Morgunblaðið - 22.09.1992, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 22. SEPTEMBER 1992
STRAUMÞUNGT HAFFÓLK
_________Leiklist______________
Súsanna Svavarsdóttir
Þjóðleikhúsið
HAFIÐ
Höfundur: Ólafur Haukur Sím-
onarson
Leikstjóri: Þórhallur Sigurðsson
Leikmynd og búningar:
Þórunn S. Þorgrímsdóttir
Lýsing: Páll Ragnarsson
Það má segja að þetta nýjasta
leikrit Ólafs Hauks og frumupp-
færsla Þjóðleikhússins á nýju leik-
ári Qalli um blákaldan íslenskan
veruleika. Um leið og höfundurinn
tekur fyrir ólík sjónarmið hvað
varðar sjávarútveg og lífsafkomu
þjóðarinnar er það þó öllu fremur
íslenska fjölskyldan sem er í for-
grunni: Sú staðreynd að á íslandi
hefur löngum þótt eðlilegra en víða
annars staðar að fjölskyldan héldi
saman, einstaklingarnir innan
hennar hefðu vináttusamband sín
á milli — og hér hefur ekki þótt
eðlilegt að spyija hvort manni líki
almennt við fólk sem af einhverjum
ástæðum er í sömu fjölskyldu og
maður sjálfur. Fjölskylda er fjöl-
skylda, blóð er þykkara en vatn
og svo framvegis.
í Hafinu stillir Ólafur Haukur
upp mjög áhugaverðri fjölskyldu.
Samsetning hennar er ótrúleg
þvæla eins og gerist og gengur á
Islandi. Ættfaðirinn, Þórður, býr
með systur fyrrverandi eiginkonu
sinnar, Kristínu. Með Sunnu, fyrri
eiginkonu sinni, á hann fimm börn
— á heimilinu er dóttir Kristínar
sjötta barnið og Bergur, sem alinn
er upp á heimili Þórðar. Einnig er
móðir Þórðar, Katrín, á heimilinu.
Persónurnar eru fremur hægt
kynntar til sögunnar og virðist til-
gangurinn með því fremur þjóna
þeim þætti verksins sem að breytt-
um aðstæðum við sjávarútveg lýtur
heldur en að undirbyggja persónu-
sköpun. Það er strax tekist á um
gildismat; Þórður byijaði með tvær
hendur tómar en er nú útgerðar-
maðurinn í þessu litla sjávarplássi
þar sem verkið gerist. Það eru ára-
mót og Þórður hefur kallað bömin
sín heim til að tjá þeim fyrirmæli
sín varðandi framtíð fyrirtækisins.
Þórður er harðstjóri við fjölskyldu
sína og réttlætir þá staðreynd með
því að hann beri hag byggðarlags-
ins fyrir bijósti. Börnin hans hafa
öll hypjað sig eins langt í burtu frá
honum og þau komast, nema einn
sonurmn, Haraldur, sem lifir í
þóknun við föður sinn, hefur hlotið
vissa umbun fyrir — en hefur í
rauninni alla tíð verið að undirbúa
valdarán, ef svo mætti að orði kom-
ast.
Þórður hefur mestu skömm á
bömum sínum og gerir sér enga
grein fyrir því að harðstjórar fá
aldrei neitt annað en svik að laun-
um fyrir óbilgimi í samskiptum.
Þórður hefur gefíð skipanir, sem
bömin hans hafa ekki getað hlýtt.
Hann er munnstór með engin eyru
— og hefur því aldrei reynt að skilja
bömin sín. A meðan hann klifar á
því að hann hafí hagsmuni byggð-
arlagsins að leiðarljósi — rétt eins
og öll landsbyggðarstefnan sé und-
ir hans stífni komin — hafa hags-
munir þeirra sem nær honum
standa — bamanna hans — aldrei
komið honum við. Fyrir honum em
þau spillt og ágjöm og hafa valdið
honum vonbrigðum. En hvemig á
annað að vera. Það em gömul og
ný sannindi að böm taka svikinn
tíma gjaman út í peningum um
leið og þau hafa vit til — sé þess
nokkur kostur.
