Morgunblaðið - 10.11.1991, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. NÓVEMBER 1991
C 15
KNUD ZIMSEN borgarstjóri í Reykjavík við fyrstu vélknúnu vatnsdæluna sem slökkviliðið eignaðist. Þetta
mun vera sama dæla og notuð var í fyrsta sinn í Reykjavíkurbrunanum mikla 1915 en þá stjórnaði borgar-
stjóri henni sjálfur ásamt Jessen skólastjóra Vélskólans. Myndin er tekin við Reykjavíkurtjörn.
Mynd frá REYKJAVÍKURBRUNANUM mikla í apríl 1915. Hér er unnið við slökkvistarfið í Hafnarstræti.
STEINOLÍUBRUNI á Batteríinu í Reykjavík 1901. Þetta mun vera fyrsta
ljósmynd sem tekin var af stórbruna á íslandi. Þessi mynd, eins og aðrar
hér, eru fengnar að láni úr safni Slökkviliðs Reykjavíkur.
Ct * f>
2£eifíoíux5rum
a JvaUsnia a
að alveg í Viborg. Við þetta sat langa
hríð.
400 manns í fyrsta brunaliðinu
Dælurnar sem notaðar voru á síð-
ustu öld í Reykjavík voru bornar á
eldstað og vatn borið að þeim frá
Tjörninni, sjó eða vatnsbólum, þegar
hún var notuð. 1880 var keypt dæla
með hjólurn undir og eftir það var
hægt að draga dælur á eldstað. Það
var oftast gert á þann hátt, að bönd-
um var komið fyrir á dælunni og
röðuðu menn sér síðan á böndin og
drógu dæluna á eftir sér. Þetta var
erfitt og seinlegt verk, einkanlega
er nota þurfti þær fyrir utan sjálfan
miðbæinn og draga upp brekkur
eftir lélegum götum og troðningum.
Þann 15. október 1875 tóku fyrstu
lögin um brunamál í Reykjavík í
gildi og í samræmi við þau var fyrsta
slökkvilið bæjarins skipulagt. Geir
Zoéga kaupmaður var fyrsti
slökkviliðsstjórinn í Reykjavík.
Slökkviliðsmönnum var skipað niður
í tvo flokka og voru 40 menn í hús-
rifsliði og 40 í bjargliði. 50 manna
lögreglulið átti að halda uppi reglu
við bruna og 250 manna lið annast
vatnsburð og aðra aðstoð. Samtals
var 400 manns ætlað að vera í
slökkviliðinu en þá voru um 1000
karlar í bænum að meðtöldum strák-
um og gamlingjum. Þá sem nú var
kvenfólk ekki talið gjaldgengt í
brunalið. Útgjöld slökkviliðins voru
áætluð 200 krónur á ári.
Tækin sem slökkviliðið hafði yfir
að ráða voru 3 handbornar dælur,
fáeinar slöngur, 40 vatnsskjólur og
var þetta allt geymt í skrúðhúsi
Dómkirkjunnar, sem notuð hafði
verið í þessu skyni frá því 1827.
Slökkvitækin áttu þó ekki varan-
legan samastað í Dómkirkjunni held-
ur voru þau fyrst færð í skúr á bak
við gömlu lögreglustöðina og síðan
í timburskúr, sem byggður var um
1880 í Templarasundi við Góðtempl-
arasundið.
Fjölmennt en vanmátta lið
Upp úr aldamótunum síðustu var
svo komið að fyrirkomulag liðsins
og geymsla tækjanna var orðin úr-
elt og óviðunandi í ört stækkandi
bæ. Þrátt fyrir hinn gífurlega mann-
íjölda, er vera átti í slökkviliðinu var
það mjög vanmátta. Þetta sýndu
meðal annars tveir stórbrunar á
fyrstu árum aldarinnar. Eitt elsta
og mesta stórhýsið í Reykjavík,
Glasgow, brann aðfaranótt 18. apríl
1904 ásamt bænum Vigfúsarkoti
fyrir ofan það. Tíunda nóvember
1905 kviknaði eldur í einu stærsta
brauðgerðarhúsi Reykjavíkur, svo-
'nefndu „Félagsbakaríi” við Amt-
mannsstíg. Mikil hætta vofði yfir
Latínuskólanumjjg fleiri húsum var
hætt.
