Morgunblaðið - 29.11.1992, Blaðsíða 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 29. NOVEMBER 1992
JÓN ÞORLÁKSSON
FORSÆTISRÁÐHERRA
Út er komin bókin Jón Þorláksson forsætisráðherra eftir Hannes Hólm-
stein Gissurarson, dósent í stjómmálafræði. Almenna bókafélagið gef-
ur bókina út og er hún mikil að vöxtum, 602 blaðsíður með nafna-
skrám og tilvísunum, en 32 myndasiður em að auki í bókinni. Birtast
þar margar merkilegar Ijósmyndir í fyrsta skipti, en Asdís Halla Braga-
dóttir blaðamaður sá um að safna þeim saman og finna nöfn á mönn-
um. Bókin lýsir ævi og örlögum Húnvetningsins Jóns Þorlákssonar frá
Vesturhópshólum í Þverárhreppi, sem verður mikill námsgarpur í
Lærða skólanum í Reykjavík, einn af fyrstu íslensku verkfræðingun-
um, umsvifamikill kaupmaður með sement og aðra byggingarvöru,
fjármálaráðherra, forsætisráðherra og borgarsljóri og fyrsti formaður
Sjálfstæðisflokksins. Þess má geta, að Jón Þorláksson var einn af stofn-
endum Eimskipafélagsins og lengi í stjórn þess, einn af stofnendum
Árvakurs hf., útgáfufélags Morgunblaðsins, og einn af stofnendum
Sparisjóðs Reykjavíkur og nágrennis. Enn fremur var Jón forgöngu-
maður að Hitaveitu Reylgavíkur, Rafmagnsveitunni og Vatnsveitunni
og fjöldamörgum mannvirkjum um allt land.
Jón Þorláksson lækkaði skuldir ríkisins úr 18 milljónum króna í
11,5 milljónir króna, á meðan hann var fjármálaráðherra árin 1924-
1927. Þegar hann tók við stöðunni var aðeins til í sjóði fyrir útgjöld-
um tveggja daga.
En á Jóni Þorlákssyni voru
fleiri hliðar en sneru að
flestum samtímamönnum
hans. í þessari bók kemur
fram að hann var hlýr og
nærgætinn vinur og ástríkur heimil-
isfaðir. Kona hans var Ingibjörg
Claessen frá Sauðárkróki, sem var í
móðurætt af hinni fjölmennu og vold-
ugu Briems-ætt, en þar sem þau
hjón gátu ekki eignast böm vegna
veikinda Ingibjargar í æsku tóku þau
tvær kjördætur að sér. í bókinni er
einnig !ögð áhersla á að lýsa þeim
mörgu litríku persónuleikum sem
voru uppi á fyrri hluta aldarinnar,
eins og Ama Pálssyni prófessor, vini
og bekkjarbróður Jóns Þorlákssonar,
Hannesi Hafstein ráðherra, sam-
starfsmanni Jóns, Ólafí Thors,
Magnúsi Guámundssyni ráðherra,
Jónasi Jónssyni frá Hriflu og marga
aðra.
Fyrsta ræða
Félagslífíð í Lærða skólanum á
námsárum Jóns Þorlákssonar náði
árlegu hámarki á skólahátíðinni, sem
jafnan var haldin á afmælisdegi
Kristjáns IX. Danakonungs, en hann
ríkti frá 1863 til 1906 og varð ást-
sæll á íslandi fyrir að hafa fært
Iandsmönnum stjómarskrá þjóðhá-
tíðarárið 1874. Þegar að loknu miðs-
vetrarprófí í síðustu viku febrúar
héldu piltar fund á sal, þar sem kos-
in var þriggja manna undirbúnings-
nefnd hátíðarinnar, og voru þeir úr
efri bekkjum skólans. Jafnframt hófu
þeir piltar, sem vildu iðka dans á
skólahátíðinni, æfíngar og fóru þær
fram á sal á laugardagskvöldum.