Og reiðin — hún er nánast sýni-
leg á sviðinu, rétt eins og leikmynd-
in. Öll böm Þórðar eru ofsalega
reið. Þau em reið vegna þess að
það er aldrei hlustað á þau. Þau
em reið út í Kristínu frænku sína,
sambýliskonu Þórðar, sem þau hafa
þurft að alast upp hjá. Þessari
meðfærilegu, snyrtilegu konu sem
er svo Ijúf og lágvær — svoddan
mús. En krakkamir vita það sem
aldrei hefur hentað Þórði að sjá;
það læðast ekki allar mýs.
Þetta er ákaflega nútímaleg fjöl-
skylda. Þórður viðheldur gamla
tímanum og hefur móður sína á
heimilinu — en það er augljóst að
ekkert af bömunum hans ætlar að
taka hann inn á sitt heimili. Þau
vilja losna við hann á ömggan stað;
flytja hann búferlum og koma hon-
um út úr harðstjórahlutverkinu við
sjóinn — og þar með vera í hag-
stæðari stöðu til að eiga við hann.
Um þetta em systkinin nokkuð
samtaka — en það er líka það eina.
Þau eiga nánast enga samleið og
reyna það ekki einu sinni. Gömlu
íjölskyldugildin em að gliðna. Þar
fyrir utan em þau fulltrúar fyrir
ólíkt gildismat í samfélaginu og
ftest þeirra ágætlega skrifuð sem
slík.
Það er tekist á um gildismat;
Þórður hefur verið aðal atvinnu-
veitaridinn á staðnum og í stað
þess að hugsa um að fólkið komi
honum ekki við vill hann reyna að
vera ábyrgur gagnvart þeim sem
hafa fest fjármuni sína þar. En af
eðlislægri stífni sér hann ekki að
breytingar verða að eiga sér stað
ef hann á að geta staðið undir
þeirri ábyrgð. Höfnun hans á stað-
reyndum má því alveg flokka und-
ir ábyrgðarleysi. Sum bamanna
vilja bara selja allt draslið, fá sinn
hluta af peningum, pakka Þórði og
Kristínu í hálfgerða geymslu í
Reykjavík; geymslu sem er svo
fullkomin að þau þurfa aldrei að
hafa sektarkennd yfír því að líta
ekki einu sinni inn hjá honum.
Önnur vilja breyta rekstri útgerðar-
innar til samræmis við nýja tíma,
þótt til þess þurfí að færa vissar
fómir. Og það er ljóst að kostir og
gallar felast í öllum möguleikunum
sem upp á borðið koma. A sviðinu
á sér því stað hatrömm valdabar-
átta, valdabaráttunnar vegna,
fremur en að hún einkennist af
sameiginlegum eða sundmðum
hagsmunum.
Hvað sem því líður, þá tekur
Ólafur Haukur hér á máli sem
brennur í dag, því þótt hlutfallslega
fáir hafí beina afkomu af sjávarút-
vegi í dag — þá er sjávarútvegur
ennþá eina „auðlind" okkar. Með
þvv að tefla saman ólíkum hags-
munum tekst Ólafi að beina at-
hygli manns að því að málið kemur
okkur öllum við. Það kemur okkur
við, að það er fólk í landinu sem á
allt sitt undir því að raunhæft sé
tekið á sjávarútvegsmálum. Það
kemur okkur við hvort verið er að
reka gamla koppa (sem skapa at-
vinnu fyrir marga) eða afkastamik-
il frystiskip (sem skapa fáum at-
vinnu). Það kemur okkur við hvort
gamalt gildismat eða nýtt er Iátið
ráða ferðinni þegar tekin er ákvörð-
un um verðmæti. Ólafur Haukur
stillir upp þeim andstæðum sem
umræðan í þjóðfélaginu hefur snú-
ist um og þegar maður gengur út
úr leikhúsinu er efst í huga að það
hljóti að vera millivegur — bara
ef málið snerist ekki um valdatog-
streitu, fremur en hagsmuni þeirra
sem með málið fara.
