Morgunblaðið - 08.11.1992, Síða 24

Morgunblaðið - 08.11.1992, Síða 24
24 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 8. NÓVEMBER 1992 HHMsraa Framtíðarvon skólakerfisins eftir Ágúst Borgþór Sverrisson HEIMSPEKI fyrir börn er nú orðið nokkuð þekkt fyrirbæri hér á landi eftir árangursríkt og vaxandi starf Heimspekiskólans síð- ustu árin. Brautryðjandi í þessari starfsemi, Bandaríkjamaðurínn Matthew Lipman, var staddur hér á landi ekki alls fyrir löngu og hélt tvo vel sótta fyrirlestra í húsakynnum HÍ í Odda við Suðurgötu. Fyrri fyrirlesturinn fjallaði um siðfræðikennslu fyrir böm en sá síðari um mannlega dómgreind og sérstöðu hennar. í fyrri fyrirlestrinum kom fram að í barnasiðfræði er lögð áhersla á það að bömin rannsaki sjálf siðfræðihugtök og siðferðileg vandamál með rökræðum í stað þess að þau tileinki sér tilbúnar skoðanir. í þessu vegur þjálfun dómgreindarinnar þungt en eins og fyrr sagði tileinkaði Lipman síðarí fyrirlestur sinn mannlegri dómgreind og sagði meðal annars um hana: „Dómgreindin hefur alveg sérstakan sess i lífi mannsins og greinir frá öllum hæfileik- um hans. Dómgreindin er hluti af einstaklingnum sjálfum, öll önnur hæfni hans er það ekki.“ Lipman kom fram með aðferðir sínar í lok sjö- unda áratugarins en áður hafði hann starfað um tæplega tveggja áratuga skeið sem heimspekiprófessor við Kólumbíuháskóla enda er hann afar vel menntaður í hefðbundinni heim- speki. Þróunarstöð sína í bamaheim- speki stofnaði Lipman fyrir rúmlega tuttugu árum og hefur henni vaxið mjög fiskur um hrygg síðustu árin og skólastarf í anda kenninga Lip- mans breiðst út um heiminn. Heim- speki er nú hluti af námskrá í æ fleiri grunnskólum í Bandaríkjunum auk þess sem sjálfstæðum heim- spekiskólum á borð við þann sem rekinn er hér í Reykjavík hefur fjölg- að mjög vestra. „Samt erum við rétt farin að gára yfirborðið,“ segir Matt- hew Lipman um útbreiðslu starfsins. í aðferðum Lipmans má segja að tími Sókratesar og Platóns sé runn- inn upp á ný. í ritum Platóns er heimspekin sett fram með samræðu- sniði og persónumar rannsaka vandamál og hugtök með rökræðum. Þetta er það sem bömin gera í bama- heimspekiskólum. í stað þess að inn- byrða upplýsingar og harðar stað- reyndir eru hin ýmsu vandamál tek- in til rannsóknar með aðferðum sam- ræðunnar, þar sem börnin skiptast á um að hafa orðið, hlusta hvert á annað og vega og meta rök hvers annars. Sum vandamálin em úr sér- skrifuðum bókum eftir Lipman sem ljalla um börn í ýmsum hversdags- legum vanda. í einni bókinni er tek- ið á ölium helstu vandamálum rök- fræðinnar, í annarri á ýmsum sið- ferðisspurningum og i hinni þriðju á frumspekilegum vandamálum. Allt er þetta sett fram á hversdagslegan og auðskiljanlegan hátt. Að gefa þekkingunni gildi Þessi lærdómsaðferð hefur verið mjög fjarri vestrænu skólastarfi til þessa, hvort sem um er að ræða hefðbundið nám eða jafnvel nám í heimspeki. Hún vekur upp mýmarg- ar spumingar um eðli þekkingar og náms og heimspekina sem slíka. Fyrstu spumingar blaðamanns til Lipmans snerta þann grundvallar- mun sem er á hefðbundnu grunn- skólanámi og heimspeki fyrir börn. — Ég varð mjög snortinn af nokkrum ummælum í fyrirlestrunum þínum sem mér fínnast vera ná- tengd: Þú sagðir að við þörfnuðumst ekki endilega heimspeki sem slíkrar heldur miklu fremur þess sem heim- speki getur veitt okkur. Ennfremur sagðirðu að það væri mikilvægara að geta beitt þekkingunni en að afla- sér þekkingar. Er það rétt til getið að í þessum fullyrðingum sé komist að kjarna alls þess sem heimspeki fyrir börn stendur fyrir og hefur fram að færa? „Fyrsta atriðið í þessu. sambandi sem mig langar til að nefna er þetta:' Það er að mínum dómi ekki næg ástæða til að bæta nýrri grein á námskrá í skóla að greinin sé góð sem slík. Hún þarf einnig að vera góð fyrir allar hinar námsgreinarn- ar. Hún þarf að styrkja þær, gera auðveldara að læra þær, auka skiln- ing á þeim o.s.frv. til að það sé rétt- lætanlegt