Undirbúningsnefndin lét það verða
fyrsta verk sitt að fara á fund rekt-
ors til þess að biðja leyfis til að halda
hátíðina í skólanum og var það oft-
ast auðsótt. Síðan hófst sjálfur undir-
búningurinn. Einhver bæjarmaður
var fenginn til þess að sjá um sölu
og framreiðslu matar og kaffís, en
skólasveinar önnuðust sjálfir sölu
víns og vindla. Þá þurfti að fá borð-
búnað og ýmis áhöld að láni, skreyta
salinn með myndum af konungi,
drottningu og Jóni forseta, setja upp
borð og bekki á Langaloftinu, þar
sem veitingar voru reiddar fram, og
breyta Litlaloftinu í búningsherbergi
kvenna. Útvega þurfti lampa og
hengja þá upp, hreinsa allt hátt og
lágt og gera gólfið á sal svo úr garði,
að auðvelt væri að dansa á því. Ekki
sótti að jafnaði nema heimingur
skólapilta sjálfan dansleikinn, þar eð
sumir kunnu ekki að dansa, sumir
áttu ekki sómasamlegan samkvæm-
isfatnað eða leiddu dansleikinn hjá
sér af öðrum ástæðum. Dansmenn
voru kallaðir ballistar, en hinir rallist-
ar, einnig sumblungar. Ballistamir
buðu stúlkum með sér á dansleikinn
og sóttust reykvískar ungmeyjar á
þeirri tíð mjög eftir slíkum boðum,
enda skólahátíðin þá talin veglegust
hátíð í bænum.
Hannes Hólm-
steinn Gissurar-
son hefurskráð
sögu Jóns Þor-
lákssonar fyrrum
forsœtisráðherra
og frumkvöðuls að
stofnun Sjálfstœð-
isflokksins
Skólahátíðin hófst klukkan hálf
sex síðdegis á því, að lúðrasveit lék
ijörug lög fyrir dyrum skólans, en
ungir sveinar og meyjar gengu prúð-
búin upp skólabrúna og safnaðist
jafnan allmargt manna saman í
Lækjargötu til þess að hlusta á tón-
listina og horfa á gesti. Þegar allir
voru komnir inn í skólann færði
hijómsveitin sig upp á sal og klukkan
sex hóf hún að leika fyrir dansi.
Áður en dansinn hófst gengu sveinar
um salinn og rituðu nöfn sín á dans-
kort stúlknanna og þær nöfn sín á
kort þeirra. Dux scholae, efsti maður
í sjötta bekk, skyldi færa upp dans-
inn með þeirri stúlku, sem tignust
væri gesta, venjulega dóttur lands-
höfðingja eða biskups. Væri hann
ekki dansmaður skyldi formaður há-
tíðamefndar færa upp dansinn.
„Þama var æskan ör og hlý að njóta
saklausrar gleði eina kvöldstund.
Áhyggjum var varpað á brott og all-
ur skólaagi var horfínn í bili,“ sagði
einn skólabróðir Jóns Þorlákssonar.
„Ljósin tindruðu, danslögin ómuðu,
Íéttstíg snót og lipur sveinn svifu um
dansgólfið, hjartslátturinn varð hrað-
ari og hugurinn dvaldi í ljúfri leiðslu.
Á milli dansa var dömunum boðinn
einhver hressandi drykkur, en hóf-
lega var vínsins neytt, og cigarettur
þekktust þá ekki.“ Um klukkan tíu
settust gestir að borðum. Þegar á
leið máltíðina hófust ræðuhöld. Var
mælt fyrir minni konungs, stiftsyfír-
valda, rektors og kennara. Það var
venja, að dux scholae flytti ræðu á
latínu fyrir minni rektors og skólans
og svaraði Jón Þorkelsson jafnan
fyrir sig á latinu. Þess er hins vegar
ekki getið, að Jón Þorláksson hafí
talað á skólahátíð 1897, þótt hann
hafi líklega verið viðstaddur. Þeir
Sigurður Júlíus Jóhannesson og Guð-
mundur Guðmundsson héldu þó
ræðu. Eftir máltíðina hófst dans að
nýju, en síðar um nóttina var kaffi
reitt fram á Langalofti. Þá héldu
ýmsir ræður, gjarnan fyrir minni
kvenna, fósturjarðarinnar og skól-
ans, en allt var þá orðið lausbeisl-
aðra. Eftir þetta tóku rallistar að
láta meira á sér bera, en þeir héldu
sig utan danssalarins við spil og
drykkju. Klukkan flögur að morgni
skyldi hátíðinni ljúka og áttu ballist-
ar síðan að fylgja stúlkum sínum
heim.