Það væri skemmtilegt að velta
vöngum yfír ótal fleiri hlutum í
þessu nýja leikriti Ólafs, því það
er svo fínofið net af andstæðum
og hliðstæðum og allir þættir
verksins koma manneskjunni við:
Þjóðfélagsumrótið og átökin þar
vísa beint inn i fjölskylduna. Sam-
skiptamunstrið og sambandsleysið
innan fjölskyldunnar vísa beint út
í þjóðfélagið. Hagsmunahóparnir
eru ekkert að tala sama tungumál.
Texti verksins er ákaflega
skemmtilegur: Hann er persónu-
skapandi um leið og hann er raun-
sæislegur, bráðfyndinn um leið og
hann er mjög alvarlegur. Þetta er
vel skrifað og það sem betra er,
vel hugsað, verk, laust við Ijóðræn
og út í bláinri flog með einhvem
„listrænan" merkimiða. Markviss
hugsun og góð tilfínning gerir það
að listaverki.
í hlutverki Þórðar er Helgi
Skúlason og leikur þennan vel
meinandi harðstjóra, með gamal-
dags viðhorf í vitsmununum og
hjartað á röngum stað, á óhugnan-
lega sannfærandi hátt. Þórður læt-
ur ekki aldeilis grípa sig á við-
kvæmninni og þegar eitthvað
snertir hann, tekur hann sér „grand
exit“ út úr fjölskyldunni; stjómar
með Ijarveru og þögn. Hann leyfir
engum að gagnrýna sig, heldur að
hann viti alltaf hvað er hinum fyr-
ir bestu og telur réttlætið sín meg-
in. Að bömin hans em ekki sama
sinnis eru auðvitað bein svik við
hann. í hvert sinn sem Þórður fær
tækifæri til að líta í eigin barm
heggur hann, slær eða dregur sig
í hlé. Reiðin í fjölskyldunni byijaði
ekkert með börnunum. Móðir Þórð-
ar, Katrín, lætur hann heyra sitt
af hveiju — en á milli þeirra er
greinilega þegjandi samkomulag
um að hann þurfí ekkert að taka
mark á eiturörvum hennar — og
hann afgreiðir málið með því að
tala til hennar eins og gamallar,
hálfkalkaðrar kerlingar. Þann vegg
er Katrín ekki fær um að bijóta,
enda gæti það orðið til þess að
Þórður gæti hvergi slakað á stríð-
um andlitsdráttunum og sýnt ein-
hveija umhyggju. Á meðan kerling-
in heldur sig á „íróníu“ mottunni
hefur Þórður örlítinn blíðuventil.
Að því er virðist, ömurlegur mað-
ur. En leikur Helga gæðir Þórð
auðvitað meira lífí og meiri
mennsku en þetta og það er ljóst
að Þórður er hræddur. Hann er
hræddur við að tapa valdabarátt-
unni við börnin. Hann er hræddur
við að enda með tvær hendur tóm-
ar, hann er hræddur við að falla
úr þeim jákvæða sessi að vera horn-
steinn byggðarlagsins, hann er
hræddur við að missa stjórnina og
treystir ekki. Þess vegna er Þórður
einangraður, hræddur og óörugg-
ur. Bríet Héðinsdóttir leikur
Katrínu, móður Þórðar. Það verður
að segjast eins og er að Bríet á
snilldarleik í gervi þessarar kald-
hæðnu gömlu konu, sem þekkir sko
karlmennina í sinni fjölskyldu;
kann takmarkanir þeirra og
ósveigjanleika út og inn — enda
hefur hún snúið sér að því að fylgj-
ast með heimsmálunum og notar
þau óspart til að snú sig út úr sam-
ræðunum, þegar hún finnur að hún
er komin hættulega nálægt kvik-
unni í syninum. Katrín er sterk
kona og hreinskiptin, líkamlega
beygð en athyglisgáfan í 100% lagi.
Hún fíflast með það að hún ætli
ekki að deyja á meðan hún hefur
koníak að dreypa á og Þórður sér
henni fyrir nægum birgðum af
því. Það er jú ein leið til að sljóvga
þessa sterku konu.