í blöðum frá þessum tíma má lesa:
„Slökkvidælur voru í mesta ólagi
og urðu helzt not að dælu Ólafs
Hjaltesteds. í slökkviliðinu bar ekki
á neinni stjórn, og vissu menn ekki,
hvað gera átti, eða fyrirskipanir
voru þá svo óljósar og hver annarri
gagnstæðar, að allt lenti í eintómu
fáti og fumi. Hefði ekki verið blæja-
logn í þetta sinn, er ekki annað fyrir-
sjáanlegt en að stórtjón hefði af hlot-
ist.”
Eftir þessi áföll var mikið rætt í
bænum um þörfina á endurskipu-
lagningu slökkviliðsins en lítið varð
úr framkvæmdum. Við tilkomu
Gvendarbrunnaveitunnar álitu
margir, að nú væri brunamálefnum
komið í gott horf, því brunahanar
voru settir niður víðsvegar um bæ-
inn. En brátt ráku menn sig á,_ að
þetta voru gyllivonir eínar. Arið
1910 kom upp eldur í Þingholts-
stræti 23 og brann húsið til kaldra
kola.
Knud Zimsen borgarstjóri segir:
„Við þennan bruna kom áþreifanlega
í ljós, að mikið ólag var á slökkvilið-
inu.”
Og ennfremur kemur fram hjá
honum eftirfarandi: „Ákaflegur urg-
ur var í bæjarbúum eftir brunann,
enda ekki að ástæðulausu.”
Tillögur Thisteds samþykktar
Umræðut' í bænum, í brunamála-
nefnd og bæjarstjórn urðu til þess,
að ákveðið var að fá hingað danskan
sérfræðing til að gera tillögur um
skipan slökkvimála í bænum. Rúm-
um þremur mánuðum eftir Þing-
holtsstrætisbrunann kom hingað
danskur vara-slökkviliðsstjóri,
Thisted að nafni. Eftir að Thisted
hafði kynnt sér aðstæður og aflað
sér nauðsynlegra upplýsinga, lagði
hann tillögur sínar fyrir bæjarstjórn,
sem á þær félst. í þeim fólst m.a.
að byggð yrði aðalslökkvistöð við
Tjarnargötu og siökkvitólahús á
þremur stöðum í bænum. Þá yrði
lagður brunasími um bæinn og átti
verkefni hans að vera tvíþætt, að
koma boðum um eldsvoða á slökkvi-
stöðina — og kaila slökkviliðsmenn
til starfa.
Stjórn slökkviliðsins var sam-
kvæmt tillögunum falin slökkviliðs-
stjóra og varaslökkviliðsstjóra, og
höfðu þeir yfir að ráða 36 manna
liði, þrískiptu eftir bæjarhlutum.
Slökkviliðsstjórarnir voru í auka-
starfi fram til 1919, en liðsmenn
þeirra fengu í upphafi greidda 1
krónu fyrir hveija klukkustund við
slökkvistarf og 50 aura við æfingu
og varðstöðu.
Eftirtalin tæki áttu að vera til
slökkvistarfa: 4 handdælur á vögn-
um, 8 slönguvagnar, 3 stigar, 1 sjálf-
heldustigi, slöngur o.fl. Það er eftir-
tektarvert, að ekki var talin ástæða
til þess að kaupa vélknúna dælu,
þrýstingur vatnsvéitu og mannaflið
átti að duga.
Aftur sofnað á brunavaktinni
Tillögum Thisteds hins danska var
komið í kring á árunum 1911 og
1912 og í janúar 1913 tók hið endur-
skipulagða slökkvilið til starfa.
Fyrsta innfærsla í dagbók var um
æfingu Austurbæjarliðsins 16. jan-
úar og fyrsti eldsvoðinn er bókaður
17. janúar. Þá slökkti slökkvilið
Austurbæjar elda á Laugavegi 12
með tveimur slöngum. 5 dögum síð-
ar var eldur slökktur í ísafoldar-
prentsmiðju og var slökkviliðið kom-
ið 8 mínútum eftir kvaðningu á eld-
stað. Má segja að vel hafi til tekist
með fyrstu slökkvistörfin frá hinni
nýju slökkvistöð.
Enn sofnuðu menn á brunavakt-
inni. Álitið var að slökkviliðið væri
nú það vel bútð tækjum og svo ágæt-
lega skipulagt að ekki yrði á betra
kosið. Úm 1913 var bæjarstjórn
boðin véldæla til kaups sem dæla
átti 480 lítrum á mínútu, en bæjar-
stjórn hafnaði kaupum á henni,
„vegna þess að hún væri of stórvirk
fyrir Reykjavík” og alltof dýr, átti
að kosta 4.255 krónur. Dæla þessi
hafði orðið innlyksa hér á landi.
