Morgunblaðið - 04.10.1991, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 4. OKTÓBER 1991
ÞINGBRÉF
Áætlunarbúskapur
og byggðaþróun
Tuttugu ár frá setningu laga um Framkvæmdastofnun ríkisins
Höfuðborgarsvæðið
og Reykjanes
Landið altt
Landsbyggð
255.708
Fjöldi íslendinga 1970 og 1990
Hefur byggðastefnan brugðizt? A 20 ára tímabili, 1970-1990, fjölg-
aði íslendingum um liðlega 50 þúsund, þarf af um rúm 41 þúsund á
Reykjavíkur-Reykjanes-svæðinu. Þar bjuggu 63% þjóðarinnnar á sl. ári.
UM ÞESSAR nnindir eru tutt-
ugu ár frá því lögin um Fram-
kvæmdastofnun ríkisins vóru
samþykkt á Aiþingi. Þau vóru
sett að frumkvæði ríkisstjórn-
ar Olafs Jóhannessonar, þá
formanns Framsóknarflokks-
ins, sem mynduð var 14. júli
1971. Reyndar hefur Fram-
sóknarflokkurinn setið nær
óslitið í ríkisstjórnum allar
götur síðan og til skamms
tíma, þ.e. 1971-91.
Lögin kváðu m.a. á um fjár-
framlög úr ríkissjóði er tryggðu
að árlegt ráðstöfunarfé Byggða-
sjóðs yrði „eigi lægra én sem
svaraði 2% af útgjöldum fjár-
laga“, það er um 2.000 m.kr. á
núvirði, miðað við útgjaldahlið
fjárlaga 1991. Hvernig hefur svo
til tekizt? Höfum við gengið til
góðs fyrir strjálbýlið götu
„byggðastefnunnar“ síðustu tvo
áratugina? Eða er staða lands-
byggðarinnar veikari eftir en
áður?
I - Tvö þúsund milljónir á ári
í lögum um Framvæmdastofn-
un frá árinu 1971 er kveðið á
um þrenns konar tekjur Byggða-
sjóðs. Þyngst vegur ákvæði 27.
greinar laganna, 2. tölúliðs, svo-
hljóðandi: „Framlög úr ríkissjóði,
þannig að árlegt ráðstöfunarfé
sjóðsins verið eigi lægra en sem
svarar 2% af útgjöldum ljáiiaga“.
Fjárlög líðandi árs gera ráð
fyrir 105,7 milljarða króna út-
gjöldum. Við þau miðað má telja
að árlegt lögákveðið ráðstöfun-
arfé Byggðasjóðs hafi verið - eða
hefði átt að vera - um tvö þúsund
milljónir króna á núvirði. Það
þýðir fjörutíu milljarðar króna á
tveimur áratugum, ef ákvæðið
hefði gilt svo lengi. Það féll hins
vegar úr gildi með löggjöf um
Byggðastofnun árið 1985 og eitt-
hvað mun hafa skort á að við
það væri staðið á gildistímanum.
Verulegum fjármunum var þó
varið um Byggðasjóð - og síðar
um fleiri sjóði - á þessu tveimur
áratugum, þótt skiptar skoðanir
séu um ráðstöfun þeirra og hvaða
árangri hún hafi skilað fyrir
stijálbýlið.
II - Skipulagður
áætlunarbúskapur
atvinnuveganna
Olafur Jóhannesson, þá for-
sætisráðherra, talaði fyrir stefnu-
yfirlýsingu stjórnar sinnar á Al-
þingi 18. október 1971. Hann
sagði m.a.:
„Með málefnasanmingnum frá
14. júlí er því slegið föstu, að
komið skuli á skipulögðum áætl-
unarbúskap á íslandi, þannig að
undirstöðuatvinnuvegir verði
efldir á grundvelli áætlunargerð-
ar undir forystu ríkisvaldsins. 1
þessu skyni verði komið á fót
Framkvæmdastofnun ríksins,
sem hafa skal á hendi heildar-
stjórn fjárfestingarmála ogfrum-
kvæði í a tvinnumálum, gera
áætlanir til langs tíma um þróun
þjóðarbúsins og framkvæmdaá-
ætlanir til skemmri tíma og raða
fjárfestingarframkvæmdum með
tilliti til mikilvægis þeirra fyrir
þjóðarbúið. í stað handahófsins,
sem einkenndi efnaliagsstefnu
fyrrí ríkisstjórnar [viðreisnar-
stjórnarinnarj koma nú skipulögð
vinnubrögð og áætlunarbúskap-
ur. “
Þetta er fyrir margra hluta
sakir athyglisverð lesning annó
1991 - ekki sízt í ljósi búsetuþró-
unar í landinu síðustu tuttugu
árin.
III - Ekkert lát á
fólksflutningum af
landsbyggðinni
Á meðfylgjandi skýringar-
mynd má sjá, hvern veg byggða-
þróun í landinu hefur verið síð-
ustu tvo áratugina, frá því stjórn-
arstefnan um „skipulagðan áætl-
unarbúskap“ var kynnt á Alþingi
'og lögin um Framkvæmdastofn-
un ríkinsins samþykkt. Á þessu
árabili fjölgar íslendingum um
liðlega 50 þúsund manns. Þar af
um rúmlega 41 þúsund á Reykja-
víkur-Reykjanes-svæðinu.