Margrét Guðmundsdóttir leikur
Kristínu, sambýliskonu Þórðar.
Túlkun hennar er framúrskarandi
góð. Kristín er ljúf og góð húsmóð-
ir, virkar ósköp öiyggislaus innan
um vargaflokk Þórðar — en viti
menn! Hver stjórnar? Margrét leik-
ur þessa yfirborðsmjúku en í raun-
inni ísköldu, útsmognu konu — sem
bregst við öllum aðstæðum af ein-
stakri herkænsku — af svo mikilli
nákvæmni að maður er stöðugt að
skipta um tilfínningar gagnvart
henni; allt frá djúpri samúð, yfir í
undrun, andstöðu og á endanum
fyrirlitningu. Fyrirlitningu vegna
leyndarmáls sem hún hefur varð-
veitt og ætlar að varðveita áfram
til að verða ekki blettótt. Henni er
alveg sama um fómarlömbin.
Jóhann Sigurðarson leikur Har-
ald, son Þórðar, sem hefur tekið
við rekstri útgerðarfélagsins. Har-
aldur á sér háleita drauma um
valdayfírtöku og þykist þóknast
föður sínum í hvívetna — og nú á
að láta reyna á kraftana. En Har-
aldur er enginn bógur og þegar til
kastanna kemur þarf hann sterkan
stuðning, ef hann á að sigra. Jó-
hann fer vel með þetta hlutverk
og er ósköp ánalegur forstjóri, rétt
eins og hundur sem bíður eftir að
eigandinn umbuni honum með
beini.
Ragnheiður Steindórsdóttir leik-
ur Áslaugu, konu Haraldar. Sú
rekur einu tískuverlun staðarins.
Persóna Áslaugar er ein brotalömin
í verki Ólafs. Hún er of einhliða,
drykkfelld, ofskreytt drusla; ein-
hver karikatúr af manneskju.
Kannski fulltrúi fyrir græðgi — en
það er sama hvemig manneskja
er, hún hlýtur að hafa meira en
eina hlið. Þrátt fyrir það Iék Ragn-
heiður hana mjög vel, var trú þess-
ari týpu og gerði hana jafnvel dálít-
ið skemmtilega.
Lilja Guðrún Þorvaldsdóttir fer
með hlutverk Ragnheiðar, dóttur
Þórðar. Hún er kvikmyndaleik-
stjóri, framagjörn og afar slæm á
taugum. Öryggisleysi hennar er
algert og um leið og einhver andar
á hana, öskrar hún (ekkert svo ólík
karli föður sínum í viðbrögðum).
Lilja Guðrún fer eins vel með hlut-
verkið og efni standa til en það er
lítið vægi í persónunni — hún er
bara hávær, svo tilefnin em fá til
að gæða hana mennsku.
Eiginmann Ragnheiðar, Guð-
mund, leikur Randver Þorláksson.
Meðferð hans á hlutverkinu er
vandvirknislega og vel unnin. Guð-
mundur er fremur einfaldur og
veikgeðja náungi, hlýðir skipunum
konu sinnar og svíkur hana þegar
færi gefast til að afbera niðurlæg-
inguna. Hann reynir að sigla milli
skers og bám í samskiptum við
þessa reiðu fjölskyldu, en það tekst
ekki alltaf jafn vel til, vegna þess
að Guðmundur er ekkert útsmog-
inn. Hann er nánast gegnsær.
Pálmi Gestsson leikur Jón, ann-
an son Þórðar. Jón er flugmaður,
sem hefur starfað víða um heim
en er nú kyrrsettur vegna sjón-
galla. Hann hefur átt margar kær-
ustur og hefur nú enn eina með sér
í farteskinu. Hann er rótlaus, ósvíf-
inn, árásargjam og illkvittinn; vöm
hans í fjölskyldunni er að höggva
stöðugt í kvikuna á hinum. Pálmi
kom persónu Jóns óhugnanlega vel
til skila; var mjög uppáþrengjandi
án þess að fara yfír mörkin.
