Morgunblaðið - 10.11.1991, Blaðsíða 2

2 C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. NÓVEMBER 1991
í Lífróöri segir Árni frá fjöida leikara sem hann hefur leik-
ið með á lífsleiðinni: Einn þeirra sem hafði hve mest áhrif á Árna,
var gamanleikarinn Alfreð Andrésson. Á myndinni sjást þeir félagar
í atriði úr Skóli fyrir skattgreiðendur í Iðnó 1953. Frá vinstri: Elin
Ingvarsdóttir, Alfreð og Árni.
Árni og eiginkonan: Kristín Nikulásdóttir í garðinum í Hrísey í
sumar.
Árni Tryggvason og Ingólfur Margeirsson í höfninni í Hrís-
ey: En þeir dvöldu saman í fimm mánuði á eyjunni í sumar meðan
skrásetning bókarinnar fór fram.
w
■ l ævisögu sinni, Lífróðri, rýfur
Árni Tryggvason leikari
þagnarmúrinn kringum þung-
lyndiðy hinn leynda en almenna
sjúkdóm, sem hann þjáöist af
í tvo áratugi
egur Árna til
frægðarinn-
ar hefur ekki
alltaf verið
dans á rós-
um. Það hef-
ur útheimt
mikla vinnu
og þjáningar
að vera elskaður gamanleikari og
halda sér á toppnum áratugum sam-
an. Sú barátta kostaði miklar fórnir,
ekki síst fyrir fjölskylduna. Það mun
eflaust koma mörgum á óvart að
hinn þekkti gamanleikari og grín-
isti, Árni Tryggvason, þjáðist af
þunglyndi í tvo áratugi, einmitt þeg-
ar hann stóð á hápunkti ferilsins.
Sjúkdómnum hélt Árni leyndum fyr-
ir almenningi og fjölskyldan og vin-
irnir stóðu vörð um leyndarmálið.
Árni rýfur þagnarmúrinn í kringum
sálarhremmingar sínar í Lífróðri og
talar í fyrsta sinn opinskátt um áhrif
þunglyndisins á sig, umhverfið,
frama sinn á sviðinu, og samskipti
sín við geðlækna.
Morgunblaðið birtir brot úr
tveimur köflum bókarinnar. Sá fyrri
fjallar um ástarlíf æskuáranna í
Hrísey en sá síðari um leyndarmál
leikarans: Baráttuna við þunglynd-
ið.
I.
Eg upplifi ástina: Fyrstu kven-
mannsaugun, fyrsta kossinn,
fyrstu snertinguna framyfir
kossa og fyrsta sáðlátið, sem er
upphafið að kvölum kynhvatar-
innar.
Ástin; þetta undarlega afl sem
gerir menn að hetjum og fíflum.
Ég var aðeins fjögurra ára, þegar
ástin hróflaði við mér fyrst. Móðir
mín var eitt sinn að klæða mig í
kotið; hólkinn með ásaumuðum
sokkaböndum sem fest voru með
tölum á móti. Það hljóp í mig galsi,
ég stökk úr fanginu á mömmu og
flaug brókarlaus út á jgötuna að
Árnahúsi, en það átti Arni föður-
bróðir, sem ég er skírður í höfuðið á.
Ung stúlka var stödd hjá móður
minni. Þessa stúlku sendi mamma á
eftir mér og hún náði í mig og tók
mig í fangið. Það voru fyrstu kven-
augun sem ég horfði í fyrir utan
augu móður minnar.
Eg skal ekki segja, að ég hafí
horft af girnd, en mér þótti þessi
augu falleg. Það var eitthvað sér-
kennilegt að horfa í þau sem ég kann
ekki skýringu á. Þau voru seiðandi
og óræð. En það var ekki vaknað
neitt karlmannseðli í mér þá. Það
segir sig sjálft.
Það kom frekar seint í mig að
vera karlmaður og hafa löngun til
kvenna.
Ég vil þó segja frá fyrstu ástinni
og fyrsta kossinum.
Ég var fimmtán ára þegar ég
kyssti stúlku fyrst. Hún var afskap-
iega faileg, nett stúlka frá Akureyri
og ef hún er enn á lífi, þá veit ég
ekki, hvort hún man eftir fyrsta
kossinum okkar.
