Morgunblaðið - 29.11.1992, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 29. NOVEMBER 1992
hæð. Þar voru tvöfaldar dyr inn í
íbúðina og sneru móti norðri. Þegar
inn var komið blasti við fremur
þröngur gangur frá austri tii vest-
urs. Inn af honum hægra megiri
(vestan megin) voru þrjár stórar stof-
ur. Stór borðstofa var beint á móti
innganginum, og sneru gluggar þar
að Bankastræti; svokölluð homstofa
var í beinu framhaldi af borðstofunni
til vesturs (til hægri, þegar horft var
úr innganginum), og sást þaðan vítt
um Reykjavík, upp á Landakotshæð,
niður á Tjörn og út á sund; dag-
stofa, nokkru minni, var við hlið
hornstofunnar og sneru gluggar þar
út að Hverfisgötu. Á milli stofu voru
tvöfaldar dyr og gler í hurðum. Hús-
gögn voru keypt erlendis og tók borð-
stofan fjölda manns í sæti. Flygill
var á heimilinu, eins og tíðkaðist þá
í híbýlum heldri manna; vandaður
bókaskapur stóð í hornstofunni; þar
var líka stórt og fallegt skatthol úr
dökkum viði, þar sem gat að líta ljós-
myndir af fjölskyldunni. Málverk eft-
ir frænda Jóns, Þórarin B. Þorláks-
son, héngu á veggjum, þar á meðal
eitt málverk af Vesturhópshólum og
annað af Hamrahlíð. Einnig var þar
eitt málverk eftir Emil Walters,
kunnan vestur-íslenskan málara.
Emil, sem var skyldur Jóni Þorláks-
syni, hafði komið heim á Alþingishá-
tíðina 1930 og þá fengið stórt lán
hjá Jóni, frænda sínum. Þegar Jón
tók að lengja eftir greiðslu sendi
Emil honum málverk upp í hana. Á
stofum voru þykk teppi, en húsgögn
voru þung og traust að hætti þeirrar
tíðar, stólar bólstraðir, stórir og
þægilegir. Austan megin á hæðinni
(vinstra megin, þegar komið var inn
í ganginn) voru svefnherbergin. Við
hliðina á borðstofunni var lítið her-
bergi, sem sneri út að Bankastræti;
þar bjó Margrét, móðir Jóns, og síð-
an Elín. Við hlið þess var hjónaher-
bergið, sem sneri líka út að Banka-
stræti; norðan þess var herbergi
Önnu, og sá þaðan í átt að Hverfis-
götu, en baðherbergi var á milli þess
og hjónaherbergisins. Eldhúsið var
norðan megin á hæðinni, beint and-
spænis borðstofunni, og sérstakur
uppgangur úr því í risið, þar sem
vinnukonur bjuggu. Jón leigði íbúð
sína í Bankastræti 11 tvisvar út,
fyrsti veturinn 1923-1924, þegar
fjölskylda hans bjó erlendis, og síðan
1926-1927, á meðan hann var ráð-
herra, en þá bjó hann ásamt fjöl-
skyldu sinni í Ráðherrabústaðnum
við Tjamargötu 32.
Allur heimilisbragur hjá Jóni Þor-
lákssyni og Ingibjörgu var talinn til
stakrar fyrirmyndar. Á vinnutíma
var Jón sjálfur lítið í íbúðinni á þriðju
hæð, heldur sinnti störfum á skrif-
stofu sinni á næstu hæð fyrir neðan,
og gætti Ingibjörg þess þá vandlega,
að böm, sem heimsóttu dætur þeirra
og fósturson, trufluðu hann ekki.
Gat stundum orðið nokkur háreysti,
þegar bömin fóru öll í skollaleik í
íbúðinni og frammi á gangi. Annars
sá Jón um að aga dætur sínar. Hann
hvessti sig aldrei, stjómaði með
augnaráðinu, eins og móðir hans
hafði gert heima í Vesturhópshólum.
Eitt sinn spurði Ingibjörg Þorláksson
tengdamóður sína, hvort maður sinn
hefði einhvem tíma gert eitthvað
prakkarastrik. Nei, svaraði gamla
konan, nema þegar hann var pela-
barn; þá hefði hann eitt sinn grýtt
pelanum fullum af mjólk út á gólf
og skellihlegið. „Jón hafði hvasst
augnaráð eins og móðir hans,“ segir
Jóna Hansen, dótturdóttir Magnúsar
á Blikastöðum. „Jón var þegjanda-
legur, lágvaxinn, þrekinn, með„ fast-
mótað andlit, liðað, dökkt hár og
hreyfði sig hægt. Hann var alvöru-
gefinn, ómannblendinn og afskipta-
lítill um okkur bömin,“ segir Valgarð
Briem, sem kom stundum ungur
drengur á heimilið, en Anna, móðir
hans, var hálfsystir Ingibjargar. „Jón
var afskaplega ljúfur og vænn við
okkur systur," segir Kristín Claess-
en, dóttir Eggerts. „Það var yfír
honum þessi festa, sem er svo óal-
geng nú á dögum,“ segir Elín, dóttir
hans.
