Morgunblaðið - 07.02.1993, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. FEBRUAR 1993
í . V' /VJ TiA (JUV7Á'J'
TfmnrnHrmi7.
“hUgarTiT"Ijon(ISirkom ég 191 öktó- ~
ber 1945. Jakob bróðir minn var með
mér en við fórum saman í framhalds-
nám í The Royal Academy. Fjölskyld-
umar urðu hins vegar eftir heima,
en rétt eftir stríðið var erlendum fjöl-
skyldum ekki hleypt inn í landið
vegna skorts á nauðsynjum. Borgin
var víða í rústum og ömurleg til að
sjá og húsnæðisvandræði mikil.
Fyrst í stað var maður hálf- eða
næstum því mállaus. Ég hafði lært
afar takmarkaða ensku og hafði litla
sem enga þjálfun í að tala hana.
Þegar leið að jólum var ég farinn
að geta bjargað mér þokkalega með
enskuna og farinn að kynnast fólki
og rata sæmilega um borgina.
Ég man hvað mér fannst sjóndeild-
arhringurinn allur víðari í London
heldur en í Reykjavík; ekki ólíkt því
og þegar ég fór úr sveitinni til
Reykjavíkur. London var eftir stríðið
alheimsborg í tónlist, hvergi voru
haldnir fleiri konsertar en þar, hvergi
fleiri hljómsveitir starfandi. Þetta
verkaði eins og vítamínsprauta á mig
í tónlistarlegum skilningi. Fram að
jólum fór ég á konsert næstum því
hvem einasta dag, en svo fór nú að
grynnka í pyngjunni.
Þegar fram á veturinn kom sá ég
fram á að eitt ár væri ekki nóg til
að læra eitthvað að gagni, sérstak-
lega þar sem ég var ókunnugur og
hálfmállaus í byijun. Þá datt mér í
hug að reyna að fá leyfí fyrir fjöl-
skylduna að koma og vera lengur.
Þá voru börnin orðin þrjú,
Þórunn, Tryggvi og Sólveig,
en innanríkisráðuneytið
breska setti enn mjög strang-
ar skorður við því að hleypa
fjölskyldum inn í landið. Ég
fór nokkrar ferðir þangað.
Þeir tóku mér ávallt kurteis-
lega en svarið var alltaf þvert
nei.“
Hvenær fékkstu þá fjöl-
skylduna til þín?
„Mér flaug í hug að ef
Þómnn dóttir mín fengi inni
í Royal Academy myndi
kannski greiðast úr þessu og
þá fengi hún einnig betra
færi á að þroska hæfileika
sína, sem vom óvenjulegir,
vægast sagt. Já, hún var
nokkurs konar undrabam.
Þetta var óneitanlega dálítið
sérstakt en þess virði að
reyna það. Þómnn var þá
búin að læra talsvert, ég
kenndi henni fyrst og Róbert
Abraham á meðan ég var
úti. Næst þegar ég lagði leið
mína í innanríkisráðuneytið
skýrði ég þeim frá því að ég
ætti dóttur á íslandi, sem að
vísu væri ekki nema sex ára gömul
en mig langaði að fá hana tekna í
The Royal Academy of Music í Lond-
on. Þeir litu á mig eins og þeir héldu
að ég væri orðinn vitlaus. Sex ára
barn, í Royal Academy?! Gat ekki
staðist. En ég gafst ekki upp og fór
aftur og náði þá að útskýra sæmi-
lega fyrir þeim að barnið hefði
óvenjulega hæfíleika. Líklega hafa
þeir verið orðnir þreyttir á mér því
þeir sögðu nú að ef ég gæti sýnt
þeim fram á, svart á hvítu, að þessi
unga stúlka yrði tekin í Royal Aca-
demy, þá skyldu þeir veita leyfíð til
að hleypa fjölskyldunni inn í landið.