Vorið 1897 urðu nokkrar deilur
um það, hvort halda ætti árshátíðina
í skólanum eða einhver staðar úti í
bæ. Þá tók Jón Þorláksson, sem áður
hafði verið afskiptalítill um félags-
mál, til máls og flutti fyrstu ræðu
sína á lífsleiðinni. Mælti hann ákveð-
ið gegn því, að hátíðin yrði færð úr
skólanum. Nær væri að fylgja hinni
gömlu venju um hana. „Þegar Jón
stóð upp hafði ég ekki hugmynd um,
hvernig hann væri máli farinn. Þegar
hann settist niður var ég viss um,
að ég hefði aldrei heyrt mann tala
betur,“ sagði bekkjarbróðir hans,
Ámi Pálsson. „Hann hafði tætt sund-
ur málstað andstæðinganna með svo
rólegum yfírburðum og svo kaldri
rökfestu, að það var bersýnilegt, að
hann sannfærði marga, sem áður
voru á báðum áttum. Hitt duldist og
ekki, að miskunnarlaus rökvísi hans
hafði snert andstæðingana ákaflega
ónotalega." Nægilega margir voru
sammála Jóni Þorlákssyni til þess,
að árshátíðin var haldin samkvæmt
venju og sóttu hana um eitt hundrað
manns, sem þótti margt. Kom ekki
að sök, þótt þeir, sem viljað höfðu
flytja hana úr skóíanum, en þar voru
nokkrir bekkjarbræður Jóns Þorláks-
sonar fremstir í flokki, hefðu haldið
sérstaka hátíð nokkrum dögum áður
í Iðnó.
Skólapiltar gerðu sér sitthvað
fleira til dægrastyttingar en halda
hina árlegu hátíð sína á afmælisdegi
Kristjáns konungs. Málfundafélagið
Framtíðin hafði starfað frá 1883 og
var stundum róstusamt þar á fund-
um, er ungir mælskumenn gengu
hart fram í ættjarðarást og Dana-
hatri. Valtýr Guðmundsson var fyrsti
forseti Framtíðarinnar, en áður
höfðu skólapiltar haft með sér tvö
félög og var Hannes Hafstein for-
ystumaður annars, en þeir Sigurður
Stefánsson, síðar prestur í Vigur, og
Skúli Thoroddsen framarlega í hinu.
Þá færðu skólasveinar upp leikrit á
hveiju ári, oftast hláturleiki, kómedí-
ur, eftir Holberg og Moliere. Leigðu
þeir þá samkomusal í bænum, seldu
bæjarbúum aðgang og létu ágóðann
renna í Bræðrasjóð, sem styrkti fá-
tæka nemendur skólans. Mikið íjör
var í leikfélaginu þau ár, sem Jón
Þorláksson sat i skólanum, og mun-
aði þar helst um nokkra bekkjar-
bræður hans, svo sem Halldór Gunn-
laugsson og Jóhannes Jóhannesson,
sem báðir urðu síðar læknar,, og
Ásgeir Torfason, síðar efnaverkfræð-
ing. Bindindisfélag starfaði einnig í
skólanum og gerðu drykkjumenn sér
það að leik að ganga í það til þess
að „falla“ og láta reka sig úr því.
Þá börðust skólapiltar gegn Vestur-
heimsferðum, héldu meðal annars
um skeið uppi sérstöðu „agentaand-
blástursfélagi". Gaf Jón Þorláksson
sig lítt að félagslífi og var óvíða
getið í árbókum skólapilta, þótt hann
tæki til máls um tilhögun skólahátíð-
ar og væri einn umsjónarmanna
bókauppboðsins síðasta vetur sinn í
skóla.
Á heimili Jóns Þorlákssonar
Haustið 1918 sigldi fóstursonur
Jóns Þorlákssonar og Ingibjargar,
Hannes Amórsson, til náms í Kaup-
mannáhöfn og sátu þau hjón þá ein
eftir í stórhýsi sínu við Bankastræti
ásamt Margréti, móður Jóns, og
tveimur vinnukonum. Jón var þá
fjörutíu og eins árs, en kona hans
ári yngri, og ljóst, að þeim yrði ekki
bama auðið; Ingibjörg mátti ekki
reyna neitt á sig vegna berklanna,
sem lagst höfðu á hana árið 1906.