Hundraðshluti landsbyggðarinn-
ar af íbúatölu landsins lækkar
úr 41.4% í 37.0%. Árið 1990 búa
63% þjóðarinnar í Reykjavík og
á Reykjanesskaganum.
í inngangi að ársskýrslu
Byggðastofnunar fyrir árið 1990
segir m.a.:
„Ekkert lát var á þeirri búsetu-
breytingu innanlands, sem staðið
hefur óslitið í meira en áratug
og einkennst hefur af verulegum
flutningi fólks frá landsbyggðinni
til höfuðborgarsvæðisins ... í aII-
mörgum þéttbýlisstöðum lands-
byggðarinnar búa nú færri en
fyrir tíu árum. í sveitum fækkar
íbúum jafnt og þétt“.
Þar segir og:
„Landsmönnum fjölgaði um
tæplega 1% á árinu 1990. Það
var annað árið í röð sem fleiri
fluttu af landinu en til þess ..."
Ennfremur:
„Á sama tíma er Ijóst að það
vandamál, sem stofnuninni er
ætlað að leysa, fer vaxandi frem-
ur en hitt. Búseturöskunin heldur
áfram af fullum þunga...“.
Og loks:
„Byggðastofnun var á árinu
[1990] aðili að fleiri gjaldþrotum
fyrirtækja en nokkru sinni
fyrr...“.
IV - Atvinnan og afkoman
Byggðastefnan hefur ekki skil-'
að þeim árangri sem væntingar
stóðu til, svo hóflega sé að orði
kveðið. Meginbreytingin sem orð-
ið er í búsetu í landinu síðustu
tvo áratugi felst annars vegar í
flutningum fólks úr stijálbýli í
þéttbýli og hins vegar í flutningi
af landsbyggðinni til höfuðborg-
arsvæðisins. Stöku ár, þegar
harðnaði á dalnum, fluttu og fleiri
utan en út hingað.
Ástæða þessarar búsetuþróun-
ar er margþætt. Frumframleiðsla
vegur mun þyngra í atvinnu- og
afkomu landsbyggðar en höfuð-
borgarsvæðis. Af þeim sökum
bitna nauðsynlegar takmarkanir
á sókn í fiskistofna og markaðs-
takmarkanir á framleiðslu bú-
vöru ver á stijálbýlinu. Tækni-
bylting í landbúnaði og sjávarút-
vegi veldur því og að unnt er að
framleiða meira og meira með
færri og færri starfsmönnum.
Máske eru gjörbreyttir atvinnu-
hættir, sem m.a. fela í sér marg-
földun starfa í þjónustugreinum
en verulega fækkun starfa í
frumframleiðslu, meginorsök bú-
setubreytingar af þessu tagi, sem
STEFÁN FRIÐBJARNARSON
er alls ekki séríslenzkt fyrirbæri.
En fleira, kemur til. Trúlega
hefur alltof miklum fjármunum
verið varið í að halda lífi í fyrir-
tækjum, sem ekki höfðu rekstrar-
grundvöll. Taprekstur styrkir
enga byggð, til framtíðar litið,
og bætir ekki lífskjör, heldur iýr-
ir þau. Líkur standa til þess að
það hefði komið landsbyggðinni
betur, ef megináherzla hefði ver-
ið lögð á það að búa atvinnu-
vegunum í landinu viðunandi
rekstrarskilyrði og samkeppnis-
stöðu við umheiminn. Sem og að
styrkja stöðu stijálbýlis í þjón-
ustugreinum. Þær ráða ferð í
samfélaginu þennan áratuginn.
Mergurinn málsins er traust
og fjölþætt atvinnulíf..Það er og
kostnaðarleg undirstaða þeirrar
aðstöðu, hvers konar, sem gerir
einstakar byggðir eða landshluta
ákjósanlega til búsetu. Hérlend
og erlend reynsla stendur ekki
til þess að lykillinn að arðgæfu
atvinnulífi og blómlegri byggð
felist í „skipulögðum áætlunarbú-
skap ... þannig að undirstöðuat-
vinnuvegirnir verði efldir á
grundvelli áætlunargerðar undir
forystu ríkisvaldsins“.
RANNSÓKNARÁÐ RÍKISINS
STATtNS FORSKNINGSRAD
THE NATIONAL RESEARCH COUNCIL
LAUQAVEQI 13 BREFSIMI 91 29814
101 REYKjAVlK SlMI 91 21320
Styrkir
til forverkefna
Rannsóknaráð ríkisins hefur ákveðið að veita
styrki til forverkefna er miði að því, að kanna
forsendur nýrra, áhugaverðra rannsókna- og
þróunarverkefna. Um slíka styrki geta sótt fyrir-
tæki, stofnanir og einstaklingar. Við mat á um-
sóknum verður sérstaklega litið til röksemda-
færslu um tæknilegt og hagrænt mikilvægi verk-
efnisins og hugmynda um leiðirtil að koma niður-
stöðum verkefnisins í framkvæmd, ef það skilar
jákvæðum árangri.