Ég beið þvi ekki boðanna og tal-
aði næst við skólastjórann. Hann
sagði, sem vonlegt var, að hann yrði
að hafa í höndunum einhveijar frek-
ari upplýsingar sem réttlættu að taka
Þómnni inn í skólann, sérstaklega
þar sem um bam væri að ræða.
Okkur bræðrunum hafði báðum
gengið prýðilega, að því leyti naut
ég velvilja, en það var ekki nóg. Þá
mundi ég eftir því að Þómnn hafði
spilað inn á plötu hjá útvarpinu á
Islandi þegar hún var fimm ára göm-
ul, sumarið áður en ég fór utan. Hún
spilaði sónötu eftir Beethoven, opus
49, nr. 2, eina af þeim auðveldari.
Ég skrifaði Klöm, konu minni, og
bað hana að senda mér plötuna.
Þegar hún barst mér í hendur fékk
ég hana endurgerða, því efnið í slík-
um plötum þá var lint og þær þoldu
ekki að vera spilaðar mjög oft. Síðan
fór ég með afritið til skólastjórans í
Royal Academy og fékk skriflegt
samþykki við inntökubeiðninni strax
daginn eftir. Ég beið ekki boðanna
en dreif mig niður í innanríkisráðu-
neyti og sýndi þeim plaggið. Og þeir
stóðu við orð sín. Ekki löngu síðar
grfðartegan átiugnrá nðei
hjól á þessum árum en faðir minn
hafði ekki efni á að gefa mér það
svo ég varð að safna mér fyrir því
sjálfur. Það tók óratíma, að mér
fannst. Eftir að ég eignaðist hjólið
fór ég á þessum farskjóta mínum til
Dalvíkur til að spila á píanó undir
þöglum myndum í bíóinu þar gegn
nokkurri greiðslu. Þessar bíósýning-
ar hófust um 1933 ef ég man rétt.
Það var dálítið sérkennilegt að spila
undir þessar myndir. Ég varð eftir
bestu getu að reyna að breyta um
hraða eftir efninu. Myndimar voru
ýmist enskar eða danskar og erlendi
textinn birtist á tjaldinu. Málakunn-
átta mín var nú heldur bágborin í
þá daga, svo ég býst við því að ég
hafi stundum ruglast í ríminu, hvort
ég átti heldur að spila sorgarlag eða
gleðimars. En sumar myndimar vom
sýndar það oft að maður lærði á
þær. Á fyrstu sýningunni vissi ég
ekki hvern fjandann ég átti að gera.“
En hvenær fórstu fyrst til náms í
tónhstinni?
„Árið 1935, þegar ég var 19 ára
gamall, fór ég suður til Reykjavíkur
á námskeið fyrir organista hjá Páli
Isólfssyni. Það stóð í u.þ.b. sex vikur
og þessi námskeið Páls voru ókeypis
fyrir organista utan af landi. Það
vom vitaskuld mikil viðbrigði að
koma til Reykjavíkur því það lengsta
sem ég hafði komist fram að þessu
var til Akureyrar. Þetta var eina
formlega menntun mín í tónlist fram
til þess tíma, ef frá eru taldar þessar
þijár vikur hjá Jakobi bróður mínum
sem ég minntist á áðan. Þekking
Páls kom mér að miklum notum og
við Páll urðum góðir vinir.“
Réð námskeiðið hjá Páli kannski
úrslitum um framtíð þína?
„Eftir að ég kom af því vildi ég
ekki starfa við neitt annað en tón-
list. Úr því varð mikil togstreita, því
foreldrar mínir bjuggust fastlega við
því að ég myndi taka við jörðinni á
Hvarfí eftir þeirra dag. Þau hvöttu
mig sannarlega ekki áfram á þessari
braut, sem kannski var ekki von —
lífsbaráttan sat í fyrirrúmi. Samt
höfðu þau bæði yndi af söng og því
sem ég gerði, en það átti bara að
vera tómstundagaman.