Þetta ár gerðust mörg stórtíðindi á
íslandi. Veturinn varð hinn versti í
manna minnum, „frostaveturinn
mikli“, ísland fékk fullveldi, Katla
gaus, og spánska veikin heijaði á
landsmenn. Víða lágu flestir eða all-
ir heimilismenn bjargarlausir dögum
saman og margir dóu úr veikinni.
Urðu hjálparflokkar að fara hús úr
húsi í Reykjavík til þess að athuga
ástandið. Aðkoman var víða hörmu-
leg. Á einu heimilinu kom hjálpar-
flokkur að öllu fullorðnu fólki látnu,
Kristjáni Hall bakarameistara, konu
hans, Jósefínu Jósefsdóttur, og gam-
alli fóstru. Litil og lagleg hnáta, dótt-
ir hjónanna, Anna Margrét, sem
fæðst hafði þremur ámm áður, 21.
júlí 1915, skreið uppi á líki fóstm
sinnar. Sigurbjörg, systir Jóns Þor-
lákssonar, sá þá um það fyrir Hvíta-
bandið að koma munaðarlausum
börnum í fóstur og hafði meðalgöngu
um það, að þau Ingibjörg tóku Önnu
litlu til sín og ættleiddu hana. Hjón-
in vom alsæl með telpuna, sem var
fríð sýnum, með ljósblá augu og sítt,
ljóst hár, sem náði niður að mitti.
Tveimur ámm síðar tóku þau að lit-
ast um eftir systur fyrir hana. í árs-
byijun 1921 ákváðu þau fyrir meðal-
göngu Sigurbjargar að ættleiða aðra
telpu, sem fæðst hafði sex vikum
áður, 18. nóvember 1920. Hún var
dóttir Páls Steingrímssonar, bók-
bindara í Reykjavík, og konu hans,
Ólafar Jónsdóttur. Á afmælisdegi
Jóns, 3. mars 1921, var hún skírð
Elín Kristín í homstofunni uppi á
þriðju hæð við Bankastræti 11.
Elín Kristín man það fyrst eftir
Jóni, föður sínum, Þorlákssyni, þegar
hann hélt á henni í kjöltu sér og
raulaði fyrir hana barnagælur eins
og:
Fljúga hvítu fiðrildin
fyrir utan glugga;
þama siglir einhver inn
ofurlítil dugga,
eftir Sveinbjöm Egilsson og:
Stígur hún við stokkinn,
stuttan á hún sokkinn,
ljósan ber hún lokkinn
litlu telpuhnokkinn.
Jón sagði dóttur sinni líka frá
Búkoliu og Hlyni konungssyni og fór
með margar aðrar gamlar sögur, sem
foreldrar hafa sagt bömum sínum í
þúsund ár á íslandi til þess að hafa
ofan af fyrir þeim og hann hafði sjálf-
ur heyrt hjá Margréti, móður sinni,
norður í Vesturhópshólum. „Bæði
pabbi og mamma voru alveg einstak-
ir foreldrar," sagði Elín. Þegar hún
óx úr grasi og fékk frænkur sínar,
dætur Eggerts Claessens, í heimsókn
las Jón oft fyrir þær upphátt úr sögu-
bókum, einn kafla í senn, og hlökk-
uðu þær til hvers lesturs. „Hann las
fyrir okkur úr Önnu Fíu, sem var
þá nýkomin út, og byijaði alltaf, þar
sem hann hafði hætt síðast. Það
fannst okkur gaman." Elín var eftir-
læti foreldra sinna, kát og brosmild
stúlka með stór og sakleysisleg augu,
og fannst sumum fjölskylduvinum
ekki laust við, að þau dekruðu um
of við hana, eins og oft vill verða
um yngsta barnið.
Til þess var tekið, hversu fallegt
heimili Jóns Þorlákssonar á þriðju
hæð hússins við Bankastræti var.
Gengið var stigaganginn upp á þriðju