Lóu, lagskonu Jóns, leikur Edda
Amljótsdóttir. Lóa virðist til að
byija með fremur heimsk gella —
en hún hefur eðlisávísun og
óbrenglaða dómgreind og er fljót
að sjá hvemig hún á að komast
af við þessa reiðu fjölskyldu. Þótt
hlutverkið sé lítt afgerandi — frem-
ur lítið og skiptir litlu máli fyrir
framvindu verksins — er meðferð
Eddu frábær. Hún er leikkona sem
ég vona að við fáum að sjá mikið
af; hún hefur mikla útgeislun,
nærvera hennar er sterk og hún
hefur mikinn sviðssjarma.
Hjördísi, dóttur Þórðar, leikur
Ólafía Hrönn Jónsdóttir. Hjördís
er önnur brotalöm í persónusköpun-
verksins. Hún er kennari, ljóðskáld
og ritstjóri kvennablaðs — púkó,
alvörugefin og samkvæmt Jóni
(flugmanni) karlahatari. Það er lát-
ið gott heita í verkinu. Jón gefur
líka upp ástæðuna fyrir því, svo
Hjördís er ekkert skýrð á eigin
forsendum. Ólafía Hrönn gerði
þessari einhliða stúlku ágæt skil,
en í rauninni býður hlutverkið ekki
upg á nein tilþrif.
Ágúst, yngsta son Þórðar, leikur
Stefán Jónsson, og Maríu, dóttur
Kristínar, leikur Þórey Sigþórsdótt-
ir. Ágúst er svo hræddur við föður
sinn að hann þorir ekki að segja
honum hvað hann er að stúdera í
Þýskalandi. María er svo frjálsleg
og hispurslaus að það er eins og
hún hafi ekki alist upp í fjölskyld-
unni. Leikur þeirra Stefáns og Þó-
reyjar virkaði ósannfærandi á mig.
Raddbeitingin var ónákvæm og
uppspennt. Látbragð Þóreyjar var
yfírdrifið fremur en ungæðislegt
og Stefán virkaði fremur heftur —
enda fremur óljóst hvaða tilgangi
hlutverk hans þjónaði í sýning-
unni. Það er eins höfundurinn hafí
skrifað þau Ágúst og Maríu til að
hafa eitthvað krassandi leyndarmál
í verkinu.
Að lokum er það Bergur sem
Sigurður Siguijónsson Ieikur. Þótt
verkið snúist að miklu leyti um
hlutverk Bergs í fjölskyldunni er
hann lítið á sviðinu — en Sigurður
skilar líflegri og aðlaðandi persónu,
allt öðruvísi en systkinin eru, og
stendur því Þórði nær en börnin
hans. Enda er Bergur sama aflakló-
in og veðrajaxlinn og Þórður sjálfur
— bara kátari.
Leikstjómin er harla góð, þótt
hún bæti ekki upp þær brotalamir
sem mér fínnst vera í persónum
Áslaugar, Ragnheiðar, Hjördísar,
Ágústs og Maríu. Andrúmsloflið
er þrungið spennu og henni tekst
að halda, jafnvel eftir að Þórður
tilkynnir um framtíð fyrirtækisins.
Þá magnast átökin og fjölskyldu-
meðlimir grípa til sinna ráða.
Hreyfíngin í sýningunni er góð,
þrátt fyrir mikinn texta, skiptingar
hraðar og nákvæmar og áhorfand-
inn er aldrei látinn „bíða“ eftir að
eitthvað gerist.
Leikmyndin er raunsæisleg og í
fullu samræmi við verkið; snyrtileg
stór stofa sem rúmar alla fjölskyld-
una. Ríkmannlega stór, en innrétt-
uð af stakri íhaldssemi, í takt við
húsbóndann. Konan sem hefur ver-
ið húsmóðir þarna í tuttugu ár
hefur ekki skapað þetta heimili.
Búningar eru vel unnir og undir-
strika oft persónugerð hvers og
eins og allt útlit sýningarinnar
styður verkið til hins ítrasta.
Faðir og synir takast á um gildismat, fortíð og framtíð. Jóhann Sigurðarson, Pálmi Gestsson, Helgi
Skúlason og Ragnheiður Steindórsdóttir i hlutverkum sinum.