Tónlistariðkun mín á yngri árum
þótti ekki alltaf fara vel saman með
búmennsku. Þegar matarhlé var sett-
ist ég t.a.m. alltaf við hljóðfærið, og
foreldrum mínum fannst mér iðulega
dveljast fulllengi við að spila á það,
ekki koma nógu fljótt út til vinnu
og það jafnvel í brakandi þerri.
Foreldrar mínir ætluðust hreinlega
til þess að ég tæki við búinu. Því
voru það með erfíðustu stundum lífs
míns þegar pabbi fylgdi mér á hest-
vagninum niður á Dalvík haustið
1936 og ég flutti alfarinn að heim-
an. Það var fátt sagt, andrúmsloftið
þungt. Þó skildi pabbi ákvörðun
mína; móðir mín átti hins vegar erfíð-
ara með að sætta sig við þessa þróun
mála. Ólafur, yngsti bróðir minn, tók
síðar við jörðinni og nú býr þar Jó-
hann sonur hans. Þeir feðgar hafa
báðir lagt fyrir sig kirkjuorgelleik í
Svarfaðardal. Það er rétt og skylt
að taka það fram hér að þá ákvörðun
að gera tónlistina að ævistarfi mínu
tók ég ekki einn og óstuddur. Jakob
bróðir minn hvatti mig áfram og
aðstoðaði mig fjárhagslega. Hjá hon-
um bjó ég fyrst eftir að ég kom suð-
ur til Reykjavíkur. Hann vann þá á
Skattstofunni, en nokkru síðar varð
hann organisti á Akureyri. Án hans
hefði brautin orðið talsvert grýttari.
Kannski hefði ég guggnað á að fara
að heiman, og ég veit ekki hvað ég
hefði þá gert. Eg fann þörfína og
viljann til að læra og ekkert annað
komst að.
Ég innritaðist í Tónlistarskólann
í Reykjavík haustið 1936, þá tvítug-
ur. Þar var ég í fjögur ár.“
Voru þá draumar þínir að rætast?
„Þeir voru nú sumir uppi í skýjun-
um en ég komst brátt niður á jörð-
ina. Ég var náttúrulega orðinn full-
gamall til að hefja nám, og draumur
minn að verða t.d. konsertpíanisti
gat ekki ræst. En það voru ýmsir
möguleikar aðrir. Ég hafði stjórnac
kórum fyrir norðan, ég gat lært það,
einnig kennt, en fyrst og fremst lang-
aði mig til að læra meira í tónlist
og að spila betur. Kennari minn á
píanó var Árni Kristjánsson og hon-
um leist nú ekki beint vel á mína
stirðu fingur í upphafi; ég hafði unn-
ið erfiðisvinnu allt sumarið.
&5S
égU
framt í sérkennaradeild Kennara-
skólans og tók söngkennarapróf.
Haustið 1938 fékk ég vinnu sem
söngkennari við Austurbæjarskól-
ann, svo að síðari tvö árin mín í
Tónlistarskólanum var ég bæði nem-
andi og kennari."
Hafðir þú þá fyrir fjölskyldu að
sjá?
„Ég gifti mig 1938, konan mín
heitir Klara Símonsen, norsk í föður-
ætt, og í júlí 1939 fæddist fýrsta
bamið okkar af sex, Þórunn. Þetta
voru kreppuár. Við bjuggum fyrst á
Bergþómgötu 59 og maðurinn sem
við leigðum hjá var atvinnulaus. Ég
byijaði fljótlega á því eftir að ég kom
suður að reyna að afla tekna. Kenndi
í einkatímum og spilaði á böllum á
kvöldin. Ég spilaði t.d. í Gúttó í
mörg og ár og sumarið 1940 stofn-
aði ég þriggja manna hljómsveit með
þeim Kjartani Runólfssyni og Óskari
Cortes. Ég spilaði á píanó, Kjartan
á trommur og trompet og Óskar á
saxafón og fíðlu. Við spiluðum þetta
sumar á Hótel Akureyri."