Þetta var dálítið kómískur koss.
Stúlkan var hér snemma vors, því
ég man að það var ennþá snjór í
eyjunni. Túnin voru afmörkuð fyrir
hvert hús; sumir höfðu nytjar af tún-
um; eina, tvær kýr og nokkrar kind-
ur tii heimaslátrunar.
Þessi stúlka var fimmtán ára
gömul og bjó í næsta húsi við mig
og við áttum stundum samleið;
gengum sömu götuna.
Það rann eitthvað skemmtilega
saman með okkur eitt kvöldið. Hún
vildi ekki að ég færi lengra en að
staurnum við hliðið á húsinu henn-
ar. Girðingin var af, svo staurinn
stóð einn.
Ég vildi fá að kyssa hana en hún
vildi ekki kyssa mig. Ur þessu varð
svolítið skemmtilegur hringdans
kringum staurinn og hann endaði
með því að við rötuðum hvort á ann-
að og ég gat skellt kossi hér um bil
á munninn á henni.
Mér fannst það gott.
Upp úr þessu varð vangadans hjá
okkur á einu ballinu sem ekki var
mikil meining í; ég fann ekki mikla
hreyfíngu hjá mér nema að vanginn
hitnaði og roðnaði, en hennar þó enn
meir. En stúlkað varð mér dálítið
hjartfólgin.
Ég var línustrákur, eða réttara
sagt línustelpa, eins og sagt var,
þegar þessi ást kom upp. Aðskilnað-
ur okkar var jafn óvæntur og til-
dragelsið með kossinn: Ég var uppi
á lofti í bragganum að raða skreið
og sortéra eftir tilsögn þegar hún
gekk burtu fram planið og það var
í síðasta skiptið sem ég sá hana
þangað tii hún var orðin fullorðin.
Þá var hún vel gift og hjarta mitt
sló ekki hraðar við endurfundina.
Mér fannst hún ekkert lengur fal-
leg.
Fyrstu snertinguna við kven-
mann, framyfir kossa, fékk ég hjá
reykvískri stúlku sem var hér sum-
arstund.
Það var dálítið gaman að því.
Hún kom mér á bragðið. En þetta
var eitthvað ekki nógu gott, ég var
hálfhrædur við þetta; við vorum svo
ung en sarnt nógu gömui. Blossinn
stóð aðeins þetta eina sumar.
Mér hafði þó áður orðið sáðlát. í
fyrsta skipti sem ég varð fyrir þeirri
reynslu hélt ég að ég væri orðinn
veikur. Það hafði enginn sagt mér
stakt orð um þessa hluti. Þetta var
fyrir daga kynfræðslunnar; það var
ekki til siðs að tala um kynlíf. Við
urðum að finna út úr þessu sjálf.
Ég fékk sáðlát í svefni að nætur-
lagi og þegar ég vaknaði hélt ég að
sæðið væri gröftur og ég væri orðinn
fárveikur. Eg laumaðist upp á loft
og mældi mig; skildi ekkert í því að
é'g var hitalaus.
Kynhvötin varð mér ekki til kval-
ar fyrr en ég var orðinn fjórtán,
fímmtán ára.
Það var ekki sársaukalaust þegar
í mér kviknaði líf til að skaffa annað
líf. Mér leið illa að losna ekki við það
sem Guð almáttugur hafði sett inn
í mig. Og með þessum líka spenn-
ingi og stífleika.
Það bjó ung stúlka við hliðina á
okkur og ég fékk slíka girnd til
hennar, í hvert skipti sem hún gekk
framhjá eldhúsglugganum, að það
var hreinasti hryllingur.
Ég varð gripinn ofsahræðslu í
hvert skipti sem þetta gerðist:
Skyldu allir sjá hina líkamlegu um-
breytingu á mér, þegar hugrenning-
ar holdsins gripu mig heljartökum?
En þessi hræðsla blandaðist einn-
ig miklum losta; ég vildi elta stúlk-
una, fá hana með mér inn í kjallara
og koma henni til. Stundum fannst
mér ég geta lesið úr augnaráði henn-
ar að hún væri tilkippileg.
