Morgunblaðið - 14.11.1993, Síða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 14. NÓVEMBER 1993
eftir Guðna Einarsson og Pól Þórhallsson
Ef allar tillögur umdæmanefnda um sameiningu sveit-
arfélaga koma til framkvæmda fækkar bæjar- og
sveitarstjórum um 31. Þeirri sem sitja í nefndum og
ráðum sveitarfélaga mun fækka um allt að 2.000
manns eftir því hver nefndaskipan verður í framtíð-
inni. Það vekur athygli að andstaðan við sameiningu
kemur víða fram hjá kjörnum og ráðnum stjórnendum
sveitarfélaga. Auk málefnalegra sjónarmiða varðandi
sameiningu eiga margir persónulegra hagsmuna að
gæta.
Sveitarstjórnarmenn
Morgunblaðið/Þorkeli
í LIÐINNI viku komu sveitarstjórnarmenn saman í Reykjavík til að ræða fjármál sveitarfélaga. Að
vonum bar sameiningarmálin talsvert á góma.
Framkvæmdastjórar sveit-
arfélaga, það er sveitar-
stjórar og bæjarstjórar,
eru nú 71 talsins. Bæj-
arstjórar kaupstaða og
stærri bæja eru 31 og hjá minni
sveitarfélögum starfa 40 sveitar-
stjórar.
Nú er hætt við að atvinnutækifær-
um í þessari fámennu stétt fækki
um nærri helming. Ef tillögur um-
dæmanefnda verða samþykktar
fækkar bæjarstjórum um 9 og sveit-
arstjórum um 22. Gróft áætlað er
launakostnaður vegna þeirra stöðu-
gilda sem lagt er tii að afleggja um
100 milljónir á ári.
í hveiju sveitarfélagi, sem hefur
launaðan framkvæmdastjóra, er
ekki um of að ætla að starfandi séu
10 nefndir með 3 til 5 fulltrúum,
eða um 1.000 til 1.500 manns. Lagt
er til að 122 sveitarfélög til viðbótar
verði lögð niður og er ekki vanáætl-
að að í þeim gegni 600 til 800 manns
nefndastörfum. Reikna má með að
hluti þessa fólks gegni störfum í
sameinuðum sveitarfélögum, en
samt áætla þeir sem vel þekkja til
að þeim sem taka þátt í sveitarfé-
lagastörfum fækki um allt að 2.000
manns.
Völd og ítök
Hagsmunir sveitarstjómarmanna
og' nefndarmanna sem ekki þiggja
önnur laun en þóknun fyrir nefndar-
störf eru annars eðlis en hinna sem
hafa lifibrauð af sveitarstjórnar-
störfum. Þar er fyrst og fremst um
að ræða ítök og völd. Menn geta
verið í aðstöðu til að hygla ættingj-
um, vinum eða pólitískum samhetj-
um með ýmsu móti, til dæmis í
starfsráðningum, verktöku eða við-
skiptum.
Ymislegt má. finna að hagsmuna-
poti af þessu tagi. Það kemur í veg
fýrir hagkvæmustu nýtingu
almannafjár og jafna stöðu þegn-
anna. Þegar samkrull t.d. sveitar-
stjórnarmanna og verktaka er gagn-
rýnt heyrist iðulega að þessi tengsl
hafi tryggt hagstæða samninga eða
að gott sé að fjármunirnir haldist
innan sveitarfélags og þess vegna
sé leitað til manna á staðnum.
Tryggasta leið til að bregðast við
gagmýni af þessu tagi er að efna
til útboða eftir hlutlægum reglum.
Það er spurning hvort jafnræðis-
regla stjómsýsluréttar taki á þessu
en á það mun sjálfsagt reyna síðar.
Framkvæmdastjórar sveitarfélag-
anna á höfuðborgarsvæðinu hafa til
dæmis gert með sér samkomulag
um að höfuðborgarsvæðið sé eitt
atvinnusvæði með tilliti til útboða
og vinnuafls, ekki verði um mismun-
un að ræða vegna búsetu.
Hlutlæg stjórnsýsla
Kröfur um hlutlægni í stjómsýslu
hafa farið vaxandi undanfarin ár.
Samt eru ekki mörg dæmi um að
reynt hafi á hlutlægni í stjómsýslu
sveitarfélaga fyrir dómstólum.
Vandinn er sá að oft eru hinar eigin-
legu ákvarðanir ekki teknar á form-
legum fundi, en það er m.a. einkenn-
andi fyrir íslenska stjórnsýslu hve
mörg mál eru afgreidd með óform-
legum hætti, oftast nær munnlega,
án þess að nokkuð skriflegt sé til
um afgreiðslu þeirra. Þótt menn víki
af fundi vegna vanhæfis á meðan
atkvæði eru greidd breytir það ekki
niðurstöðunni.
í a.m.k. einu dómsmáli fyrir
Hæstarétti hefur reynt á þessi efni.
Sveitarfélag hafði gert leigusamning
við skipasmíðastöð um einkaafnot
af dráttarbraut staðarins. Náin
tengsl voru milli tveggja hrepps-
nefndarmanna og fyrirtækisins.