En aðalstarf þitt var þó kennsla?
„Ég kenndi í Austurbæjarskólan-
um á vetuma alveg þangað til ég fór
utan 1945. Ég byijaði á því strax á
fyrsta árinu að stofna skólakór,
telpnakór aðallega. Ég var með þenn-
an kór í sjö ár og hann söng oft
opinberlega, bæði á skemmtunum í
skólanum og eins í útvarpinu, t.a.m.
á jólatrésskemmtun í útvarpssal.
/L’.lJ/If
m SamkóTimr
halda tónleika fyrir Tónlistarfélagið
til ágóða fyrir væntanlega tónlistar-
höll sem átti að rísa nálægt þar sem
nú em gatnamót Snorrabrautar og
Hringbrautar. Hugmyndin að slíku
húsi kom frá Tónlistarfélaginu. Mér
skilst að það sé enn ekki búið að
byggja þessa höll. Ég vona að þessi
fjáröflun okkar verði ekki unnin fyr-
ir gýg-“
En svo fórstu til frekara náms?
„Já, undir lok stríðsins fór að koma
í mig fíðringur að fara til útlanda
að læra meira í tónlist. Því lyktaði
með því að ég fékk eins árs frí frá
Austurbæjarskólanum á launum til
þess að læra hljómsveitarstjórn. Ég
hafði þá stjómað lúðrasveitinni Svan-
inum um alllangt skeið, tók við af
Karli Runólfssyni sem síðar tók raun-
ar við henni aftur. Senn leið að því
að Þjóðleikhúsið tæki 'til starfa og
ég gerði mér vonir um að þar kynni
kannski að vera um framtíðarstarf
að ræða við að stjórna hljómsveit
hússins. Ég hafði stjómað talsvert í
leikhúsi fyrir dr. Victor Urbancic
þegar hann var of önnum kaf-
inn. Dr. Urbancic var mjög elskuleg-
ur maður og gott að vinna með hon-
um. Við unnum t.a.m. saman við
sýningar á Gullna hliðinu og óperett-
unni Nitouche í Iðnó, ég æfði kórinn
og stjómaði honum á bak við tjöldin.
Svo var það einn sunnudagsmorgun,
snemma, að dr. Urbancic kemur til
mín vestur á Víðimel, þar sem ég
Jóhann og Klara ásamt börnum sínum í London 1948. Lengst til vinstri er
Stefán, þá Sólveig, Tryggvi og Þórunn.
Á þessum árum tók ég að mér að
stjórna karlakór sem nefndist Ernir,
í honum vom starfsmenn Strætis-
vagna Reykjavíkur, lítill kór og ekki
mjög burðugur og við sungum ekk-
ert opinberlega. Á sama tíma uxu
krakkamir í Austurbæjarskólanum
úr grasi og þá fór ég að hugsa til
þess að stofna blandaðan kór. Um
þetta leyti tók ég líka við Góðtempl-
arakórnum af Jakobi bróður mínum
þegar hann fluttist til Akureyrar, en
ég var ekki sérlega ánægður með
að starfa með honum, kórinn lítill
og dræmur áhugi á að syngja annað
en stúkusöngva. Mig langaði til að
fá eitthvað meira út úr þessu. Ég
hætti því og réðst í það að stofna
Samkór Reykjavíkur, árið 1942 að
mig minnir, og stúlkurnar í honum
voru aðallega nemendur úr Austur-
bæjarskólanum og svo voru það
strætisvagnastarfsmennirnir. Klara,
konan mín, var í Samkórnum, hafði
fyrst verið í templarakórnum, og þar
kynntumst við.
Við héldum fyrsta konsertinn í
Gamla bíói árið 1944, á afmælisdag-
inn minn, 20. janúar. Síðan héldum
við fjölmarga tónleika. Fyrst reyndi
ég að sníða okkur stakk eftir vexti
og verkefnavalið var frekar takmark-
að, en svo óx okkur smám saman
fiskur um hrygg og tekist var á við
kóra úr passíum og óperum. Þessi
kór var orðinn mjög sæmilegur þegar
ég fór utan. Róbert Abraham Ottós-
son tók þá við Samkómum og stjórn-
aði honum nokkurn tíma, en svo
leystist hann upp.
