðinum fyrir dreifingu olíu eða markaðinum fyrir flutning milli landa, sem nefndir voru hér að fram- an sem dæmi um markaði þar sem handaflsaðgerðir til þess að halda verði í skefjum gátu verið réttmæt- ar og náð tilgangi sínum, eða er' þessi markaður sambærilegur við húsaleigu- eða gjaldeyrismarkaðinn, þar sem líklegast er, að slíkar að- gerðir hafi alveg öfug áhrif við til- Gunnar Tómasson „Þótt mönnum sé í sjálfsvald sett hverju þeir trúa á sviði þjóð- mála jafnt sem pen- ingahagfræði, þá hefur enginn siðferðilegan rétt til þess að markaðs- setja peningahugmynd- ir Rieardos og Marx á vettvangi íslenzkrar þjóðmálaumræðu undir vörumerki stórmennis andans, Adams Smiths.“ gang sinn?“ Svarið liggur í augum uppi: Eins og prófessor Hayek undirstrikaði í fyrrnefndum bæklingi sínum, þá er því framboði peninga, sem verður við nýsköpun þeirra í viðskiptabank- akerfinu engin takmörk sett önnur en þau sem ráðast af dómgreind eða dómgreindarleysi viðeigandi banka- stjórna. Allt öðru máli gegnir varðandi framboð sparifjár af tekjum líðandi stundar, þar sem vaxtamyndun ræðst af nákvæmlega sömu lögmál- um og þeim, sem ráða verðmyndun á húsaleigu-, olíu- og flutninga- markaði — hér stendur hins vegar hnífur dómgreindarleysis í kú nýald- arhugsunar. Marxísk nýaldarhagfræði Nýaldarhugsun í peningahag- fræði tekur mið af þeirri meginfor- sendu Davids Ricardos í upphafi 19. aldar, sem Karl Marx gerði að sinni, og segir sparifé vera einu upp- sprettu lánsíjármagns. Fyrir 50 árum enduivakti Paul Samuelson þesa firru sem hornstein nútíma peningateoríu. Samstarfsmaður Samuelsons við MIT-háskólann í Bandaríkjunum, Nóbeslverðlaunahafmn Robert Solow, svaraði gagnrýni undirritaðs fyrir nokkrum árum með þeim orð- um, /að þessi forsenda einfaldaði málið og gerði mönnum kleift að láta flókin vandamál liggja á milli hluta. Peningahagfræði er hins vegar ekkert skemmtiskokk, þar sem menn leggja af stað með og koma í mark á undan alvöruhlaupurum, sem kjósa að renna maraþonskeiðið allt. prófessor James Tobin við Yale- háskóla hefur um langt skeið verið skarpastur slíkra skemmtiskokkara. I tímamótagrein árið 1969 lét Tobin þess getið, að bollaleggingar hans og annarra skemmtiskokkara um markaðssetningu íjármagns á eignahlið („capital account") hag- kerfísins láta gjörvalla tekjuhliðina („income account") liggja á milli hluta skokkurum til hægðarauka. Prófessor Tobin gekk hér í fót- spor Pauls Samuelsons, sem setti fram þá tilgátu í doktorsritgerð sinni við Harvard-háskóla fyrir fímmtíu árum, að slíkar bollaleggingar á eignahlið („static analysis") væru svo gott sem bollaleggingar um tekjuhliðina („dynamic analysis"). Samuelson hlaut Nóbelsverðlaun fyrir tilgátu þessa, sem hann nefndi „Thé Correspondence Principle“ — lærifaðir dr. Benjamíns að nafni

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.