Annar var framkvæmdastjóri skipa-
smíðastöðvarinnar og sat í stjórn
fyrirtækisins auk þess að vera odd-
viti hreppsins og hreppsnefndarmað-
ur. Hinn var stjórnarmaður í skipa-
smíðastöðinni og yfirverkstjóri auk
þess að vera formaður hafnarnefnd-
ar og hreppsnefndarmaður. Þeir viku
af fundi áður en atkvæðagreiðsla fór
fram en tóku þátt í umræðum um
samninginn. Meirihluti Hæstaréttar
í litlum sveit-
arfélögum er
stjórnsýslan
nálæg þegnun-
um en smæðin
getur komið
niðuráfag-
mennsku í
málsmeðferð
féllst ekki á kröfu stefnanda um
ógildingu leigusamningsins. Líklegt
er að dómur félli öðru vísi í dag
m.a. vegna fyrrnefnds ákvæðis í
sveitarstjórnarlögunum. Um þetta
mál segir Elsa Þorkelsdóttir lög-
fræðingur í grein í Úlfljóti (3.-4.
1986): „Hér er á ferðinni dæmigert
stjórnsýsluvandamál að því leyti að
sömu mennirnir tengjast flestum
stofnunum staðarins. Fyrst og
fremst verður að fallast á það með
minnihluta Hæstaréttar að allur að-
dragandi að samningnum er mjög
hæpinn. Þeir, sem með samnings-
gerð fara f.h. hreppsins hafa mjög
ríkra hagsmuna að gæta, eru mjög
tengdir leigutaka. Einnig er Ijóst að
miklar líkur eru á að álit þeirra vegi
þungt í endanlegri afgreiðslu
hreppsnefndarinnar, þar sem þeir
þekktu málið best.“
Fróðir menn segja að í framhaldi
af dómnum hafi verið sett inn í sveit-
arstjórnarlögin ákvæði um vanhæfi
sveitarstjórnarmanna en það hljóðar
svo: „Sveitarstjórnarmanni ber að
víkja sæti við meðferð og afgreiðslu
máls þegar það varðar hann eða
nána venslamenn hans svo sérstak-
lega að almennt má ætla að viljaaf-
staða hans mótist að einhverju leyti
þar af.“
Nýju stjórnsýslulögin sem taka
gildi um áramótin geyma strangari
reglur um hæfi en þar er tekið fram
að þau eigi ekki við um sveitarstjórn-
armenn heldur eigi hæfisreglur
sveitarstjórnarlaganna áfram að
eiga við um þá og aðra þá sem starfa
við stjórnsýslu sveitarfélaga. Skýr-
ingin er sögð sú í greinargerð með
stjómsýslulögunum að vegna fá-
mennis í sumum af sveitarfélögun-
um þyki ekki fært að gera eins
strangar kröfur til þeirra og annarr-
ar stjórnsýslu. „Verði sveitarfélög-
um fækkað í framtíðinni og þau
stækkuð, svo sem stefnt er að, ætti
þessi undantekning að verða óþörf.“
Fjarlægðir og fagmennska
Smæð sveitarfélags fylgir sá kost-
ur að stjórnsýslan er nálæg þegnun-
um. Sameining þýðir óhjákvæmilega
í mörgum tilfellum að menn verða
að sækja þjónustuna um lengri veg.
Við stækkun stjórnsýslueininga eru
bundnar vonir um að fagleg máls-
meðferð og hlutlægni aukist.
Guðjón Bjarnason, deildarsér-
fræðingur í félagsmálaráðuneytinu,
fjallar í 4. tbl. Sveitarstjórnarmála
1993 um hvemig meðferð barna-
verndarmála í landinu er háttað.
Segir hann váldi og ábyrgð hvað
varðar félagsleg málefni, og þá sér-
staklega barnavernd, svo mjög dreift
að réttindum barna og velferð, og
raunar velferð fjölskyldna, gæti ver-
ið stórlega ógnað. „Ráðamönnum
sveitarfélaga hér á landi er vel kunn-
ugt um þá nauð sem þeir sem sæti
eiga í fagnefndum fámennra sveitar-
félaga eru settir í með því að þurfa
að hafa eftirlit með nágrönnum sín-
um, vinum og jafnvel skyldmennum,
hafa afskipti af þeim og jafnvel beita
íþyngjandi úrræðum. Að ekki sé
minnst á það hvernig það er fyrir
óvana að fást við hinar vandasömu
reglur um málsmeðferð, sem er að
finna í lögunum um vernd barna og
ungmenna, hina miklu sérþekkingu
og reynslu sem úrlausn barnavernd-
armála krefst..."
Þeir sem til þekkja, segja að sam-
einingarmálin séu yfirleitt ekki rædd
á þessum nótum í minni sveitarfélög-
um. Það sé mikið feimnismál að
vekja athygli á að fagmennska muni
aukast ef sveitarfélagið stækkar.
„En þetta er svo algengt að það eru
fáir sem ekki búa í glerhúsi," sagði
fyrrverandi sveitarstjóri við blaðið.
Menn fari ekki þá leið að leita til
dómstóla eða umboðsmanns Alþingis
nema fokið sé í öll önnur skjól því
það geti þýtt að vistin í smáu sveitar-
félagi verði óbærileg.
Tilfinningar og afkoma
í tekjukönnun Fijálsrar verslunar
(6. tbl. 1993) voru birtar mánaðar-
tekjur nokkurra bæjarstjóra á höfuð-
borgarsvæðinu og Norðurlandi.
Ætla má að þeir séu í hópi tekju-
hæstu framkvæmdastjóra sveitarfé-
laga. Útreikningurinn byggðist á
útsvarsálagningu vegna ársins 1992
og er því um heildartekjur að ræða.
Launakjör sveitarstjórnenda taka
mið af því að þessir menn eru að
stýra fyrirtækjum sem í mörgum
tilvikum velta mjög háum fjárhæð-