Á þeim árum sem ég dvaldi í
Reykjavík var Tónlistarfélagið aðal-
driffjöðrin í tónlistarlífí bæjarins,
fyrir utan karlakórana, Karlakór
Reykjavíkur og Fóstbræður. Eitt af
bjó þá, og segir við mig: „Heyrðu,
Jóhann, heldurðu að þú getir ekki
stjórnað fyrir mig hljómsveitinni í
dag?“ Ég horfði á hann stórum
spumaraugum, hvemig ætti ég að
gera það, ég hafði aldrei gert slíkt
áður. „Jú, þú getur, þú getur alveg
gert það,“ sagði Urbancic, og pataði
mikið eins og hann gerði ef honum
var mikið niðri fyrir. Þannig stóð á
að sýning á Nitouch rakst að hluta
til á við boðaða æfíngu hjá honum
undir tónleika hjá Tónlistarfélag-
skórnum. Annaðhvort var þetta óvart
eða með ráðum gert, að ég tæki við
á meðan hann væri að æfa. Hann
vissi að ég kunni verkið af því ég
var búinn að vinna svo lengi við
uppfærsluna með honum. Nú, á end-
anum féllst ég á þetta, og það gekk
allt saman stórslysalaust. Það var
lítil hljómsveit, kölluð Hljómsveit
Reykjavíkur, sem spilaði á þessum
sýningum. Svo þegar dr. Urbancic
kom af æfíngunni var sýningin u.þ.b.
hálfnuð og þá tók karl við svo lítið
bar á en ég fór bakatil að gera það
sem ég var vanur. Eftir þetta stjórn-
aði ég oft fyrir hann þegar hann
þurfti þess með. Mér fannst þetta
töluvert spennandi og dr. Urbancic
gaf mér ýmsar leiðbeiningar í sam-
bandi við taktslátt. Ég var raunar
búinn að vera að stjóma í mörg ár,
en aðferðirnar voru að mestu heima-
smíðaðar. Þetta varð til þess að ég
fór að hugsa um nám og að leggja
fyrir mig hljómsveitarstjórn."
Þú fórst til London?
„Ég velti því talsvert fyrir mér
hvort heldur ég ætti að fara til
Ameríku eða Englands, en hvort
tveggja stóð til boða. Royal Academy
í London varð fyrir valinu og fyrst
í stað hafði ég einungis eitt ár í
——---------------------S-M
sámeináðist Ijolskyldan á hý”f Lond-
on.“
Hvað varstu lengi í Royal Aca-
demy?
„Ég var fjögur ár og fékk prýðis
menntun þar. En ekki var síður mikil-
væg sú reynsla sem fékkst af því
að hafa augun opin fyrir umhverfinu
og kynnast kennurum og öðmm
nemendum og sjónarmiðum þeirra."
Hvernig gekk þér að kljúfa þetta
fjárhagslega?
„Þó ég kenndi nokkuð með skólan-
um, í einkatímum, var talsvert erfítt
að standa straum af kostnaði við
námið og framfærslu stórrar fjöl-
skyldu. Sérstaklega var fyrsta árið
eftir að konan og bömin komu erfítt
því styrkurinn sem ég fékk að heim-
an var einungis til eins árs. Það hjálp-
aði verulega upp á sakirnar, sérstak-
lega meðan ég var enn í námi, að
við Þómnn dóttir mín fórum til ís-
lands á hveiju sumri í 11 ár og héld-
um tónleika hér heima. Fyrstu tón-
leikamir voru 1947 með gamla kórn-
um mínum, Samkómum. Kórinn
söng tvö alllöng lög en Þórunn spil-
aði sitt „prógram" í tveim hlutum. Á
næstu ámm ferðuðumst við þó nokk-
uð um landið og héldum tónleika.