Ágúst Flygenring frá Hafnarfirði
hafði flutt hana hingað í félagi við
kaptein Trolle (Trolle & Rothe) en
eftir að hún hafði verið afþökkuð
var hún víst geymd á slökkvistöðinni
þegar hér er komið sögu.
Hinn 25. apríl 1915 varð mesti
eldsvoði í sögu Reykjavíkur. Þa
brann stór hluti miðbæjarins, sam-
tals 9 hús, til kaldra kola og nokkur
stórskemmdust. Það kom fljótt í ljós
að vatn var ónógt í brunahönunum,
þegar taka átti þá marga í notkun
samtímis og handdælur ófullnægj-
andi til þess að slökkva það feikna
bál sem þarna geisaði. Knud Zimsen
sem þá var nýorðinn borgarstjóri tók
nú véldæluna traustataki og þótti
hún gefast vel við slökkvistarfið:
„Ég fór sjálfur og sótti véldælu
þá, sem var í vörzlu slökkviliðsins,
og lét án leyfis flytja hana á pallinn
fyrir ofan Steinbiyggjuna. Fékk ég
Jessen skólastjóra Vélskólans til að
setja hana í gang og stjórna henni.
Hún dældi úr keri, en í það var
dælt með handdælum, því of mikið
þrýstingstap hefði orðið að láta vél-
dæluna flytja sjó alla leið. Ég tel
engan vafa á því, að dæla þessi, sem
tekin var ófrómri hendi, átti mestan
þátt í því, að Ingólfshvoil brann ekki
alveg og jafnframt tókst að stöðva
útbreiðslu eldsins fyrr en ella.”
Eftir stórbnmann var ekkert leng-
ur til fyrirstöðu að bæjarsjóður
keypti dæluna, enda gaf seljandinn
eftir helming umboðslauna sinna,
auk þess sem fest voru kaup á enn
stórvirkari dælu. í byijun árs.1918
voru keyptir hestar til þess að draga
dælurnar.
Óslitin framfarasaga
Upp frá þessu er framfarasaga
slökkvitækni og brunavarna óslitin
í Reykjavík enda þótt aldrei sé of
vel gert á þessu sviði og auðvelt sé
að sofna á verðinum. 1920 var stærri
dælunni komið fyrir á nýrri bifreið
og hina minni gat bifreiðin dregið á
eftir sér. Þarfasta þjóninum var þar
með gefin hvíld frá aðeins 2ja ára
þjónustu í þágu reykvískra bruna-
varna. Slökkvibifreið var fyrst notuð
26. júlí 1920 er Laugavegur 31
brann.
10. mars 1923 er merkisdagur í
sögu Slökkviliðsins, en þá fengu
slökkviliðsmenn einkennisbúning í
viðbót við einkennishúfuna sem þeir
höfðu haft áður. Þetta skipti ef til
vill ekki höfuðmáli fyrir öryggi borg-
arbúa, en það varð til að efla liðsand-
ann hjá brunavörðum og þótti við
hæfi í vaxandi borg.
í maí 1924 kemur svo fyrsti
slökkvibíllinn, sem keyptur var full-
gerður frá útlöndum, stór og þungur
með „massívum” dekkjum á hjólum.
Þá var mikið um dýrðir eins og sjá
má í dagbók slökkviliðsins 31. maí:
„Kl. 4 e.h. var hin nýja dæla reynd
fyrir fjölda áhorfenda, er var sér-
staklega boðið. Má þar sérstaklega
nefna ritstjóra blaðanna, forstöðu-
menn vátryggingafélaga og bæjar-
stjórn Reykjavíkur. Og stóð dælan
sig ágætlega í augsýn allra þessara
stórmenna. Enda er dælan gersemi
mikil og bæjarbúum öiýggi mikið
að vita slíkan grip í eigu bæjarins,
ef eldsvoða ber að höndum.”
Meðal þeirra gersema sem
slökkviliðið hefur eignast síðan þetta
var er stigabifreiðin frá 1931 með
20 metra stiga, en hún er enn til
staðar. Árið 1946 verður stórbreyt-
. ing á slökkvitækninni í borginni þeg-
ar fyrsta háþrýstibifreiðin var tekin
í notkun. Eftir fimm ára stríð við
gjaldeyrisyfirvöldin fékk leyfi fyrir
talstöðvum árið 1955 sem léttu mjög
störf slökkviliðsmanna.