að bæta henni á nám- skrána. Annað atriði er þetta: Amerísk heimspeki hefur alltaf Iagt áherslu á gagnsemi, hinar hagnýtu hliðar. Mikilvægi hugtaka fer þá eftir því hvemig við beitum þeim, hvernig þau virka í raunveruleikanum, þau eru ekki bara mikilvæg í ljósi skil- greininga sinna eða uppruna síns. Taki maður þennan hugsunarhátt alvarlega þá hljótum við að segja að merking og gildi þess sem böm læra í skóla sé að finna fyrir þau í þvf sem gerist þegar þau beita þess- ari þekkingu úti í lífinu. Ef böm kvarta undan því að skólinn sé til- gangslaus þá er meginorsökin sú að þeim er ekki kennt að beita því sem þau læra. Það er ekki nóg að hafa upplýs- ingar og þekkingu, því þekkingin ein og sér getur verið mjög afmörk- uð, fræðileg og óhagnýt, en annað gerist þegar við bytjum að rannsaka þessa þekkingu sem við höfum í höndunum og skilja hana. Skilningur er mjög mikilvægur og nauðsynlegur til að þekkinginsé til einhvers gagns; og síðan auk efniviðs þekkingarinnar og skilnings þurfum við hina hag- nýtu beitingu þekkingarinnar." — Þegar við beitum þekkingunni breytum við henni þá um leið? Breyt- ist þekkingin sjálf þegar hún hættir að vera einangruð og gagnslaus? „Það mætti færa rök fyrir því að svo sé, en hagsemisjónarmaðurinn myndi svara sem svo að við værum að skerpa skilning okkar á þekking- Matthew Lipman unni, ekki breyta henni. Maður er ekki að fara á villigötur þegar mað- ur beitir þekkingunni úti í lífinu sem maður innbyrti hjá kennaranum eða prófessomum heldur er maður að uppgötva hina sönnu merkingu hennar. Þegar við beitum þekkingunni fær hún jafnframt siðferðilegt gildi, ekki bara fræðilegt. Því þá erum við að gera eitthvað við þekkinguna, ekki bara að tileinka okkur hana.“ > Hlutverk rökfræðinnar — Mig langar til að víkja að öðru sem hefur vakið athygli mína: í einni af bókunum þínum sem notaðar eru á námskeiðum í barnaheimspeki glímir aðalpersónan við ýmis klass- ísk rökfræðivandamál í daglegu lífí. Um leið eru þessi vandamál af sið- ferðilegum toga. Geturðu sagt okkur eitthvað um tengsl siðfræði og rök- fræði? Hefur rökfræði siðferðilegt gildi? „Rökfræði færir okkur ákveðnar reglur um ályktanir sem við sam- þykkjum öll sem form í rökfærslum, sem form röklegrar hugsunar. Rök- færslurnar geta verið um siðfræðileg efni eða hvaðeina. Rökfræði hefur því ekkert annað gildi fyrir siðfræði en hún hefur fyrir hvað sem er. Engu að síður þá höfum við í ýmsum siðferðisefnum hvað skörpust og áhrifamest dæmi um það sem rök- fræði getur gert fyrir siðfræði. Tök- um dæmi: Við samþykkjum öll þá grundvallarforsendu að allir borgar- ar verði að hlýða lögunum. Þetta þýðir að skilji ég einföldustu rök- fræði þá get ég ekki haldið því fram í senn að ég sé góður borgari en ég þurfi samt ekki að hlýða lögunum. Engu að síður er margt fólk sem gerir einmitt þetta. Menn segja kannski: Ég keyri stundum yfir leyfi- legum hámarkshraða af því ég er ekki sáttur við hraðatakmarkanim- ar, en samt er ég góður borgari. Þetta er ekkert annað en það að vilja bæði eiga kökuna og borða hana. En slíkt er ekki hægt að gera án þess að lenda í mótsögn við sjálf- an sig. Þarna getum við séð hvað rökfræði verður áhrifamikil þegar við skoðum hana í þessu ljósi og beitum henni á siðferðileg málefni. Ég hallast hins vegar ekki að því að rökfræði ein og sér hafi siðferði- legt eða siðfræðilegt gildi. Þá værum við líka komin út á þá braut að blanda saman aðskildum greinum heimspeki og eigna þeim eitthvað sem þeim ber ekki.