Aðsókn var mjög góð og skýringin
var náttúmlega að hluta til sú að
Þómnn þótti undrabarn, sem hún
óneitanlega var.“
Hvað starfaðirðu að námi loknu?
„Þegar skólanum lauk fór ég að
kenna tónlist í London. Ástæðan fyr-
ir því að ég fór ekki heim að námi
loknu var sú að þá átti Þómnn dótt-
ir mín talsvert eftir af námi í Royal
Academy og ég vildi gefa henni færi
á að ljúka því. Nú, svo fór að ég ílent-
ist í London og bý þar enn. Við átt-
um þijú börn áður en við fluttumst
þangað, eins og ég drap á áðan. í
Englandi fæddust þijú til viðbótar,
Stefán, Sigrún og Koíbrún. Nú orðið
eigum við hjónin 24 barnabörn og 3
bamabarnabörn. Tvö af bömum okk-
ar, Tryggvi og Kolbrún, búa í Eng-
landi. Sólveig og Þómnn í Sviss.
Stefán í Dubai við Persaflóa og Sig-
rún í Reykjavík.
Fyrst eftir að ég lauk námi kenndi
ég við einkaskóla í hverfínu Goiders
Green, King Alfred’s School heitir
hann, og ég kenndi þar í 15 ár,
krökkum á aldrinum 10-16 ára.
Þetta var ekki full kennsla en ég
kenndi jafnframt í einkatímum og
geri raunar enn. Einnig sá ég um
hljóðfæráflokk við nokkurs konar
kvöldskóla á þessum árum og síðar
bættist við lítill kór sem hluti af sama
kvöldskóla. Árið 1964 tók ég að
kenna við Enfíeld College of Techno-
logy, tvo daga í viku, sem fyrirlesari
í tónlist. Þegar ég byijaði í Enfield
var þar lítill stúdentakór, og ég sam-
einaði þessa tvo kóra 1965 í flutn-
ingi á verkinu Lobgesang eftir Mend-
elssohn. Eftir það fluttum við meiri
háttar verk á hveiju ári, svo sem
Árstíðirnar eftir Haydn, Messías eft-
ir Hándel, Sálumessu Mozarts og
Messu í C-dúr eftir Beethoven. Hljóð-
færaflokkurinn sem á var minnst var
þá orðinn að allstórri hljómsveit, The
Jóhann Tryggvason Orchestra. Ég
hafði stjórnað mörgum hljómleikum
með hljómsveitinni, bæði í London
og utan, oft fyrir einhveija góðgerð-
arstarfsemi. Frá 1965 unnu kórarnir
og hljómsveitin saman að uppfærslu
áðurnefndra verka.
I einkatímum hef ég mest kennt
á píanó, en einnig lítils háttar á önn-
ur hljóðfæri, klarinett, fiðlu og svo
söng. Þessi kennsla hefur orðið mér
mikil ánægjuuppspretta og ég hef
haft marga prýðisnemendur."
Það er liðið að lokum þessa sam-
tals okkar Jóhanns Tryggvasonar.
Skammdegismyrkrið er aftur tekið
að grúfa yfir, en í fjarlægð, út um
gluggann, glittir í hvítan krossinn
efst í Hallgrímskirkju og minnir á
þann sem er ljós heimsins og jólahá-
tíðina sem í vændum er. Ég segi við
Jóhann að nú sé komið veglegt orgel
í þessa mikilfenglegu kirkju, hvort
við ættum ekki að fara að skoða það
fljótlega. Það bregður strax bliki
fyrir í augum þessa fjörlega manns
sem hóf tónlistarferil sinn sem org-
anisti í sveitakirkjum norður í landi,
menntunarlaus og rétt liðlega fermd-
ur.
„Já, það skulum við endilega
gera.“
Höfundur er rithöfundur.