Ég var þó ekki viss um, hvort
þessar hugsanir mínar væru ieyfi-
legar. Að lokum herti ég mig upp
og spurði móður mína, hvort það
væri ljótt ef ég færi með kvenmanni
heim og gerði eitthvað sem fullorðn-
ir menn gera.
Mamma fór hjá sér við þessa
spurningu. En hún komst ekki hjá
því að svara, og gerði það með tölu-
verðri hörku:
— Heyrðu, drengur minn, svona
gerir maður ekki nema maður meini
eitthvað með því!
Sem þýddi náttúrlega trúlofun.
Það gat ég ekki hugsað mér. Að trú-
lofast bara fyrir það eitt að vera
smástund með stúlku: Þvílík fórn
fyrir lítið tilvik sem áreiðanlega
mundi taka skamma stund!
Þetta voru einu samræðurnar
sem ég átti við foreldra mína um
kynlíf.
Ástalíf fólks hér í eyjunni var af-
skaplega þröngt. Harðgift hjón nutu
flest friðhelgi svefnherbergisins. En
ólofað fólk eða pör áttu hvergi neinn
stað til að veita ástinni útrás nema
uppi í Beinalág; þar sá enginn til
fólks að öllujöfnu. En jafnvel Beina-
lág gat verið tvíeggjaðui' staður til
unaðsstunda.
Ástin var að sjálfsögðu ekki minni
í Hrísey en á öðrum stöðum þar sem
mannlíf er; í gróandanum, fuglaiíf-
inu og öllu því lífi sem tilheyrði vor-
inu og sumrinu. Ástarþörfm, þráin
og söknuðurinn voru engu minni hér
en annars staðar. Þvert á móti;
stundum finnst mér að ástin í Hrísey
hafi brunnið heitar en á öðrum stöð-
um þar sem ég hef komið.
II.
Ég fæ bjartsýniskast en sveifl-
ast aftur niður og verð að hætta
æfingum á leikritinu „Á rúmsjó”,
en staðgengill minn slær í gegn.
Leikárinu lýkur, sumarið kemur
og ég kemst til Hríseyjar og á sjóinn
og til blessaðs þorsksins.
En sumarið tekur enda og haustið
hellist yfir mig og ég harka af mér
og fer í gegnum barnaleikritið
„Ferðin til Limbó” nokkuð slysa-
laust.
Það _er kominn í mig nýr hljóm-
botn. Ég verð að þrauka gegnum
sýningar sem áður Voru mér leikur.
Og þótt ég finni til vinsælda og hlýju
frá áhorfendum, eru sárindi í bijósti
mér. Það er orðin mér raun að leika.
En skemmtunin verður að hafa
sinn gang.
Hvað sem syngur og raular. Hvað
sem það kostar. Og ég verð að skila
mínu með bros á vör.
Á leiðinni á æfingar eða sýningar
gerist það æ oftar, að ég kemst ekki
inn í Þjóðleikhúsið: Ég kasta upp við
húsvegginn.
Ég hef á tilfinningunni, að sumir
leikararnir séu á móti mér, séu and-
stæðingar mínir. Ég læt þá ekki
finna fyrir þessum hugsunum mín-
um, en í huganum bölva ég sam-
starfsfélögum mínum. Þessar hug-
renningar eru andstæðar eðli mínu
og ég vil ekki að þær brölti um í
kollinum á mér. En ég ræð ekki við
heilabrot mín.
Það gleður mig þó, að ég skuli
aldrei hafa þessa þanka um herberg-
isfélaga mína; Arnar Jónsson, Ró-
bert Arnfínnsson og Þórhall Sig-
urðsson. Þessir menn gera sér auð-
vitað fulla grein fyrir ástandi mínu
en ég hygg, að það sé ekki á vitorði
allra leikara, hvernig komið er fyrir
mér. Ég harka af mér í vinnunni en
get ekki haldið grímunni gagnvart
herbergisfélögunum og ég ræði við
þá um vanlíðan mína. Sérstaklega
við Róbert.
Ég hef leitað til nokkurra sál-
fræðinga og geðlækna. Þeir eru allir
á sama máli: „Þótt þú kastir upp við
húsvegginn, máttu ekki gefast upp.
Þú mátt ekki yfirgefa fólk, þú verður
að harka af þér og halda áfram.