“ Firring, gagnrýnin hugsun og efahyggja — / lok síðari fyrirlestrarins kom til mjög athyglisverðrar umræðu um það með hvaða hætti þyrfti að út- breiða heimspeki fyrir börn ískólum. Mig minnir að niðurstaðan hafí ver- ið á þá leið að bæði þyrfti að kenna* - heimspeki sem sjálfstætt fag en einnig að breyta öðrum námsgrein- um, Iaga þær að þessum samræðu- hugsunarhætti sem einkennir þínar aðferðir. Nú erum við flest sammála um að hefðbundin skólamenntun geti verið mjög raunveruleikafírrt, nemendur tengja ekki námið við hversdagslega reynslu sína. Jafn- framt því má halda því fram að mikil fírring ríki í hversdagslegu lífí okkar meðal annars vegna skorts á samræðum og heimspekilegum hugsunarhætti. Þetta vekur þá spurningu hvort heimspekikennsla sem sjálfstætt faggeti aukið á þessa fírringu, þ.e.a.s. að óbrúanlegt bil verði milli þess hugsunarháttar sem börnin tileinka sér í heimspekinni og þess sem ríkir í öðru námi ann- ars vegar og hins vegar gagnvart hversdagslífínu og samskiptum við foreldra, t.d. þar sem hin heimspeki- lega samræðuhefð er ekki fyrir hendi? M.ö.o.: Er hætta á því að heimspekikennslan geti orðið að mjög einangruðu fyrirbæri frá öðr- um þáttum í lífí barnanna? „Én sjáðu til. í skólunum eins og þeir eru núna hafa bömin ekkert tækifæri til að koma lífsreynslu sinni utan skólans að og skoða hana. í heimspekinni er þeim fijálst að draga eigin reynslu fram í sviðsljós- ið. Þau koma með dæmi úr hvers- dagsleikanum sem verða innlegg í umræðuna, segja t.d.: Ég þekki mann sem gerði þetta eða hitt. Og þar með verður líf þeirra utan skól- ans að viðfangsefni. í öðm lagi þetta. Rétt eins og heimilið veldur barninu firringu vegna skorts á heilbrigðri skynsemi þá veldur skólinn því líka firringu með skynseminni sem þar' ríkir. Í fyrstu er skólinn þeim sem himna- ríki sem þau flýja í frá óreiðunni heima hjá sér, deilum við systkini sín og fleiri vandamálum og þau njóta reglunnar og skynseminnar sem ríkir í einu og öllu í skólanum. En smám saman komast þau að því að reglan og skynsemin sem í skól- anum ríkja eru algjörlega ósveigjan- leg og veita börnunum ekkert svig- rúm til sjálfstæðrar hugsunar. Þetta er kerfi sem hefur engan áhuga á sjálfstæðri hugsun barnanna heldur aðeins að þau tileinki sér tilbúin við- horf og reglur." — Mig langar til að nefna aðra hugsanlega gagnrýni. Er mögulegt að barnaheimspekin geti leitt börhin út í öfgafulla efahyggju. Nú vitum við að engin lausn er til á heimspeki- legum vandamálum og með gagn- rýninni hugsun má efast um nánast allt. Er ekki hætta á því að í námi þar sem börnin hafa enga fyrirfram- gefna mælikvarða heldur vega og meta allt og taka ekkert sem gefíð, þá leiðist þau út í efahyggju, viður- kenni engin gildi? „Já, ég þekki raunveruleg dæmi um að þetta hafi gerst. Hins vegar tel ég að það séu kostir til léngri tíma litið bæti upp margfalt einstök dæmi um þróun af þessu tagi. Sú aðferð að skiptast á skoðunum, hlusta hvert á annað og koma með gagnrök gera nemenduma jafn- fijálsa til að vera andsnúnir efa- hyggju rétt eins og að aðhyllast hana. Efahyggjumaðurinn í nem- endahópnum fær andsvör annarra. Hann getur hins vegar stundum neitað fram í rauðan dauðann öllum rökum hinna en í samræðufélaginu sem þróast í bamaheimspekibekkn- um fær hann a.m.k. gagnrýni á efa- hyggju sína.“ — Það hefur komið fram að í hugmyndum þínum og aðferðum í siðfræðikennslu fyrir böm þá eru engin viðhorf tekin góð og gild án gágnrýni, börnin komast að niður- stöðu með því að vega og meta rök en tileinka sér ekki tilbúnar skoðan- ir í siðferðismálum. í tilefni af þessu varstu spurður í umræðum eftir fyr- irlestur þinn hvort þetta gæti ekki verið mjög hættulegt þar sem börnin gætu tekið að vefengja viðurkennd siðalögmál í þjóðfélaginu. — Mér hefur hins vegar dottið í hug að þessi aðferð gæti leitt til jákvæðra breytinga á viðhorfum okkar. Að siðferðisviðhorf breytist þar sem þess sé þörf en annars ekki. Ertu sammála þessu? „Já og þetta er einmitt aðalatriðið í málinu. Samræðufélagið í barna- heimspekibekk er eins og smækkuð mynd af fyrirmyndar lýðræðisþjóð- félagi. Eitt einkenni þessa félags er sjálfvirkt endurmat, hin gagnrýna umræða tryggir að skoðanir sem bijóta í bága við skynsemi eru leiðr- étar. Ef við hefðum raunverulegt þjóðfélag sem hagaði sér svona í Rætt við Matthew Lipman brautryðjanda í heimspekikennslu barna

x

Morgunblaðið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.