Jón Þorláksson vildi hafa hreint
og þrifalegt í kringum sig og allt í
röð og reglu; hann var líka mjög
snyrtilegur í klæðaburði og lét sauma
á sig skyrtur hjá dönskum skröddur-
um, Brodrene Andersen. Þótt rík-
mannlegt væri á heimili Jóns, var
þar gætt hófs í öllum hlutum. Jón
var nýtinn og andsnúinn allri eyðslu.
B 7
Jón Þorláksson unni mjög konu sinni og kjördætrum, Önnu (standandi) og Elínu. Einnig ólst Hannes
Arnórsson, frændi Jóns, síðar verkfræðingur, þar upp að mestu leyti.
,-L '■...... "V
Við Ölfusárbrú í ferð Krisjjáns konungs X. og fylgdarliðs hans aust-
ur yfir fjall í júní 1926. „Ég vildi ekki eiga að lifa þar norður frá,“
sagði Kristján við menn einslega. Frá vinstri: Kristján X., Juel hirð-
stallari, Knútur prins (sést aðeins í hann), Alexandrína drottning,
Geir Zoéga vegamálastjóri, Sehested, hirðmær drottningar, óþekkt-
ur (fyrir aftan hirðmeyna), Blixen-Finecke barón, (líklega) Jakobsen
læknir á herskipinu Niels Juel, óþekktur, Jón Þorláksson fjármála-
ráðherra, óþekktur, líklega von Hude orlogskaptajn, sem var einn
af hirðmönnum konungs, óþekktur, Jón Sveinbjörnsson konungsrit-
ari.
Á hinni stuttu borgarstjóratíð
sinni, 1933-1935, beitti Jón Þor-
láksson sér fyrir margvíslegum
framkvæmdum, en þar bar hæst
undirbúning hitaveitu fyrir
Reykjavík og Sogsvirkjunar.
Fjölskyldan gerði sér þó stundum
dagamun. Sjálfur hafði Jón gaman
af stærðfræðiþrautum og gátum, og
hann lék einnig golf, þegar hann var
í útlöndum. í Reykjavík spiluðu þau
hjónin lomber og bridge við vinafólk
sitt einu sinni í mánuði og var þá
spilað á þremur borðum, alls tólf
manns. Skiptust þátttakendur á að
halda spilakvöldin. Meðal spilafélag-
anna voru Sigurður póstmeistari og
kona hans, Guðrún, Oskar og Sigríð-
ur Norðmann og Eggert og Soffía
Claessen. „En síðan hætti pabbi
þessu, því að honum fannst þetta
orðið of mikið,“ sagði Elin. Sigurður
Guðmundsson skólameistari sagði,
að hann hefði aðeins spilað bridge
tvisvar á ævinni, í bæði skiptin við
Jón Þorláksson. Hefðu liðið ein
fimmtán ár á milli. „Tókst Jóni með
skýrleik sínum og skilmerkileik í
bæði skiptin að þjappa í mig spila-
reglunum, áður en byijað var að
spila,“ sagði Sigurður. „Hefí ég
stundum eftir á dáðst að kennslu
Jóns og tautað við sjálfan mig, að
mikið kennaraefni hafi farið forgörð-
um, þar sem hann var.“ Það vildi
hins vegar Sigurði til happs, að flest-
ir spilafélagamir vom húsfreyjur úr
höfuðstaðnum, sem kunnu enn
minna til bragða í bridge en hann
sjálfur.
Eins og að líkum lætur var tals-
vert um gestakomur og veisluhöld á
heimili Jóns Þorlákssonar við Banka-
stræti og í Ráðherrabústaðnum.
Magnús Guðmundsson kom stöku
sinnum þangað heim, en Ólafur
Thors sjaldan eða aldrei. Stundum
litu þau Magnús og Kristín á Blika-
stöðum inn með egg og brodd, sem
þótti mikið hnossgæti; dætur Magn-
úsar, Helga og sigurbjörg, bjuggu
þar, þegar þær vom í skóla í Reykja-
vík laust eftir 1920, og voru þar síð-
an alltaf með annan fótinn. Ættingj-
ar þeirra hjóna að norðan gistu oft
hjá þeim og Jón og Hannes Arnórs-
synir bjuggu þar stundum. Þegar
Björg Þorláksdóttir var á landinu bjó
hún stundum í herbergi á annarri
hæð hússins. Eitt sinn var Björgu
boðið í veislu til Jóns í Bankastræti.