Annars endarðu með hönd undir
kinn heima hjá þér og hafnar að lok-
um á Kleppi.”
Það er bara að halda áfram.
Ég verð að vinna eins eðlilega og
ég get.
Stundum linnir sálarkvölunum,
ég fæ smáfrið fyrir vanlíðaninni.
Ástandið gerist sveiflukenndara.
Það líða nokkrir mánuðir í senn, þar
sem ég er í þokkalegu jafnvægi, en
gleðin er hins vegar yfírspennt; ég
er allt of hátt uppi. Mér líður ekki
illa í hástemmdu ásigkomulagi en
fólk, sem ekki er sama um mig, er
aftur á móti kvíðið og uggandi.
Árið 1966 leik ég Auðun, bónda
og lögréttumann, í leikritinu
„Hrólfí” eftir Sigurð Pétursson. Það
er stórt hlutverk og mér tekst vel
upp; geri heilmikla lukku. Flosi
Ólafsson leikstýrir verkinu og það
er eitt af fyrstu verkefnum sem tek-
in eru í sjónvarpið. Sjónvarpsgerðin
heppnast vel að mati fólks og það
hefur ánægju af því að horfa á verk-
ið, bæði á sviði og í sjónvarpi.
Ég lendi í sæluvímu: Nú er ég
aftur á uppleið.
Sálartetrið sveiflast upp og niður
en ég sekk aldrei svo djúpt, að tilver-
an verði gjörsamlega óbærileg.
Nógu slæmt er það samt.
„Næst skal ég syngja fyrir þig”
heitir leikrit sem breskur leikstjóri
setur upp sama ár. Hann heitir
Kevin Palmer, er ungur og þykir
góður og á síðar eftir að setja upp
„Ó, þetta er indælt stríð!”
Mér finnst afleitt að vinna með
breskum leikstjóra en kunna ekki
ensku: Ég fæ leiðbeiningarnar mat-
reiddar gegnum túlk, oft vantar alla
nákvæmni í þýðingamar, mér verð-
ur stundum á að misskilja einstök
orð og leikstjómin verður ekki jafn
nákvæm og þegar Palmer talar beint
til hinna leikaranna, sem kunna
ensku og þurfa ekki að fá tilmælin
gegnum þriðja mann.
Eitthvað gerist á milli okkar: Mér
finnst leikstjórinn ekki vera sam-
stiga mér og hef á tilfinningunni,
að ég fari í taugarnar á honum. Þeg-
ar ég er búinn að æfa í nokkra daga,
fell ég saman og verð að hætta æf-
ingum.
Við þessu hlutverki mínu tekui'
Sigurður Skúlason og stendur sig
með mikilli prýði. Það er oft sagt að
eins dauði sé annars brauð. Það á
við í þessu tilviki: Næst skal ég
syngja fyrir þig er fyrsta sýningin
þar sem verulega er tekið eftir Sig-
urði Skúlasyni. Innra með mér
gleðst ég, því við Sigurður erum
góðir kunningjar og eigum síðar eft-
ir að verða góðir vinir.
Ég syng hins vegar ekki fyrir
neinn. Eg fell ofan í myrkrið. Djúpt
myrkrið.
Nú veit ég ekki mitt rjúkandi ráð.
Með stuttu millibili hefur hvert áfall-
ið á fætur öðru dunið yfir. Enginn
sem ég leita til kann ráð. Enginn
getur leiðbeint manni sem kannski
er kominn á barm glötunar.
Ég er einn með sjúkdómi mínum.
III.
Ég leita til sérfræðings á
Kleppi, er settur á átta mánaða
meðferð en hún endist skemur en
til stendur eftir að ég vakna al-
elda á sál og líkama vegna mis-
taka læknisins.
Dag einn er mér bent á lækni sem
er nýkominn að utan og tekinn til
starfa á Kleppi. Hann er talinn eini
sérfræðingurinn sem sé þess virði
að hafa samband við varðandi þung-
lyndissjúkdóma.
Ég segi við konuna mína:
— Veistu það Kristín, nú get ég
ekki meir. Mér er sagt að þessi geð-
læknir sé þvílíkur snillingur að hann
geti komið svona fólki upp á jörðina
aftur.
SJÁ SÍÐU 4