Markmiðið með stuðningi við forverkefni er að
kanna nýjar hugmyndir og skilgreina betur tækni-
leg og þróunarleg vandamál og markaðsþörf, svo
og forsendur samstarfs, áður en lagt er í um-
fangsmikil r & þ verkefni, sem hugsanlega verða
styrkt úr Rannsóknasjóði.
Gert er ráð fyrir að upphæð stuðnings við for-
verkefni geti numið allt að 500.000 krónum.
Umsóknarfrestur er til 20. október nk. Engin
sérstök eyðublöð gilda og nægir stutt bréfleg
lýsing á hugmyndum ásamt kostnaðaráætlun.
Leifur heppm
- og hugarfarið
eftír Þorstein
Guðjónsson
Tveir hinir frægustu íslendingar
sem uppi hafa verið fyrr og síðar,
Snorri Sturluson og Leifur Eiríks-
son, hafa öðlast nokkra nafnfrægð
hér á landi nú síðustu dagana, og
þó mest fyrir „þrýsting að utan“ —
enda er það að miklu leyti annarra
þjóða verk, að verðleika þeirra hef-
ur verið getið.
í kvöldfréttum ríkissjónvarps 29.
september hafði lektor í norrænum
fræðum við Háskóla lslands, að-
spurður þau orð um Leif, að hann
væri fæddur á íslandi — „hafi hann
þá nokkurn tímann verið til“. Lekt-
orinn hefði vel getað sparað sér
þessa aukasetningu, en hinsvegar
hygg ég mér vera betur kunnugt
en honum sjálfum, hvaðan þessi
glósa er ættuð.
Málið horfir þannig við í einföld-
ustu dráttum: íslensk sögurit frá
12. og 13. öld voru lengi og eru
enn af mörgum taldar merkar sagn-
fræðiheimildir. Ýmis samanburður
hefur stutt þann skilning, en það
sem upphaflega villti fyrir sumum,
sem ekki þekktu nógu vel til, var
það hve ritunartíminn var löngu
eftir tíma atburðanna sem frá er
„Þóttist hver mestur,
sem flest gat rengt af
hinum fornu fræðum,
og auðvitað þróaðist
þetta smám saman út í
meiri og meiri öfgar og
firrur.“
sagt í sumum þessum sögum, oft
200-300 ár. Þeir ályktuðu sem svo,
að þetta gætu ekki verið sannar
sögur úr því að þær væru svona
löngu seinna ritaðar. Meðal þessa
eru hinir miklu landafundir „nor-
rænna manna“ í Vesturheimi um
og fyrir árið 1000. Tvær sögur:
Eiríks saga rauða og Grænlendinga
saga eru þar einkum til frásagnar.
Þeim ber dálítið á milli í einstökum
atriðum, en í aðalatriðum er ljóst
hvað gerst hefur.
Nokkru fyrir miðja þá öld, sem
nú er, upphófust þau skrif, einkum
hér á landi, sem kennd eru við
„rengingafræði", og þóttist hver
mestur, sem flest gat rengt af hin-
um fornu fræðum, og auðvitað þró-
aðist þetta smám saman út í meiri
og meiri öfgar og firrur. En þegar
Helge Ingstad frann rústirnar við
Lanse-aux Meadows á Nýfundna-
landi kom babb í bátinn. Það urðu
töluverð upphlaup í liðinu hér og
þar, þegar þetta kop fram, og til
þess að gera ekki íslendingum of
rangt til, skal ég geta þess, að aðr-
ir háskólar á Norðurlöndum voru
allt annað en hrifnir af þessu í
fyrstu. En það þýddi ekkert, rúst-
irnar voru þarna og tímasetningin
óýggjandi. Það hafði sannast að
Islendingasögur hafa rétt fyrir sér.
En þetta er sá biti, sem Háskóla
íslands hefur orðið erfiðast að
kyngja, og má jafnvel segja að
standi í honum enn.
Með líkum svip og glósa lektors-
ins var sú athugasemd spyrils sjón-
varpsins, að Leifur hafi verið „upp-
nefndur" hinn heppni. En sennilega
er slíkt orðbragð meir að kenna
vankunnáttu spyrilsins en viljandi
ásetningi. Hann hefur ekki vitað
muninn á viðurnefni og uppnefni.
Leifur Eiríksson var íslendingur
og hann fann Ameríku. Um hvoi'-
ugt þetta er deilt á hinu fræðilega
sviði, og að reyna að komast undan
því með því að kalla hann Græn-
lending er út í bláinn, því að „vor
lög“ giltu á Grænlandi á þeim tíma,
eins og dr. Jón Dúason benti rétti-
lega á. En undanbrögð renginga-
sinna munu seint enda taka. Menn
ættu bara að taka eftir því hvernig
fjölmiðlarnir verða „notaðir" næstu
daga — áður en til tíðinda dregur
í Washington.
Höfundur er ritliöfundur.