Hún átti þá sem endranær lítið af
fötum og enn minna af fiármunum,
svo að bróðir hennar gaf henni fyrir
fallegum kjól. Björg kom síðan í
veisluna, sá og sigraði; yfir henni var
sérstök reisn og hún kunni að tala
um eitthvað annað en hégóma. Hefð-
arkonum í Reykjavík fannst sumum
heldur fátt um Björgu, því að hún
dró frá þeim athygli; karlar hópuð-
ust venjulegast í kringum hana til
þess að tala við hana um stjómmál
og bókmenntir. Eftir að dætur Jóns
tvær stálpuðust kom það nokkmm
sinnum fyrir, að haldnir vora dans-
leikir fyrir þær og vini þeirra í Banka-
stræti. Á einum slíkum dansleik
dönsuðu piltamir frá Hesti, Jón og
Hannes Amórssynir, við nokkrar
stúlkur af Briems-ætt: Þeir voru
heldur smávaxnir, eins og þeir áttu
kyn til, en þær háar af stúlkum að
vera, og þótti þetta eftirminnileg
sjón!
Þingmaðurinn Jón Þorláksson
Þau tólf ár, sem Jón Þorláksson
sat á þingi, 1921-1933, var ein helsta
skemmtun utanbæjarmanna að fara
á þingpalla, þegar þeir vom staddir
í Reykjavík, og hlusta þar á mælsku-
menn spreyta sig. Ingólfur Jónsson,
síðar ráðherra, sagði að við slík tæki-
færi hefði sér þótt skemmtilegast að
hlusta á umræður í efri deild. Þar
hefði mest kveðið að tveimur mönn-
um. Annar hefði verið Jónas Jónsson
frá Hriflu, sem hefði oft talað
klukkutímum saman og ekki alltaf
haldið sig við málefnin, en aldrei
verið leiðinlegur. Hinn þingskörung-
urinn hefði verið Jón Þorláksson, sem
talað hefði „með þeirri skynsemi og
rökvísi, að fæstir komust til jafns,
svo að við áheyrendur hlutum að
hrífast". Aðrir þeir, sem horfðu á Jón
Þorláksson af þingpöllum, vom svip-
aðrar skoðunar. Magnús Magnússon,
sem var um skeið þingskrifari, sagði
svo:
Margt var góðra ræðumanna á
þingi, en þó þótti mér Jon Þorláksson
bera af þeim öllum. Tel ég hann tví-
mælalaust mesta ræðumann, bæði
utan þings og innan, sem ég hef
hlustað á. En hvað var það þá, sem
gerði hann að þessum mikla ræðu-
manni? Ekki var það orðgnóttin, ekki
hraðmælskan, ekki líkingaauðurinn
eða skáldlegt hugarflug. Ég held,
að það hafi einkum verið þetta: Hinn
karlmannlegi þungi, hinn hvassi
skilningur á málefninu og hin trausta
þekking og rökrétta hugsun. Hann
hélt sér mjög fast að málefninu og
beitti aldrei persónulegri áleitni að
fyrra bragði.
Ummæli Kristjáns Albertssonar
hníga í sömu átt. Sagði hann, að Jón
Þorláksson hefði borið af öðmm
stjórnmálamönnum landsins um tig-
inmannlega, þinglega mælsku. Hefði
margt komið til, skömleg rödd, mik-
ið vald á máli og framsetningu og
sannfæringarkraftur rökvíslegrar
hugsunar. „Ræður hans vom stund-
um svo traustbyggðar, að einna helst
minnti á járnbenta steinsteypu, en
)ó gat hann líka verið spaugsamur
og fyndinn og andríkur,“ sagði Krist-
ján.
Jón Jónsson í Stóradal, þingmaður
Framsóknarflokksins, sat lengst af í
sömu deild og Jón Þorláksson. Hann
kvaðst ætíð hafa hlýtt af meiri at-
hygli á ræður Jóns en annarra
manna. Það hefði hvorki verið vegna
)ess, að hann hefði verið honum
samdóma né af þeirri ástæðu, að Jón
Þorláksson hefði hrifið menn með
tilfínningahita eða fljúgandi mælsku.
Nafni sinn hefði verið heldur stirð-
máll maður og fastmáll. En menn
hefðu lagt við hlustir, þegar hann
tók til máls, sagði Jón í Stóradal,
vegna þess að hann hefði verið rök-
fastari en almennt gerðist og skýrari
hugsun og meiri vinna hefði legið á
bak við ræður hans. Það hefði aldrei
leynt sér, að í ræðustóli stæði mað-
ur, sem léti í ljós eigin sannfæringu,
er oft hefði verið fengin eftir erfiða
rannsókn, en ekki eftir fyrirskipaðri
flokkssamþykkt. „Hann var harður
í hildi, en hreinn og heill,“ sagði Jón
í Stóradal. Bernharð Stefánsson
sagði hins vegar, að sér hefði fallið
miður við Jón Þorláksson en ýmsa
flokksbræður hans í íhaldsflokknum,
síðar Sjálfstæðisflokknum. Hefði
hann verið þurr á manninn hvers-
dagslega. „En ef hann fékk sér í
staupinu, sem reyndar kom of sjaldan
fyrir,“ sagði Bemharð, „varð hann
alúðlegur og skemmtilegur, því ekki
vantaði gáfumar." Jón Þorláksson
átti það þó til alls gáður að gera að
gamni sínu. Eitt sinn var hann á
gangi í forsal Alþingishússins og
heyrði þá Þórarin á Hjaltabakka tala
hátt og mikið í símaklefa hússins.
Hann spurði: „Hver er að tala þetta?“
Honum var svarað: „Þórarinn á
Hjaltabakka er að tala norður.“ Þá
sagði Jón : „Hvers vegna í ósköpun-
um notar maðurinn ekki sírnann?"
Jón Þorláksson sást sjaldan eða
aldrei á einmæli með öðmm þing-
mönnum, ólíkt þeim Jóni Magnús-
syni, Sigurði Eggerz og Jónasi Jóns-
syni frá Hriflu, sem öllum var gjamt
að taka aðra þingmenn á eintal og
hvísla einhveiju í eyra þeirra. Jón
hafði óbeit á rápi þingmanna um sal
og skrafi þeirra um allt og ekkert
og sat jafnan fastur { sæti sínu.
„Hann yrti aldrei á sessunaut sinn,
Jón Baldvinsson," segir Einar B.
Pálsson. Eitt sinn átaldi Jón Þorláks-
son Bjama frá Vogi fyrir að ganga
sífellt um þingsali í stað þess að sitja
kyrr í sæti og kvaðst myndu skrifa
þingsögu Bjama. „Hann eirir sjaldn-
ast í sæti sínu, en rápar í sífellu um
salinn, ýmist utan borða eða innan
borða,“ sagði Jón. „Hann er sífellt
að grípa fram í fyrir ræðumönnum,
stráandi frá sér hnyttyrðum, með
fettum og brettum, eins og leikari á
leiksviði og fær líka einatt hlátur
áheyrenda að l^unum, eins og títt
er um leikara." “Bjami svaraði þá
fullum hálsi, að aldrei myndi hann
hafa svo lítið að gera, að hann nennti
að setja saman ævisögu Jóns. Sagt
var, að oft hefði þyngst á Jóni brún-
in, þegar Sigurður Eggerz flutti
ræður sínar á þingi og sveif einna
hæst, en Sigurður var bunumælskur
og ræður hans efnislitlar.
Magnús Ásgeirsson ljóðaþýðandi
var um skeið þingskrifari og sagði
sögu af Jóni Þorlákssyni, sem lýsir
honum vel. Magnús var staupastór
og vantaði einu sinni sem oftar fé
fyrir vínföngum. Hann gekk þá niður
í þing til þess að finna einhvern þing-
mann, sem unnt væri að „slá“. Þeg-
ar Magnús kom inn í þinghúsið var
þar enginn nema Jón Þorláksson,
sem sat einn í sal efri deildar og
grúfði sig þar yfir skjöl. Magnús
þekkti hann lítt, enda var Jón ómann-
blendinn. Hugsaði hann með sjálfum
sér: „Á ég að voga mér að biðja
hann um að lána mér? Ef ég geri
það, þá er best að hafa upphæðina
hærri en venjulega!" Hann herti upp
hugann, gekk til Jóns, rakti raunir
sínar og bað hann síðan að lána sér
þijú hundmð krónur, en lét þess
ógetið, að féð ætti að nota til áfengis-
kaupa. Jón leit fast á hann og spurði
síðan: „Hvar býr konan yðar?“ Magn-
ús sagði honum það. Þá sagði Jón:
„Ég skal senda henni það fyrir kvöld-
ið.“ Lét Magnús síðar svo um mælt,
að hann hefði ákveðið að slá Jón
Þorláksson ekki aftur um lán.